Bündnerdütsch

en hochalemannische Dialäkt vo Dütschbünde
Bündnerdütsch
Verbreitig: Schwiz (Graubünde)
Linguistischi
Klassifikation
:
Offizieller Status
Amtssprooch vo:
Sproochchürzel
ISO 639-1

ISO 639-2

gsw (Schweizerdeutsch)

ISO 639-3

gsw (Schweizerdeutsch)

Unter em Begriff Bündnerdütsch wärde vilmol die dütschsproochige Dialäkt vom Bündnerland zämmegfasst. Mäistens mäint mä mit em Begriff d Wariante vo de Dialäkt, wo im Churer Rhiital vo Bad Ragaz und Maiefäld bis Thusis gschwätzt wärde. Es handlet sich drbii um hochalemannischi bzw. bodeseealemannischi Dialäkt. Vilmol subsumiert der Begriff au dr Dialäkt, wo d Rätoromane schwätze, wenn si e schwiizerdütschi Mundart bruche.

Verschiideni Dialäggt im Bündnerland

ändere

Im Kanton Graubünde cha mä drei Mundartgruppe unterscheide: D Dialäkt vom Churer Rhiital; d Walserdialäkt, wo sich klar vom Churer Rhiitalische abgränze, und die tirolisch-bairischi Mundart vo de Samnauner. Dr Begriff Bündnerdütsch cha also höchstens als geografische Begriff iigsetzt wärde, us linguistischer Sicht isch der Begriff unbruchbar.

Dr Dialäkt vom Churer Rhiital, wo vilmol au vo de Rätoromane als Zweitsprooch iigsetzt wird, underscheidet sich vom höchstalemannische Walserdütsch vor allem dur si weichi Ussprooch. So wärde die aalutende [k] und inluutende [ch] nit so hert betont, wie es im Walserdütsch und in de Mundarte vo de Nochberkantön üblich isch (z. B. wird dr Chuchichaste, wie men en us eme grosse Däil vo dr Schwiz kennt as Gghuhigghäschtli usgsproche). D Usprooch, wo für s Bündnerdütsch tüpisch isch, chunnt woorschinlig zum e groosse Däil drvo, dass die rätoromanischi Bevölkerig, wo ursprünglich im Churer Rhiital aasässig gsi isch, nit eifach verdrängt worde isch, sondern dass d Romane nodino s Dütsche übernoo häi und sich d Sproochgränze lansam immer witer rhiiufwärts verschobe het. Allerdings gält das Dialektmerkmol nume für e Teil vo de Gmeinde mit bündnerdütsche Dialäkt (Thusis, Chur, Malans, Maiefäld und Fläsch). Mä nimmt aa, dass dr Grund drfür en Iifluss vom Bodeseealemannisch gsi isch. E witere Unterschiid zur Meerheit vo de schwizerdütsche Dialäkt isch dass sich bi unbetonte Silbe dr a-Schwa anstatt vom e-Schwa erhalte het.

Im Beriich vo dr Morfematik isch s bsundrigs uffellig ass es en eiformige Plural in der Konjugazion vo de Wärbe git gegenüber eme zweiformige Plural in de Walserdialäkt.

Grammatik

ändere

-S kh statt s Schwizerdütsche ch oder kch

Bischbil: mit ch:  Schwizerdütsch:       mer chömed
                   Bündnerdütsch:        miar khömend
          mit kch: Schwizerdütsch:       kchabutt
                   Bündnerdütsch:        khaputt

-S ch wird wie h usgsproche

Bischbil: Schwizerdütsch:   Chuchichästli
          Bündnerdütsch:    Gghuhigghäschtli

- S Schwa uf unbetonte Silbe

Bischbil: Schwizerdütsch:   mer bached
          Bündnerdütsch:    miar bachand

- Unterschiid zwüschen em Rhiital-Dialäkt und em Bündner-Dialäkt

Bischbil: Rhiital-Dialäkt: Chille;    Bündner-Dialäkt: Kircha
Bischbil: Rhiital-Dialäkt: Chaugummi; Bündner-Dialäkt: Kaugummi

Literatur

ändere

Rhiitaler Dialäkt

ändere

Walserdialäkt

ändere
  • Leo Brun: Die Mundart von Obersaxen im Kanton Graubünden. Lautlehre und Flexion. Huber, Frauenfeld 1918 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik XI).
  • Maria Ettlin-Janka: Inschi Sprààch, ds Obersàxar Titsch. Obersaxer Wörtersammlung. Hg. von Pro Supersaxa – Obersaxen, Stans 1995.
  • Rudolf Hotzenköcherle: Die Mundart von Mutten. Laut- und Flexionslehre. Huber, Frauenfeld 1934 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik XIX).
  • Christian und Tilly Lorez-Brunold: Rheinwalder Mundartwörterbuch. Terra Grischuna, Chur 1987 (Grammatiken und Wörterbücher des Schweizerdeutschen in allgemeinverständlicher Darstellung XI).
  • Christian Patt: Schanfigger Wörterbuch. Eine Ergänzung zum Davoser Wörterbuch. Walservereinigung Graubünden, Chur 1986.
  • Pro Prättigau, Jakob Casal: Prättigauer Mundartwörterbuch. Schiers 1991. 3., überarbeitete und erweiterte Aufl. unter dem Titel: Prättigauer Dialekt. Wörter; hg. von der Kulturkommission des Regionalverbands Pro Prättigau; Redaktion Luzius Thöny. Küblis 2014.
  • Martin Schmid, Gaudenz Issler: Davoserdeutsches Wörterbuch. Der Wortschatz einer Bündner Walsermundart. Walservereinigung Graubünden, Chur 1982 (Grammatiken und Wörterbücher des Schweizerdeutschen in allgemeinverbindlicher Darstellung VII).
  • Ruedi Vieli: Valserdeutsch. Desertina, Chur 2009.



  Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Bündnerdeutsch“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.