Rychshèrrschaft Bõõdorf

D Rychshèrrschaft Bõõdorf (au sankt-bläsischi Rychshèrrschaft Bõõdorf odder Grõfschaft Bõõdorf) isch è historischs Territorium vum Heiligè Römischè Rych Dütscher Nation un isch 1614 entschtandè als Abschpaaltig vo dè Landgrõfschaft Stüèlingè. D Rychshèrrschaft isch durch dè Abt vum Kloschter St. Bläsy uus regyrt worrè. Mit dè Säkularisation vum Kloschter St. Bläsy anno 1806 isch d Grõfschaft Bõõdorf wiè au d Landgrõfschaft Stüèlingè i s Großherzogdum Baddè yvolaibt worrè.

Territorium im Häilige Römische Riich
Reichsherrschaft Bonndorf
Wabbe
Charte
Anderi Nääme	Grõfschaft Bõõdorf
Entstande us	Landgrõfschaft Stüèlingè
Herrscher/Regierig	Abt; Fürschtabt vo Sankt Bläsy
Hütigi Region/e	DE-BW
Riichsdaag	1 Kuriatsschtimmè uff dè schwôbischÈ Grõfèbank
Riichsmatrikel	25 Guldè un 30 Chrützer
Riichskräis	Schwôbischè Rychschrais
Kräisdaag	1 Kuriatsschtimmè uff dè Grõfèbank
Hauptstedt/Residänze	Bõõdorf
Konfession/Religione	römisch-katholisch
Sprooche	hochalemannisch, südschwarzwälerisch // Amtssprõch: dütsch
Flechi	209 km²
Iiwooner	7 500
Ufgange in	Säkularisation 1806; Großherzogdum Baddè
Lueg au	Kloschter St. Bläsy

Gschichtè

Bõõdorfer Schloß

Im Johr 1250 hèn d Hèrrè vo Lupfè d Landgrõfschaft Stüèlingè vo dè Freihèrrè vo Küssaburg gèrbt, woby d Küssaburger sèll Gebièt vo dè Grõfè vo Stüèlingè gèrbt cha hèn. Mit èm Grõf Heinrich isch 1582 s Gschlècht vo dè Lupfèner uusgschtorbè. Schu 1572 hèt dè Kaiser Maximilian II. sim Fèldmarschall, im Oberscht Conrad vo Bappèheim d Aawartschaft uff d Landgrõfschaft Stüèlingè als Reichslehè zuègsait. Nõch èm Dot vum letschtè Grõfè vo Lupfè hèt dè Bappèheimer abber s Stüèlinger Schloß bsetzt, wègè sèllèm un ènèrè Hofintrigè anno 1591 isch er uff Schloß Hoètübingè türmt worrè un isch dört 1603 gschtorbè. D Landgrõfschaft isch znägscht a d Èrbè vo dè Allodialgüèter vo dè Lupfemer, im Grõf Karl II. vo Zollèrè un im Schwòger vom Grõf Heinrich vo Lupfè, Peter Freihèrr vo Mörschpärg. Kaiser Rudolf II. hèt 1589 die Aaschprüch vum Conrad vo Bappèheim uff s Stüèlinger Reichslehè, abber d Freiheit vum Conrad witterhy nit reschpektyrt. Anderscht gsait, isch dè Burghèrr vo Stüèlingè i sim eignè Turm als Gfangènè ygsessè. Im Johr 1605 isch es im Conrad sim Sohn, im Maximillian vu Bappèheim mit dè Landgrõfschaft Stüèlingè besser gangè, well er dõdemti beleent worrè isch. Dè Maximillian hèt sich uff sini Art bedankt, idèm er d Stüèlinger Burg in è Schloß umbaut hèt (1620-1624). Dè Peter vo Mörschpärg hèt d Hèrrschaftè Rosènegg un Bõõdorf bhaaltè chönnè – nu d Landeshèrrschaft isch bi dè Bappèheimer blibbè.

Joachim Chrischtoph vo Mörschbärg, dè Sohn vum Freihèrr Peter, isch uffgrund vo sinèrè hochè Voschuldung 1609 zwungè gsi, sini Rächt an a dè Hèrrschaft Bõõdorf für 150.000 Guldè a s Kloschter Sankt Bläsy z vokaufè. Dè Maximilian vo Bappèheim hèt sich 1612 gnötigt gsää, diè landeshoheitlichè Rächt übber d Ämter Bõõdorf, Blommegg, Bettmèdingè un Guètèburg a s Kloschter Sankt Bläsy z vokaufè, well er d Ärbè vu dè Hèrrè vo Lupfè 1605 è hochi Entschädigung hèt müèsè zallè. Dõdemit hèt dè Abt Martin Meischter I. alli Rächt a d Hèrrschaft Bõõdorf i dè Hand vo sim Kloschter voeinigt.

Mit dè Zuèschtimmung vom Kurfürschtèenkollegium un èm Kaiser, wo anno 1613 gää worrè isch, sowiè dè datsächlichè Abdrèttung vo dè Hoheitsrächt, wo 1614 gmacht worrè isch, isch d Landgrõfschaft Stüèlingè am Weschtrand uffdeilt worrè i èn südlichè Deil, wo sin Nammè bhaaltè un spôter a s Fürschtèhuus Fürschtèbärg übbergangè isch, un dè nördlichè Deil, wo als Reichshèrrschaft odder Grõfschaft Bõõdorf dè Abtei vo Bläsy dèzuè diènt hèt, dè Uffschtyg uff d Bank vo dè Rychsgrafè möglich z machè. Sitz un Stimm uff dè Grõfèbank vum Schwôbischè Rychschrais un èm Rychsdaag hèt St. Bläsy abber èrscht 1662 chriègt. Im Johr 1746 – wôrend dè Amtszit vom Abt Franz Schächtelin – sin d Prälatè vo St. Bläsy mit dè Rychsfürschtèwürd uuszeichnèt worrè.

Wôrend dè Abt jetzt einersits è rychsunmittelbares Territorium regyrt hèt, isch sini Abtei anderersits witterhy vorderöschterreichischè Landschtand gsi un er isch dè Prälatèbank vo dè Briisgauer Landschtänd vorgschtandè, nõchdèm dè Großprior vo Heitersche sèll Amt uss bolitisch/juristischè Gründ nǜmmi uusüèbè hèt wellè.

Dè Übbergang a Baddè

Dé Übbergang vo dè Grõfschaft Bõõdorf a s Großherzogdum Baddè isch in drei Schritt übber d Bünni gangè:

Durch dè Rychsdeputationshauptschluß im Johr 1803 hèt d Säkularisation au s Kloschter St. Bläsy samt sinèrè Grõfschaft Bõõdorf i d Händ vum Malteserordè gschpüèlt, wo z Heitersche sin dütschè Hauptsitz ghaa hèt. Dè Malteserordè hèt abber nié diè datsächlichi Hèrrschaft übber d Grõfschaft aadrèttè.

Im Prèßburger Friddè hèt s Könnigrych Württèbärg d Grõfschaft Bõõdorf beaaschprucht. S Protokoll über die gepflogene Landes-Übergabe vum 15. April 1806 haaltet fescht, dass nu d Grõfschaft Bõõdorf dè Schwõbè zuèdeilt wörd, wôrènd d Hèrrschaftè Grõfuusè, Birchèdorf, Bettmèdingè, Blommegg un Guètèburg umschtrittè gsi sin un znägscht vo französischè Druppè bsetzt blibbè sin un vum Kurfürschtèdum Baddè separat vowaltet worrè sin.

Gmäß Artikel 19 vo dè Rhybundaktè vum 12. Juni 1806 hèt s Könnigrych Württèbärg im Gegèzug für diè baddischè Zuègschtändnis a andrer Stèll unter andrem d Grõfschaft Bõõdorf a s Großherzogdum Baddè abdrèttè.

D Fürschtè

cha mò unter Äbt vo St. Bläsy inschpizyrè.

S Gebièt vo dè Rychshèrrschaft Bõõdorf

D Hèrrschaft gränzt im Nordè un im Südè a s Fürschtèdum Fürschtèbärg, im Weschtè a diè vorderöschterrychischi Grõfschaft Hauèschtai. Im Südè berüürt d Hèrrschaft am Uusgang vu dè Schwarza bi Guètèburg au no d Landgrõfschaft Chlèggau.

D Äbt vum Kloschter hèn d Stellung von èm rychsuumittelbarè Brälatè uubedingt wellè ynää, woby sy sèll i dè Grõfschaft Hauèschtai un èm Zwing un Bann vum Kloschter wegè dè mächtigè landeshèrrlichè Stellung vo dè Habsburger nit chriègè hèn chönnè. Uffgrund vo dè guètè wǜrtschaftlichè Laag vo dè Abtei hèt sèbbi iri Bsitzungè i dè angränzendè Landgrõfschaft Stüèlingè uusdeenè chönnè un isch letschtlich i dè Bsitz vo zwei Drittel vo dè aaltè Landgrõfschaft Stüèlingè chò. Nõchdèm s dè Abtei 1612 glungè isch, im voschuldetè Inhaber vo dè Landgrõfèrächt, im Maximilian vo Bappèheim sini Rächt abzjudè, hèt s Kloschter alli sini neuè Bsitzungè i dè Landgrõfschaft Stüèlingè i dè ab dört rychsuumittelbarè Hèrrschaft Bõõdorf gsammlèt un d Abtei vo Bläsy hèt 1613 d Gnèmigung zuè dè Abdrèttung vo dè Landgrõfschaft a d Rychshèrrschaft chriègt, wo denn 1614 auch datsächlich vollzogè worrè isch. Näbby isch anno 1618 dè Dryßigjöhrige Chrièg losgangè, wo dè Maximillian vo Bappèheim widder zuè Chlutter chò isch un vo 1620-1624 s Schloß Hoèlupfè massyv renovyrt hèt.

Èndi vum 18. Johrhundert isch s rychsuumittelbare Gebièt vo St. Bläsy in vyr Obberämter ydeilt worrè, wo jewyls vo eim Obbervogt gleitet worrè sin:

• Obberamt Bõõdorf mit Sitz z Bõõdorf
• Amt Bettmèdingè bis 1721 mit Sitz z Bettmèdingè, dènõch vo Bõõdorf uus vowaltet
• Obbervogteiamt Blommegg mit Sitz z Ewèdingè
• Obbervogteiamt Guètèburg mit Sitz z Gurtwyl, wo abber sèlber nit i dè rychsuumittelbarè Hèrrschaft glègè isch

Gmaind/Vogtei	Obberamt	Aamerkungè	Wappè
Bõõdorf	Bõõdorf	Hauptort vo dè Grõfschaft un Marktfleggè mit ca. 1 300 Ywooner um 1800; mit èm Bõõdorfer Schloß, dè Steinamülli, im Ottiswald un dè Summerau
Wällèdingè	Bõõdorf
Münchingè	Bõõdorf
Boll	Bõõdorf	mit dè Burgschtäll Burg Neu-Tannegg un Burg Tannegg un èm Hof Diètfurt (zämmè au als Hèrrschaft Tannegg bezeichnét) sowiè Obberhaaldè un Badhof
Gündelwangè	Bõõdorf	mit Glashüttè
Holzschlag	Bõõdorf
Grõfuusè (Gricht)	Bõõdorf	mit dè Vogtei Grõfuusè (Grõfuusè, Amèrtsfäld, Balzhuusè, Brünlisbach, Dürrèbüèl, Ebersbach, Horbè, Lanzèfurt, Rothuus, Schlüèchtmülli, Signau); Vogtei Ebnèt (Ebnèt, Hornbärg, Koolhaaldè, Roorhof, Saubach, Dobel); Vogtei Wittlekofè (Wittlekofè, Roggèbach)
Birchèdorf (Gricht)	Bõõdorf	mit Birchèdorf, Brunnõdèrè, Buggèrièd, Hürrlingè, Igelschlatt, Rombach, Vogelsang
Bettmèdingè	Bettmèdingè	Obbervogteiamt; um 1800 ca. 1 300 Ywooner; mit Fuulèfürscht, Schönèbach, Schwarzhaaldè, Seebrugg; bis 1721 no mit Bettmèdingè, Mettèbärg, Geroldshofschtettè, Kaßlèt, Rippoldsrièd, Röthèbärg, Seewangè
Blommegg	Blommegg
Luussä	Blommegg
Grimmelzofè	Blommegg
Aselfingè	Blommegg	Deilort vu Achdorf, wo sit dè 1970er Johr Ortsdeil vu Blummbärg isch
Ewèdingè	Blommegg	Sitz vum Obberamt
Guètèburg	Guètèburg	luèg au bi Guètèburg
Üülingè	Guètèburg	Vogtei Üülingè mit Witzhaaldè
Krenkingè	Guètèburg
Detzlè	Guètèburg	bi Bader „Tetzelnheim“
Breitèfäld	Guètèburg

Literadur

• Johannes Gut: Abtei St. Blasien und Reichsherrschaft Bonndorf. Im: Meinrad Schaab, Hansmartin Schwarzmaier (Hrsg.) u. a.: Handbuèch vo dè baddè-württèbärgischè Gschichtè. Band 2: Die Territorien im alten Reich. Hrsg. im Uffdraag vo dè Komission für d gschichtlichè Landeskundè vo Baddè-Württèbärg. Klett-Cotta, Stuègètt 1995, ISBN 3-608-91466-8, S. 537–545.
• Joseph Bader: Eine Schwarzwaldwanderung. In: Badenia, 2. Band, Heidelbärg 1862, S. 234–356 (insbes. S. 285 ff.) Digitalisat
• Joseph Bader: Das ehemals sanktblasische Amt Gutenburg. I dè: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, Band 3 (1852), S. 355–384 im Internet Archive
• Joseph Bader: Geschichte der kleinen Herrschaft Almut. I dè: Badenia, Band 2 (1840), S. 104–116 Digitalisat vo dè UB Heidelberg
• Joseph Bader: Kloster Sanct Blasien auf dem Walde und seine Gelehrten-Academie. IV: Erwerbung der Grafschaft Bonndorf und der reichsfürstlichen Würde. Fryburg im Briisgau 1874, S. 45–52 Digitalisat
• Albert Kürzel: Der Amts-Bezirk oder die ehemalige sanktblasische Reichsherrschaft Bondorf, Fryburg im Briisgau 1861 (online; PDF; 1,6 MB)
• Philipp Ludwig Hermann Röder: Bondorf. Im: Geographisches Statistisch-Topographisches Lexikon von Schwaben. Band 1, Stettin 1791, Spaltè 281 Digitalisat
• Adolf Birkenmayer (Ummodlèr): Archivalien aus Orten des Amtsbezirks Bonndorf. I dè: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, Band 48 / NF 9 (1894), S. m16-m25 im Internet Archive
• Mathias Dietrich (Ummodlèr): Archivalien aus Orten des Amtsbezirks Bonndorf. I dè: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, Band 48 / NF 9 (1894), S. m25-m27 im Internet Archive
• Fridolin Honold, Adolf Birkenmayer (Ummodlèr): Archivalien aus Orten des Amtsbezirks Bonndorf. I dè: Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, Band 51 / NF 12 (1897), S. m67-m85 im Internet Archive

Weblinggs

 Commons: Schloss Bonndorf – Sammlig vo Multimediadateie

• Gschichtè vo dè Hèrrschaft Bõõdorf uff dè Websitè vum Landesarchiv Baddè-Württèbärg
• Immo Eberl: Sankt Blasien. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Ydrääg i dè baddè-württèbärgischè Ortsdatèbank uff Landeskunde entdecken online (leobw)