Chläggi

Dä Artikel handlet vonere Region. Wyteri Bedütige findt me under Chläggi (Begriffsklärig).

Chläggi, uf hochtütsch Klettgau, isch de Name vom Piet zwüschet em Rande und de Wuetach. Es umfasst de westlich Tail vom Kantoo Schaffuuse i de Schwiiz und de südöstlich Tail vom Landchrais Waldshuet im Badische. Brägt wörd d Landschaft durch de 900 Meter höchi Rande, im Süde lyt de Chlyne Rande, im Norde de Beringer Rande, de Siblinger Schlossrande un de Lange Rande. Komplettyrt wörd d Gränz vom Chläggi durch d Högerchetti, wo vo de Siblingerhöchi übber de Hallauer Bärg witer gòt bis zum südliche Ènd bim Klingegrabbe öschtlich vo Obberlauchringe. Selli Höger drennet s Wuetedal vom Chläggi ab. Vo Obberlauchringe bis zum weschtliche Ortsrand vo Düenge bim Kaitle lauft s Chläggi denn uus.

Gschicht

I de spoote Latène-Zitt isch underhalb vom Rhiifall s Doppeloppidum vo Alteburg-Rhiinau glege, e recht wichtigs Handelszentrum im 1. vorchristliche Joorhundert, wo zu de Helvetier ghört het. Im Chleggi selber hend möglicherwiis d Latobriger gwont, doch isch da nöd gwüss. I de Römerzitt isch s Chleggi dicht bisidlet gsii, s Zentrum isch bi Iuliomagus (hüt: Schlaate) gsii, wo a de Römerstroos vo Tenedo (hüt: Zoorzi) a d Toene gfüert het. Anderi römischi Sidlige sind bi Süblinge, Osterfinge, Beringe und Gaisslinge glege. D Römer sind au die gsii, wo de de Wiibau iigfüert hend.

D Alemanne hend sich offesichtlich erscht im iigende 5. Joorhundert im Chläggi niderloo und z Schlaate e grösseri Sidlig gründet. Im früene Mittelalter isch d Groofschft Chlettgau (806: Chletgowe; 844: Chleggowe) errichtete wore.

De Sitz vo de hochmittelalterliche LLandgroofschaft Chläggi isch Düenge gsii. Im Joor 1288 het de König Rudolf vo Habsburg sin Enkel Rudolf III. vo Habsburg-Laufeburg as Landgroof öber s Chläggi iigsetzt. Dur Hüüroot im Joor 1408 mit de Erbtochter Ursula vo Habsburg-Laufeburg het de Groof Rudolf III. vo Sulz s Chleggi öberchoo. D Sulzer hend sich drufabe mitem Chloster Rhiinau aaglait, wo vill Bsitz im Chleggi ghaa het. De Groof Johann Ludwig II. vo Sulz het wel sini Famili hochverschuldet gsii isch, im Joor 1651 a de Stadt Züri s Rafzerfeld und s Dorf Nohl verchauft und sechs Joor spööter sind meriri Dörfer a de Stadt Schaffuse verchauft wore. Wel er nu zwo Töchtere ghaa het, isch de verblibnig Rest vo de Landgroofschaft ane 1687 dur Hüroot a d Schwarzeberger cho. Die hän zum Schluss au no s Schloss Willmendinge bsässe. 1812 isch den d Landgroofschaft Chläggi zum Grossherzogtum Bade cho.

Dialäkt

De Dialäkt vom Chläggi ghört zum Hochalemannische, wie au de Name Chläggi zaigt, mit de Uusprooch vo /k-/ as /ch-/: Chind, Chue. Wie ime grosse Tail vo dr Nordoschtschwiz isch au doo d Uusprooch vo altem /ei/ as »braats aa« wie i: Aache, Gmaand, Staa; lueg im Artikel Oschtschwizerisch. Hüt ghört mer da na öppe z Schlaate un z Halau. S alti langi /â/ isch deför zumene lange, offene /o/ worre: Gmaandroot, Sprooch. Das o isch e weng offener un tüfer, wie s im schwöbische Dialäkt bruucht wörd. De Schriftschteller Albert Bächtold (1891–1981) us Wilchinge het im Chläggemer-Dialäkt gschribbe.

Gmaande

Schaffuusischi Gmaande wo zum Chläggi ghööret: Beringe, Gäächlinge, Gudmedinge, Halau, Lööninge, Nüüchilch, Oberhalau, Rüedlinge, Süblinge, Traadinge und Wilchinge. Au d Zürcher Gmaind Eglisau het ursprüngli zum Chläggi ghört.

Badischi Gmaande im Chläggi: Chläggi, Dettighofe, Hooedänge, Jeeschtätte, Lottschtätte, Küssabärg, Lauchringe un Düenge.

Würtschaft

S Chleggi isch fruchtbar und drum vo de Landwertschaft prägt, die wichtigste Produkt sind Chorn und i de Dörfer Èrzinge, Rechbärg, Halau, Traadinge un Oschterfinge wörd Wii gmacht. Au Frücht wachsed huufig im Chläggi, z. B. Griesi. Z Beringe gits no e chliines Induschtriiareal. Witerhy hets z Èrzinge un Griesse e bitzeli un Lauchringe/Düenge übber e weng mee Induschtrii.

Literatur

Martin Illi: Klettgau. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Weblingg

Commons: Chläggi – Sammlig vo Multimediadateie

Website vom Naturpark Schaffuuse