Alemannische Wikipedia

Friburger Minschter


Dialäkt: Friburgerisch (eltere Stadtdialekt)

S Friburger Minschter (Münster Unserer Lieben Frau) isch di remisch-katholisch Stadtkilche vu Friburg im Brisgau, wu im romanische un zum greschte Dail gotische Stil baut isch. Si isch vu ca. 1200 bis offiziell 1513 baut wore. Wel Friburg sitter anne 1827 Bischofssitz isch (Erzbischtum Friburg), isch d Kilche hite formell e Kathedrale, wird awer us Dradition Minschter un nit Dom gnennt.

Friburger Minschter zmitts in de Altstadt
S Friburger Münster (März 2006)

De bekannt Kunschthischtoriker Jacob Burckhardt het 1869 in ere Vordragsreihe iwer de 116 Meter hoch Durm im Verglich mit Basel un Stroßburg gsait: Und Freiburg wird wohl der schönste Turm auf Erden bleiben.[1] Dodrus het sich wohl s vilmol ghert, awer nit ganz wertlig Zitat vum „schönsten Turm der Christenheit“ entwicklet. No de Fertigstellig vum 116 m hoche Weschtdurm um 1330 het s Friburger Minschter fir ai Johrhundert zue de drei hegschte Gebei vu de Welt ghert.

S Minschter isch im Zweete Weltkrieg nit zerstert wore, drotz ass d Gebei drum rum dur de Bumbeaagriff vum 27. November 1944 in Schutt un Äsche glege sin.[2] [3] Au d Glasfenschter sin original erhalte, wel me si vor de Bumbeaagriff us em Minschter rusgnumme un si bis noch em Krieg sicher glagert ghet het. Kunschthischtoriker us de ganze Welt rieme s Minschter vu Unsere Liewe Frau z Friburg as e architektonisch Maischterwerk vu de Gotik.

Baugschicht

ändere
 
Grundriss vum Friburger Minschter us em Buech Freiburg im Breisgau. Die Stadt und ihre Bauten

De erscht Friburger Kilchebau, di konradinisch Bfarrkilche isch noch em Zähringer Konrad I. gnännt un stammt us dr Grindigsphase vu dr Stadt um 1120; in däm Johr het Friburg vu ihm un siim Brueder Berthold III. s Märt- un Stadtrecht kriegt: Die beede Zähringer gelte wege dem as „Stadtgrinder“. Von dem erschte Bau git s nur no Fundamentrescht.

De Berthold V. († 1218) het sich welle ne aagmesseni Grabstätt schaffe un glichzittig di konradinisch Bfarrkilche ersetze, wu fir di all greßer Iiwohnerzahl z glai wore isch. De Bau vu dr neie Kilche het uugfehr anne 1200 aagfange, zerscht no im spotromanische Stil, noch em Vorbild vum Basler Minschter. Dodevu sin no s Querschiff un d Untergschoss vu de Sittedirm, de sognännte „Hahnedirm“, erhalte, wu in de gotische Bauphase mit durbrochene Durmhelm ufgstockt wore sin.

Ab uugfehr 1230 isch mit em Bau deno im neie Stil vu dr franzesische Gotik wittergmacht wore mit em Langhuus un em Durm. Der isch scho um 1330 vollendet gsi un isch dodemit de ainzig no im Mittelalter fertiggstellt gotisch Großdurm z Ditschland. Deno het de Stadtrot bschlosse, de spotromanisch Chor z ersetze dur e neie mit eme große Kapellekranz un het em Johann Parler em Eltere der Ufdrag gee. Vu de Grundstailegig am 24. März 1354 kindet e iigmaißlete mittelalterlige Text: „von gottes geburt mcccliiii jar an unser frowen abent in der uasten leit man den ersten stein an disen kor“. Noch ere Bauunterbrechig vu rund 100 Johr isch anne 1510 (des Datum findet sich im Chorgwelb) s Gwelb vum Chor gschlosse wore: Ludwigck horneck von hornberg hat den lesten stein im gewölb vermauret, got syß gelobt.[4] De Kaiser Maximilian het fir de Chor Glasmolereie gstiftet go fir sii gedechtnus z sorge.[5] Im Dezember 1513 het de Bischof vu Konschtanz d Chorweih vorgnumme.

Noch em offizielle Abschluss vum Bau sin ab un zue Aabaute zuegfiegt wore, zem Bischpiil im 16. Johrhundert an d Sidfassade vum romanische Querschiff d Renaissancevorhalle. Bsundersch uffellig sin di vile bizarre Wasserspeier, wu s nur an wenig gotische Kilche in ere sonige große Zahl git.

Dewilscht de Bau in ere latinische Urkund vum 27. Mai 1298 no ne Bfarrkilche („ecclesia parochialis“) gnennt wird, erschint d Bezaichnig „Minschter“ s erscht Mol am 24. Dezember 1356 in ere Urkund vu de Bfalzgräfin Klara vu Tübinge, de Dochter vum am 9. November 1356 gstorwe Grof Friedrich vu Friburg: „zuo Friburg in dem münster“.

Architektur

ändere
 
Blick in de durbrochene Durmhelm
 
Brotmaß am Friburger Minschter
 
Vorderaasicht vum Minschter

D Maß vum Minschter: Lengi inne: 124 Meter, Lengi usse: 127 Meter, Braiti: 30 Meter; Durmhechi: 116 Meter (devu 70 Meter, wu me kaa nufstiige; 46 Meter ghere zum durbrochene Durmhelm)

Durm

ändere

De markant Durm vum Minschter, vum Schwizer Kunschthischtoriker Jacob Burckhardt emol as „schönster Turm auf Erden“ bezaichnet (s. o.), isch 116 Meter hoch. No de Fertigstellig vum 116 m hoche Weschtdurm um 1330 het s Friburger Minschter iwer ai Johrhundert lang zue de drei hegschte Kilchebaute un dodemit au zue de hegschte Gebei vu de domolige Welt ghert. Fascht glichzittig isch um 1333 de 123 Meter hoch Vierigsdurm vu de Kathedrale vu Salisbury fertigbaut wore, deno um 1350 di fascht 125 m hoch Doppeldurmfassade vu de Mareiekilche z Lübeck. Die Marke isch erscht 1439 mit em 142 m hoche Norddurm vum Stroßburger Minschter ditlig iwerdroffe wore.

Und soll Ervinus von Steinbach der diß Jahr das Münster zu Straßburg fertig gemacht, den Riß zu dißem (i.e. Thann) auch gemacht haben wie auch zu Freyburg.[6]

Bisher isch de Wohretsghalt vu dem Iidrag vum Franziskanermench Malachias Tschamser in sinre Chronik von Thann[7] (1724) zum Johr 1275 aazwifelt wore un me isch devu uusgange, ass de Durm s Werk vu zwee Baumaischter isch, wu me d Nämme vun ene nit waißt. Im Dezember 2009 isch awer bekannt wore, ass s Institut fir Baugschicht an dr Universität Karlsrueh] no umfassende Verglich vu allne iwerliferte gotische Risszaichnige vu de Minschterbaute z Stroßburg, Friburg, Thann un Brisach het kenne nowiise, ass de Kilchebaumaischter Erwin von Steinbach datsächlig au de Durm vum Friburger Minschter entworfe heb.[8]

Am Fueß vum Durm isch de Bau fascht quadratisch im Grundriss; d Muure sin wuchtig un fascht ohni Durbruch. De Durm wird uugfähr owerhalb vum erschte Drittel vu ded Gsamthechi vu de zwelfeckige Sterngaleri umgee. Owerhalb vu de Galeri setzt sich de Durm as Achteck furt. De achteckig Dail goht iwer in di sognennt Laterne, wu me au kaa nufgoh. Uf dere Hechi isch de Durm scho vilfach durbroche; vu sine acht hoche Spitzbogefenschter genn vier de Blick no usse frei. Iwer de Laterne isch de ewefalls achteckig, filigran un vilfach durbroche Durmhelm. D Rippebege sin mit Krabbe bsetzt. Sii Uusdruckskraft gwinnt de Durm dur di architektonisch vollendete, wie spilerische Iwergäng vu de viereckige iwer di zwelfeckig zue de achteckige Form in de Durmhelm bis zue de Krizblueme uf em hegschte Spitz. As Hauptbaumaterial isch Sandstai gnumme wore, wu im Mittelalter vor allem am Lorettoberg abbaut wore isch.

S isch de ainzig derartig gotisch Kilchdurm z Ditschland, wu no Mittelalter vollendet wore isch (um 1330) un siterher fascht wie e Wunder d Zitt iwerdurt het, au de Bumbeaagriff vum 27. November 1944, wu d Hiiser in de direkte Umgebig zerstert wore sin dedur. S Gebei isch awer dur d Erschitterige stark in Mitliideschaft zoge wore. Dass au de filigran Durmhelm d Erschitterige iwerstande het, wird uf d Bleianker zruckgfiehrt, wu as Verbindig vu de ainzelne Segment vum Durmhelm diene. D Fenschter sin vor em Aagriff rusgnumme wore un hän wege dem d Erschitterige au iwerstande.

Am Fueß vum Durm, links vum erschte Portalboge, sin mittelalterligi Maß (Lengemaß, Brotgreße, Kornmaß un anderi) iigmaißelt (13. Johrhundert). S Aabringe an de Kilche het dene Maß solle e bsunderi Legitimität gee. E Inschrift am sidlige Strewepfiiler vu de Durmvorhalle nennt au d Date fir di bede Märt vu de Stadt:

ein iarmerkt wirdet den nechsten mentag und zinstag nach sanct Niclaus kilwi • Und der ander uf den nechsten zinstag und mitwochen nach aller heiigen tag und bed iarmerkt ein tag vor und ein nach gevriet.[9]

Am Durm het s au e großi un scheni Durmuhr vum Jean-Baptiste Schwilgué, us em Johr 1851. Me kaa d Uhr im Durm bsichtige. Si lauft no, awer dribt de Zaiger am ussere große Zifferblatt nimmi un schlet d Glocke nimmi. Im Durm het s dezue e Kontrolluhr vum Schwilgué, wu im nemlige Johr fir de Durmwächter installiert wore isch.

Kunschthistorisch het de im Mittelalter vollendet Friburger Minschterdurm as architektonisch Vorbild großi Bedittig, wel er vor allem im 19. Johrhundert as Vorlag fir e Vilzahl vu neugotische Durmvollendige oder neibauti Kilchdirm kopiert wore isch. Ganz in de Nechi befindet sich de Kilchdurm vu de Milhüsemer evangelische Stephanskilche (97 Meter), errichtet 1859–66. De Durm vu de evangelisch-reformierte Kilche z Warschau (baut 1866–80 vum A. A. Loewe) isch au em Durm vum Friburger Minschter nooempfunde wore, genauso wie de Neibau vum Durm vu de Lambertikilche z Münster z Weschtfale, wu anne 1888/89 an de Stell vun eme baufällig worene eltere Durm errichtet wore isch.

Glocke

ändere

S Minschter het e Glockebstand vu 19 littbare Glocke. Mit eme Tonumfang vu iwer zwooehalb Oktave un eme Gsamtgwicht vu rund 25 Tonne ghert s Friburger Minschterglitt zue de greschte Domglitt z Ditschland.[10] [11]

Di eltscht Glocke unter ihne isch d Hosanna us em Johr 1258, wu dezue zue de eltschte erhaltene Glocke in dere Greßi ghert. Si littet hite wege Stiftige am Dunschtigzoowe noch em Angelus zur Erinnerig an d Dodesangscht vu Christus am Elberg, am Frittig am 11 Uhr zum Gedenke an d Krizigung vum Christus (im Volksmund au Knepfliglocke – wel me um deszitt, s Wasser fir d Knepfli het solle ufsetze), am Samschtigzoowe zum Gebett fir d Verstorwene vu dr Wuche un an jedem 27. November, em Johresdag vu de Bumbardierig un Zersterig vu de Stadt anne 1944. In de Vergangehait isch si au d Brand- un d Sturmglocke gsii un isch zue de Iiberuefig vun ere Grichtsversammlig glitte wore. D Inschrift vu de Glocke haißt:

ANNO DOMINI M C C L VII XV KLAS AVGVSUI STRVCTA EST CAMPANA – O REX GLORIE VENI CVM PACE – ME RESONANTE PIA POPVLO SVCVRRE MARIA
(Am 18. Juli 1258 ischd d Glocke gosse wore. O Kenig vu de Herrligkait, kumm mit Fride. Erkling i frumm, hilf diim Volk, Mareie).

D Hosanna hengt zämme mit em 15-stimmige Glitt im Hauptdurm, wu 1959 vum Friedrich Wilhelm Schilling z Heidelberg gosse wore isch. dezue hengt im Dachritter iwer em Sidquerhuus d Daifglocke. S 1606 gosse Veschpergleckli un s Silwergleckli us em 13. Johrhundert sin noch ere erfolgriche Reschtaurierig wider littbar un henge mit de andere Glocke im Hauptdurm.

Vor 1959 het s e Glitt gee, wu 1841/1843 vu de Glockegießerei Rosenlächer vu Konschtanz gosse wore isch. S het d Ten b0, d1, f1, fis1, a1, b1, cis2, d2, f2 un b2 umfasst. Noch em Gschmack vu de Zitt hän nur harmonischi Dailglitt klunge. S Feschtglitt isch us de Ten b0, d1, f1, g1 un b1 (g1 erscht ab 1950) bstande. Ab 1842 het d Hosanna nur ainzeln glttet were kenne, wel si im Gegesatz zue de Stimmig vu de andere Glocke e Viertelton z dief klunge ghet het.

Sitt 2002 isch an de Sanierig vum historische Glockestuehl gschafft wore, wu di eltschte Balke vu Baum stamme, wu 1290/91 gfellt wore sin. Die Arwete sin Mitti 2008 mit ere neie Hengig vum Glitt abgschlosse wore. D Hosanna, wu me anne 2008 s 750-jehrig Jubiläum vun ere gfiirt ghet het, kaa jetz zämme mit em iwrige Glitt klinge, was vorher weg de Hengig nit meglig gsi isch.

 
Glockestuehl
Nr.
 		 Name
 		 Durmesser
(mm)		 Masse
(kg)		 Nominal
(HT-1/16)
1 Chrischtusglocke 2133 6856 g0 0±0
2 Petrusglocke 1774 3917 b0 0±0
3 Paulusglocke 1566 2644 c1 0±0
4 Mareieglocke 1490 2290 d1 0±0
5 Hosanna 1610 3290 es1 ±0
6 Josefsglocke 1242 1354 f1 0±0
7 Nikolausglocke 1095 958 g1 0±0
8 Johannesglocke 1081 913 a1 0±0
9 Jakobusglocke 1022 803 b1 0±0
10 Konradsglocke 903 560 c2 0±0
11 Bernhardsglocke 798 381 d2 0±0
12 Lambert- un Alexanderglocke 670 212 f2 0±0
13 Michaelsglocke 594 149 g2 0±0
14 Schutzengelglocke 575 130 a2 0±0
15 Odiliaglocke 505 112 c3 0±0
16 Magnificatglocke 456 79 d3 0±0
I Daifglocke 550 95 a2
II Veschpergleckli 510 70 h2
III Silwergleckli 352 33 f3

Inneruum un Uusstattig

ändere
 
Im Friburger Minschter
 
Fenschter im Friburger Minschter (Kieferfenschter im nerdlige Sitteschiff mit Zumftwappe unte)
 
Langhuusfassade, Detail mit Wasserspeier

Zue dr wichtigschte Dail vu dr Uusstattig ghere de Hochaltar vum Hans Baldung Grien un e Altar vum Hans Holbein em Jingere in aire vu de Chorkapelle. De Hochaltar, gmolt vu 1512 bis 1516, isch e Fligelaltar, wu in de Wihnächtszitt vier Wihnächtsbilder mit de Theme Mariä Verkindigung, Heimsuechig, Geburt Christi un Flucht uf Ägypte zaigt. Di reschtlig Zitt vum Johr siht me as Mittelbild d Krenig vu de Mareie, umgee vu de zwelf Apostel, je segs uf eme Klappfligel, dodebii stehn de Petrus un de Paulus uf je aim vu de Fligel dittlig im Vordergrund. Uf d Rucksitte, wu nur bin ere Bsichtigung vum Kapellekranz z sehne isch, isch d Krizigung Christi gmolt. Do het sich de Hans Baldung in aim vu de Knecht selwer porträtiert.

Sitt 2003 wird de Chor in de Faschtenzitt wider mit em Faschteduech vu 1612 verhengt, wu de Hochaltar dehinter verbirgt. Des mit 1014×1225 cm grescht no erhalte derartig Stuck z Europa isch reschtauriert un mit eme Stitzstoff versehene wore. S wigt iwer ai Tonne.

Im Chor befindet sich s vum Bildhauer Johann Christian Wentzinger 1743–1745 gschaffe Grabmol vum Franz Christoph von Rodt (1671–1743), eme habsburgische General un Kommandant vu de Feschtig Brisach.[12] In de Schrankeaalage zwische Binnechor un Chorumgang finde sich vier Zähringer-Bildblatte vum Franz Anton Xaver Hauser in kielbogegrahmte Nische.[13]

Umstritte isch d Neigstaltig vum Altarruum (Altar, Ambo, Bischofskathedra un Chorgstiehl) dur de Minschterdäler Kinschtler Franz Gutmann, wu im Dezember 2006 abgschlosse wore isch. Di schlicht ghalte Umgstaltig, vor allem di blant Entfernig vum Anne- un vum Dreikenigsaltar un d Stellig vum Bischofssitz, het dailwiis heftigi Brotescht bi de Bevelkerig un bi de Glaibige firigruefe. Am Sunntig, 10. Dezember 2006, het d Weih vum neie Altar dur de Erzbischof Robert Zollitsch stattgfunde.

Sitt em November 2009 hengt im Altarruum s eltscht Kunschtwerk vum Minschter, e spotromanisch monumental Triumphkriz, wu um 1200 us Silwer gfertigt wore isch. S isch 2,63 Meter hoch un 1,45 Meter brait un het bisher siiner Blatz in aire vu de Chorkapelle ghet.

Kapellekranz

Um de Hochchor isch e Kapellekranz mit zeh Kapelle aagordnet, wu zmaischt no de Stifterfamilie gnännt sin un wu s dailwiis hochrangigi Kunschtwerk din het. Die Kapelle sin: D Stürtzelkapelle mit eme Dailstai vum Joseph Hörr un em Anton Xaver Hauser noch eme Entwurf oder Modell vum Wentzinger (1768),[14] d Universitätskapelle mit eme Dafelaltar vum Hans Holbein em Jingere (1521), d Lichtefels-Krozinge-Kapelle mit eme Mareiealtar (Verkindigung) vu 1615, d Schnewlin-Kapelle. Di erscht un di zwoot Kaiserkapelle sin am Schaitel vum Chor aagordnet; vu do uus kaa me d Rucksitte vum Hochaltar mit ere Krizigung vum Hans Baldung sehne; in de zwoote Kaiserkapelle befindet sich e Altar mit blastische Arwete vum Hans Wydyz un eme Gmäld uf de Innesitte vum Hans Baldung (1515). S schließe sich aa d Villinger-Böcklin-Kapelle, d Sotherkapelle mit eme Altar us de Zitt um s Johr 1500, d Locherer-Kapelle mit eme Altar vum Hans Sixt von Staufen (1521–1524), wu ne Schutzmantelmadonna zaigt, un schließlig d Blumenegg-Kapelle.

Fenschter

D Glasfenschter stamme us alle Bauperiode vum Minschter. Im romanische Querschiff sin bunti Glasfenschter us dere frieje Bauzitt z sehne (um 1220-60). Di gotische Fenschter im Langhuus sin zmaischt vu de Handwerkszimft gstiftet wore, d Symbol vu sällene wie Bretschle, Stifel usw. leen sich dodruf finde (um 1330). De Kaiser Maximilian het di sognännte Kaiserfenschter im Hochchor gstiftet. No de gotische Zitt sin e Raie vu de mittelalterlige Fenschter rusgnumme wore, wel me wie s in sällere Zitt gängig gsii isch meh Liecht in de Kilche het welle. Dodedur sin e Dail vu de wertvolle Glasmolereie fir immer verlore gange. Um 1900 het sich de Glaskinschtler Fritz Geiges um de Erhalt un d Reschtaurierig vu de Fenschter verdient gmacht, zum Dail awe mit eme us de hitige Sicht zwiifelhafte Ergebnis. Newe guete Kopie, wu hite dailwiis d Orginal ersetze, wu jetz im Museum sin, het er au Fenschter ergänzt oder het Dail in e neie Zämmehang brocht. De Geiges het au neji Fenschter im historisierende Stilvu siner Zitt gschaffe un het si mit ere kinschtlige Alterig versehne go verlore gangeni Fenschter noozahme. Us em 20. Johrhundert stamme unter anderem s Weschtfenschter in de Michaelskapelle un di sidlige Fenschterrosette vum Valentin Peter Feuerstein. De Friburger Kinschtler Hans-Günther van Look het am Aafang vum 21. Johrhundert e Fenschter gschaffe, wu d Edith Stein zaigt, un het im Rundfenschter vum sidlige Querschiff segs Medaillon mit „Hailige Fraue“ gstaltet, wu mit de Medaillon im „Fenschter vu de Barmherzigkait“ us em Mittelalter vis-a-vis korrespondiere.

Portalvorhalle

Renoviert bräsentiert sich sitt em November 2004 di gotisch Portalhalle im Weschtdurm in neie Glanz. Si zaigt uf em Tympanon e Darstellig vum Jingschte Gricht, wu um Szene us em Lewe Jesu (Geburt un Passion) erwitert isch. Im Mittelpunkt stoht de Christus as barmherzige Richter. D Archivolte zaige wichtigi Figure vum Alte Bund un wiise so uf d Kontinuität vum Alte un vum Neie Bund hii. S Portalgwänd isch vun eme Mareiezyklus bsetzt, wu ne großartigi Mareiedarstellig uf em Trumeaupfiiler vum Portal im Zentrum devu stoht. Zum riiche Figureschmuck vu de Vorhalle ghere au d Skulpture vu fimf blede un de fimf gscheite Jumpfere, wie me si in e baar gotische Kathedrale findet. Ergänzt were si dur e Darstellig vim Firscht vu de Welt, wu as Versuecher em Glaibige, wu us de Kilche kunnt, as Mahnig bsundersch uffalle het solle. Bi de Renovierig un Siiferig vu de Figure isch bewusst de Zuestand vu de vorherige Renovierig us de 90er Johr vum 19. Johrhundert wider hergstellt wore, wu dertemol de Friburger Glasmoler un Kinschtler Fritz Geiges defir verantwortlig gsii isch.

Stadtpatron

Im Innere un am Ussebau vum Friburger Minschter, awer au uf em Minschrerblatz un in de Museä un Archiv vu de Stadt git s hite no vil Darstellige vu de Friburger Stadtpatron: St. Georg, Bischof Lambert von Lüttich un de Märtyrer Alexander. Vu dene Stadtparton git s e großi Zahl an Darstellige as Skulpture un Goldschmidsarwete, uf Gmälde un Glasfenschter, Holzschnitt un Kupferstich us, e Dail Darstellige sin au vu wichtige Kinschtler gschaffe wore, zum Bischpiil vum Hans Baldung Grien (St. Georg uf der Rucksitte vum Hochaltar), vum Hans Holbein em Jingere, em Gregorius Sickinger un wahrschiins au vum Wentzinger (Ritterstandbild vum hl. Georg uf em sidweschtlige Strewepfiiler an de Chorparti vum Minschter.

Rächtligi Situation

ändere
 
Durm vum Minschter mit „Kappe“ us Baugrischt
 
Faschteduech im Friburger Minschter

Vu de rächtlige Situation isch s Friburger Minschter e Bsunderhait: vu Aafantg aa het s Minschter nit in de Kilche ghert.

D Herzeg vu Zähringe hän um 1200 mit em Bau vum hitige Minschter aagfange. Wel si sognännti Aigekilcheherre gsi sin, het s Minschter ihne ghert – si hän au de Bau zum greschte Dail finanziert ghet. Ab de Mitti vum 13. Johrhundert hän d Burger d Verantwortig fir de Minschterbau iwernumme un hän dezue e Huffe Stiftige iigrichtet. Anne 1295 findet sich zum erschte Mol de Hiiwiis uf de Minschterfabrikfonds. Vu de „fabrica ecclesiae“ selwer isch zum erschte anne 1314 d Red: Des Rechtsinstitut umschließt de Minschterbau un de fir sii Erhaltig bstimmt Fonds. Die „fabrica ecclesiae“ isch em Rot vu de Stadt unterstande, wu Minschterpfleger ernennt het, wu mit zahlriche Mitarbaiter d Nei- un Umbaute un d Reparature gwährlaischtet hän.

Anne 1464 isch d Minschter-Pfarrei de 1457 vu de Habsburger grindete Universität iiverlaibt wore. Des het awer nit beditte, ass s Vermege vu de Minschterfabrik iibezoge wore sich – die isch selbständig bliwe un isch witter baupflichtig gsi.

D Säkularisation 1802 un de Iwergang vu de Stadt Friburg an s Großherzogtum Bade 1805 hän e neji rechtligi Situation mit sich brocht. S gsamt Kilchevermege isch unter staatligi Verwaltig gstellt wore. 1813 isch s Patronat vu de Universität ufghobe wore.

No de Grindig vum Erzbischtum Friburg 1821/27 un de Erhebig vum Minschter zue de Kathedrale vum Erzbischof vu Friburg isch wider e rechtlig neji Situation entstande. Newen em Minschterfabrikfonds git s sitterher de Domfabrikfonds, wu primär fir d Bedirfnis vu de Kathedralgottesdienscht zueständig isch. Di gnaue Zueständigkaite sin exakt ufdailt.

D Aigetumsfrog isch anne 1901 endgiltig in eme Verdrag zwische de Stadt Friburg, em Erzbischeflige Ordinariat un em Katholische Stiftigsrot vu de Minschterpfarrei greglet wore. S Minschter ghert dodeno em Minschterfabrikfonds un der het au d Baupflicht. De Stadt sin e baar Benutzigsrecht am Durm (zem Biischpiil s Litte vu de Glocke an Neijohr usw.) un am Blatz iigruumt wore.

De Minschterbauverain isch anne 1890 us de Notwendigkait entstande, s Minschter z saniere. Er bedribt d Minschterbauhitte un isch fir d Instandhaltig vum Ussere vum Minschter zueständig. Aigetum am Bauwerk het er nit. Fir s Innere, d Vorhalle, d Glocke un d Orgle isch de Minschterfabrikfonds oder de Domfabrikfonds zueständig. Die Arbetsdailig isch anne 1891 dur Erlass vum Erzbischeflige Ordinariat feschtgschribe wore un bstoht bis hite.

Denkmolpfleg

ändere

Am End vum 19. Johrhundert isch de bedrohlig Bauzuestand vum Friburger Minschter de Stadt Friburg un siine Burger nit verborge bliwe, awer glichzittig sin s persenlig Engaschment fir s Minschter un di finanzielle Zuewendige vu de Friburger e Diefpunkt kumme. E Guetachterkommission het d Schäde anne 1889 offiziell feschtghalte.

Wel d Minschterfabrik, de domolig Aigetimer vum Friburger Minschter, di finanzielle Mittel nit het ufbringe kenne, het de Owerburgermaischter Dr. Otto Winterer in ere dringlige Appell d Burger zue re Verainsgrindig fir d Rettig vum Minschter ufgruefe. Em verstärkte Ruef noch ere kilchlige Finanzierig un de effentlige Hand fir d Erhaltig vum Bauwerk het de Dr. Winterer bewusst d Idee vun eme Ferderverain entgegeghalte.

So isch anne 1890 fir d Erhaltig vum Minschter de Friburger Minschterbauverain grindet wore. De Verain mueß im Johr e baar Millione Euro ufbringe, go s Friburger Minschter z sichere un z erhalte. Di derzittig Minschterbaumaischteri isch d Architekti Yvonne Faller. De Erscht Vorsitzende vum Verain isch de jewiilig Regierigspräsident.

Orgle

ändere

Di vierdailig Orgelaalag vum Friburger Minschter bstoht us de Mareieorgle im nerdlige Querschiff, de Langschifforgle (Schwalweneschtorgle), dr Michaelsorgle uf de Empore unter em Durm (Michaelskapelle) un de Chororgle. Mit 144 Regischter uf vier Manual un Pedal sin d Minschterorgle aini vu de greschte Orgele z Ditschland un uf de ganze Welt. D Orgle stamme vu verschidene Orgelbauer (Rieger, Marcussen, Späth un Fischer+Krämer) us de Johre 1964–1966, dailwiis erneieret un umbaut 1990 un 2001. Endi 2008 isch d Michaelsorgle dur e Neibau vu de Orgelbaufirma Metzler vu Dietike ersetzt wore.

Mareieorgle

ändere

D Mareieorgle befindet sich im nerdlige Sitteschiff (Querschiff). Si isch anne 1965 vu de Orgelbaufirma Rieger (Schwarzach (Vorarlberg)) baut wore. D Orgle het mechanischi Schliflade. Di mechanisch Spilaalag befindet sich zmitts im Orgelwerk.

2000/2001 isch d Orgle dur d Orgelbaufirma Caspar Glatter-Götz (Owinge) generaliwerholt un dur de Intonateur Beat Grenacher (Luzern) noointoniert wore.

Uf em Dach vu de Mareieorgle isch e Glockespiil inschtalliert wore. Derzue isch uf de Michaelsempore unter de Michaelsorgle e Untersatz 32′ as Bstanddail vu de Mareieorgle ufgstellt wore, wu si devu uus het kenne aagspiilt were. 2008 sin d Pfiffe vum Untersatz 32′ zum Grand Bourdon 32′ umgschafft, uf neji Windlade gstellt un nei intoniert wore. De hitig Grand Bourdon isch jetz nur no Bstanddail vu de Michaelsorgle un nimmi vu de Mareieorgle uus spilbar.

I Positiv C–g3
1. Prinzipal 8′
2. Metallgedackt 8′
3. Prinzipal 4′
4. Rohrflete 4′
5. Gemshorn 2′
6. Gemsquinte 11/3′
7. Sesquialter II 22/3′
8. Scharff IV-VI 1′
9. Dulzian 16′
10. Schalmay 8′
Tremolo
II Hauptwerk C–g3
11. Prinzipal 16′
12. Oktave 8′
13. Rohrflete 8′
14. Spitzflete 4′
15. Oktave 4′
16. Spitzquinte 22/3′
17. Oktave 2′
18. Mixtur V 2′
19. Cymbel III 1/2′
20. Kornett V 8′
21. Trompete 16′
22. Trompete 8′
23. Klarine 4′
III Schwellwerk C–g3
24. Gedacktpommer 16′
25. Bleiprinzipal 8′
26. Spillpfiffe 8′
27. Gamba 8′
28. Unda maris 8′
29. Oktave 4′
30. Querflete 4′
31. Viola 4′
32. Nasat 22/3′
33. Flautino 2′
34. Terz 13/3′
35. Mixtur IV 11/3′
36. Fagott 16′
37. Trompete 8′
38. Franz.Oboe 8′
39. Klarine 4′
Glockespiil c1-d3
Tremolo
IV Bruschtwerk C–g3
40. Holzgedackt 8′
41. Blockflete 4′
42. Prinzipal 2′
43. Gedacktflete 2′
44. Terzian II 13/5′
45. Oktave 1′
46. Glockezymbel II 1/2′
47. Vox humana 8′
48. Cembalo-Regal 4′
Tremolo
Pedalwerk C–f1
49. Prinzipalbaß 16′
50. Subbaß 16′
51. Oktavbaß 8′
52. Gedacktbaß 8′
53. Quinte 51/3′
54. Oktave 4′
55. Koppelflete 4′
56. Nachthorn 2′
57. Mixtur VI 22/3′
58. Kontrafagott 32′
59. Trompete 16′
60. Posaune 8′
61. Zink 4′
Tremolo Glaipedal
  • Koppel vu de mechanische Spiilaalag: I/II, III/II, II/P, I/P
  • Spiilhilfe: 6 mechanischi Setzerkombinatione

Michaelsorgle

ändere

D Michaelsorgle befindet sich im Weschtwerk uf de Weschtempore (Durmkapelle). Ihri Ufgab isch s, de hinter Beriich vum Minschter z bschalle. S Inschtrument isch anne 2008 vu de Orgelbaufirma Metzler (Dietike, Schwiz) nei baut wore. S ersetzt e Orgle (28 Regischter) us em Johr 1965, erbaut vu de Orgelbaufirma Späth (Ennetach un Friburg), wu de technische un klanglige Aaforderige nimmi gniegt ghet het. D Trakture vu de Michaelsorgle sin mechanisch, d Regischtertrakture un Koppel elektrisch. S Instrument het mechanischi Schliflade, e mechanischi Traktur un e elektrischi Regischtertraktur. Sitt 2008 sin d Pfiffe vum friejere Untersatz 32′ (2001 as Bstanddail vu de Mareieorgle unter de Michaelsorgle unterbrocht) jetz Bstanddail vu de Michaelsorgle, wu si as Grand Bourdon 32′ umgschafft uf neje Windlade ufgstellt sin.

I Hauptwerk C–g3
1. Montre 16′
2. Principal (II ab c1) 8′
3. Violoncello 8′
4. Flûte harmonique 8′
5. Bourdon 8′
6. Octave (II ab c0) 4′
7. Spitzflete 4′
8. Superoctave 2′
9. Cornet III 22/3′
10. Plein jeu V 2′
11. Trompete 16′
12. Trompete 8′
II Recit (schwellbar) C–g3
13. Quintaten 16′
14. Gambe 8′
15. Doppelflete 8′
16. Rohrflete 8′
17. Flûte octaviante 4′
18. Viola 4′
19. Octavin 2′
20. Basson 16′
21. Trompette harm. 8′
22. Basson-hautbois 8′
23. Clairon harm. 4′
Tremulant
II Solo C–g3
schwellbar:
24. Bourdon 16′
25. Diapason 8′
26. Viola d'orchestra (aus Nr. 27) 8′
27. Coro Viole I-IV 8′
28. Flûte 4′
29. Voix humaine 8′
Tremulant
nit schwellbar:
30. Tuba magna 8′
31. Campane (C-h0)
Pedalwerk C–f1
32. Grand Bourdon 32′
33. Flûte 16′
34. Subbaß (Nr. 24) 16′
35. Grosse Quinte 102/3′
36. Diapason (Nr. 25) 8′
37. Cello (Nr. 26) 8′
38. Flûte (Nr. 28) 4′
39 . Bombarde 16′
40. Trompette 8′
41. Clairon 4′
  • Koppel:
    • Normalkoppel: II/I, III/I, III/II, I/P, II/P, III/P,
    • Suboktavkoppel: II/I, III/I (elektrisch)

Langhuusorgle

ändere

D Langhuusorgle hängt as Schwalwenescht-Orgle an de nerdlige Langschiffwand. Si isch anne 1965 vu de Orgelbaufirma Marcussen & Søn (Apenrade/Dänemark) erbaut wore.

I Ruckpositiv C–g3
1. Gedackt 8′
2. Prinzipal 4′
3. Rohrflete 4′
4. Gemshorn 2′
5. Sifflete 11/3′
6. Sesquialter II 22/3′
7. Scharff IV-VI 2/3′
8. Dulzian 8′
Tremolo
II Hauptwerk C–g3
9. Prinzipal 8′
10. Rohrflete 8′
11. Oktave 4′
12. Blockflete 4′
13. Oktave 2′
14. Mixtur V-VII 11/3′
15. Trompete 8′
Pedal C–f1
16. Prinzipal 16′
17. Oktav 8′
18. Oktav 4′
19. Hintersatz V 22/3′
20. Fagott 16′
21. Schalmay 4′
Rohraffe
  • Koppel vu de mechanische Spiilaalag:
    • Normalkoppel: I/II, II/P, I/P,
    • Superoktavkoppel: I/P

Chororgle

ändere

D Chororgle stoht uf de sidlige Chorempore un isch anne 1990 vu de Orgelbaufirma Fischer und Krämer (Endinge) unter Verwendig vum Pfiffematerial un de Windlade vu de Rieger-Orgle vu 1966 erbaut wore. D Chororgle het kai aigeni Spiilaalag. Si isch nur vum Hauptspiildisch uus spiilbar.

I Hauptwerk C–g3
1. Gedecktpommer 16′
2. Principal 8′
3. Hohlflete 8′
4. Octave 4′
5. Spitzdeckt 4′
6. Waldflete 2′
7. Sesquialter II 22/3′
8. Mixtur IV 11/3′
9. Trompete 8′
II Positiv (schwellbar) C–g3
10. Bleideckt 8′
11. Salicional 8′
12. Principal 4′
13. Koppelflete 4′
14. Octavin 2′
15. Terz 13/5′
16. Quinte 11/3′
17. Zimbel III 1′
18. Musette 8′
Tremolo
Pedalwerk C–f1
19. Subbaß 16′
20. Octavbaß 8′
21. Gedecktbaß 8′
22. Choralbaß 4′
23. Hintersatz III 22/3′
24. Bombarde 16′
25. Trompete 8′
  • Koppel vu de mechanische Spiilaalag (bis 1990): II/I, I/P, II/P

Spiilaalag (Generalspiildisch)

ändere

Alli Orgle sin ainzeln spiilbar un au zämme vum elektrische Hauptspiildisch uus.

Mareieorgle Michaelsorgle Langschifforgle Chororgle
I. Manual Hauptwerk Hauptwerk
II. Manual Positiv Hauptwerk Hauptwerk Positiv
III. Manual Schwellwerk Recit Rückpositiv
IV. Manual Brustwerk Solo
  • Koppel:
    • Manualkoppel: II/I, III/I, IV/I, IV/II, IV/III, III/II,
    • Pedalkoppel: I/P, II/P, III/P, IV/P
    • Suboktavkoppel vu de Michaelsorgle: II/I, III/I
  • Spiilhilfe:
    • Crescendowalze mit 4 programmierbare Crescendi;
    • Tutti vu de ainzelne Orgle, Generaltutti
    • Schweller: Generalschweller, Mareieorgle, Chororgle, Michaelsorgle
    • Setzeraalag mit 99 × 64 Kombinatione
 
Messingiilossige unter em Durmspitz

Physik im Friburger Minschter

ändere

Unter em Glockedurm sin im Bode zwee Messingpinkt iiglosse. De greßer befindet sich geometrisch gsehne direkt senkrecht unter em Durmspitz vum Glockedurm. De glainer Punkt isch der, wu ne Gegestand dät ufdreffe, wenn me ne direkt vum Spitz vum Durm dät gheie losse. D Diskrepanz (ca. 3,2 Zentimeter) zwisch em geometrische Punkt un em Ufschlagspunkt entstoht durch d Corioliskraft (Ablenkung no Oschte) un d Zentrifugalkraft (Ablenkung no Side), wu beidi vu de Erdrotation herkumme.

Literatur

ändere

Standardwerk

  • Freiburger Münsterbauverein (Hrsg.): Das Freiburger Münster. Verlag Schnell und Steiner, Regensburg 2011, ISBN 978-3-7954-1685-0.
  • Rüdiger Becksmann: Die mittelalterlichen Glasmalereien in Freiburg i. Br. Deutscher Verlag für Kunstwissenschaft, Berlin 2010, ISBN 978-3-87157-226-5. (Corpus Vitrearum Medii Aevi Deutschland II,2)

Kilchefierer

  • Heike Mittmann: Das Münster zu Freiburg im Breisgau. Lindenberg 2000
  • Ernst Adam: Das Freiburger Münster. 3. Aufl. Stuttgart 1981
  • Wolfgang Hug: Das Freiburger Münster, Kunst-Geschichte-Glaubenswelt. 4. Aufl. Freiburg 1990
  • Hermann Gombert: Das Münster zu Freiburg im Breisgau. 5. Aufl. Regensburg 1997
  • Peter Kalchthaler: Freiburg und seine Bauten. Ein kunsthistorischer Stadtrundgang, 4. Aufl. Freiburg 2006
  • Konrad Kunze: Himmel in Stein. Das Freiburger Münster. Vom Sinn mittelalterlicher Kirchenbauten. 13. Auflage, Freiburg 2007

Elteri Gsamtdarstellige

  • Friedrich Kempf: Das Freiburger Münster. Karlsruhe 1926
  • Wolf Hart: Das Freiburger Münster. 2. Aufl. Freiburg 1999
  • Wolf Hart: Die Skulpturen des Freiburger Münsters. 3. Aufl. Freiburg 1999
  • Wolf Hart: Die künstlerische Ausstattung des Freiburger Münsters. 2. Aufl. Freiburg 1999

Ainzeltheme

  • Heike Mittmann: Die Glasfenster des Freiburger Münsters. Regensburg 2005
  • Fritz Geiges: Der mittelalterliche Fensterschmuck des Freiburger Münsters. Seine Geschichte, die Ursachen seines Zerfalles und die Maßnahmen seiner Wiederherstellung; zugleich ein Beitrag zur Geschichte des Baues selbst. Freiburg 1931/33.
  • Ingeborg Krummer-Schroth: Glasmalereien aus dem Freiburger Münster. Freiburg 1967
  • Volker Osteneck: Die romanischen Bauteile des Freiburger Münsters und ihre stilgeschichtlichen Voraussetzungen. Köln 1973
  • Thomas Flum: Der spätgotische Chor des Freiburger Münsters. Baugeschichte und Baugestalt, Berlin (Dt. Verl. für Kunstwiss.) 2001,
  • Heike Köster: Die Wasserspeier am Freiburger Münster. Lindenberg 1997
  • Landesdenkmalamt Baden-Württemberg (Hrsg.): Die Turmvorhalle des Freiburger Münsters – Untersuchung und Konservierung der Polychromie. Stuttgart 2004
  • Sibylle Groß: Die Schrein- und Flügelgemälde des Schnewlin-Altares im Freiburger Münster. Studien zur Baldung-Werkstatt und zu Hans Leu d. J., in: Zeitschrift des Deutschen Vereins für Kunstwissenschaft (Berlin), 45 (1991), Nr. 1/2, S. 88-130
  • Hans Georg Wehrens: Die Stadtpatrone von Freiburg im Breisgau. Freiburg 2007
  • Domkapitel und Dompfarrei Freiburg (Hrsg.): Identität im Wandel – Die Neugestaltung des Altarraums im Münster Unserer Lieben Frau zu Freiburg. Lindenberg 2007
  • Kurt Kramer: Die Hosanna und das Geläut des Freiburger Münsters. Geschichte und Geschichten. Kevelaer 2008
  • Markus Aronica: Vom Teufelchen zum Weltenrichter – Eine Einführung in das Bildprogramm der Portalhalle im Freiburger Münsterturm. Freiburg 2004
  • Wolfgang Hug: Schöne Frauen des Freiburger Münsters. Freiburg 2004

Fueßnotte

ändere
  1. ↑ Der schönste Turm auf Erden. In: Badische Zeitung, 10. März 2005, S. 17
  2. ↑ Stadtverwaltig Friburg: Ein Projekt des Freiburger Sozial- und Jugendamtes: „Chronik der Freiburger Nachkriegsnot“ Archivlink (Memento vom 30. März 2009 im Internet Archive)
  3. ↑ Minschterbauverain Friburg: Geschichte des Münsterbaus: Das Erbe bewahren (Memento vom 25. Septämber 2011 im Internet Archive)
  4. ↑ Konrad Kunze: Ein Zeichen von Hoffnung in bedrängter Zeit. Münsterblatt 11, 37, 2004
  5. ↑ Peter Kalchthaler: Kleine Freiburger Stadtgeschichte. Friedrich Pustet, Regensburg 2006
  6. ↑ Frank Zimmermann: Die Kehrseite des Zettels. In: Badische Zeitung, Magazin III, 12. Dezember 2009
  7. ↑ Annales oder Jahresgeschichten der Baarfüseren zu Thann etc. durch Malachias Tschamser 1724. Kolmar 1864
  8. ↑ Wissenschaftler lüften das Münsterturm-Geheimnis. In: Badische Zeitung, 3. Dezember 2009
  9. ↑ Zur wittere Bedittig lueg Dr. Hermann Flamm: Die Jahrmarkt-Inschrift in der Turmvorhalle des Freiburger Münsters. In: Freiburger Münsterblätter. 6. Jahrgang 1910, S. 50ff.
  10. ↑ Kurt Kramer: Die Glocke und ihr Geläute. 3. Auflage. Deutscher Kunstverlag, München 1990, S. 51.
  11. ↑ Kurt Kramer u. a.: Die deutschen Glockenlandschaften. Baden-Hohenzollern. Deutscher Kunstverlag, München, S. 46.
  12. ↑ Rudolf Reinhardt: Maximilian Christoph v. Rodt. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 16, Duncker & Humblot, Berlin 1990, ISBN 3-428-00197-4, S. 506 f.
  13. ↑ Karl Schmid; Hans Schadek: Die Zähringer, Bd. 2, Anstoß und Wirkung., Thorbecke, Sigmaringen 1986, ISBN 3-7995-7041-1, S. 219
  14. ↑ Karl Schuster: Zur Baugeschichte des Freiburger Münsters im 18. Jahrhundert. in: Münsterbau-Verein (Hrsg.): Freiburger Münsterblätter: Halbjahrsschrift für die Geschichte und Kunst des Freiburger Münsters 5, Freiburg im Breisgau 1909, S. 7f.
ändere
  Commons: Friburger Minschter – Sammlig vo Multimediadateie
  Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Freiburger_Münster“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.

Koordinate: 47° 59′ 44″ N, 7° 51′ 8″ O

Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Freiburger_Münster&oldid=1028428"