Krimgote
D Krimgote sind e germanisches Volch gsii, wo vom 3./4. Joorhundert bis spötistens is 18. Jh. uf de Krim glebt het. D Bizaichnig Krimgote isch e moderne Uusdruck vo de Forschig, i historische Quelle werded si nume Gote gnennt.
Gschicht ändere
Antiki ändere
Di erste Germane sind i de 2. Hälfti vom 3. Jh. bis zu de Krim vorgstoosse und hend zwüschet 255 und 275 ufem Land und ufem Meer Raubzüüg rund um s Schwarzi Meer undernoo. Im 4. Jh. hend sich Ostgote und anderi Stämm, drunter au Heruler, i de nordpontische Steppe und uf de Krim niderloo. Nochem Tod vom ostgotische König Ermanarich (†375) sind d Ostgote vo de Hune underworfe wore und mit ene westwärts zoge. Noch Uuswiis vo de Archäologii het denn d Tschernjachov-Kultur uufghört, wo mit de Gote i Verbindig broocht werd. Nume uf de Krim het die Kultur no bis is 5. Jh. witterglebt.
Ane 404 het de gotischi König Gsandti uf Byzanz gschickt, well de Bischof Unilas (Οὐνίλας) gstorben isch[1]. Da ersti Zügnis vo de Krimgote zaigt, as die Christe gsii sind und cherchlich vo Byzanz abbhängig. De Historiker Prokop vo Cäsarea bischribt d Krimgote gnauer. Denoo het si de Theoderich de Gross ane 488 uufgforderet, mit em uf Italie z züche, doch hend si bischlosse uf de Krim z bliibe, wo si as troiji Föderate vom Römische Riich glebt hend[2]. De Prokop waiss vo zwai gotische Völcher uf de Krim. Di Tetraxitische Gote (Γότθοι oὶ Τετραξῖται) hend dozmol im Oste vo de Krim a de Meerengi vo Kertsch glebt:
- ”... e chliises Volch zwoor, wo aber em christlich Globe mit vollem Iifer ahangt”[3]
S ander gotische Volch het im Weste im Krimgebirge glebt und e Stadt ghaa, wo Dory (Δόρυ; h. Mangup-Kale) ghaisse het:
- ”... ganz tüchtigi Chrieger sind s und gueti Acherbuure, und ono di gastfründlichste Mensche uf de Welt. S Land Dory lit i de Hööchi, s isch aber nöd ruuch, onöd stainig, sondern fruchtbar und bringt di beste Fröcht före.”[2].
Witter schriibt er, as de Chaiser Justinian I. (527-565) s Land Dory mit lange Muure abgsicheret het, aber kai Festige errichte loo het, well d Gote vo Dory lieber ufem Land lebid - Spuure vo dere Grenzmuur sind zum Tail no hüt uf de Krim erchennbar. Degege het er di binochburte Ort Cherson (Χερσών; h. Sewastopol), Gorzubitai (Γορζουβῖται; h. Hurzuf) und Aluston (Ἄλουστον; h. Aluschta) bifestigt. Ane 548 sind krimgotischi Gsandti uf Byzanz und hend de Justinian um en noije Bischof bette, well de alti gstorben isch. Gliichzittig hend si au um Schutz gege di hunnische Utigure (Οὐτίγουροι) bette, wo ebefalls uf de Krim glebt hend[3]. Ane 551 hend d Krimgote a de Utrigure e Hilfsheer vo 2000 Maa gstellt um gege di ebefalls hunnische Kutrigure z chämpfe[4].
E dritts germanisches Volch, d Eudusianer (Εὐδουσιανοί), het östlich vo de Halbinsle vo Taman am Fuess vom Kaukasus glebt. Si hend Gotisch (Γοτθικῆ) und Taurisch gredt[5]. Mee isch aber vo dem Volch nöd bikannt.
Chazare, Kumane & Byzanz ändere
I de 2. Hälfti vom 7. Jh. sind Chazare (Χάζαροι) i d Krim iigfale, doch hend d Gote im Krimgebirge und s Piet vo de Stadt Cherson sich erfolgriich chöne werre und sind bi Byzanz blibe. Wo de Chaiser Justinian II. (685-695) ane 695 abgsetzt woren isch, isch er uf Cherson verbannt wore. Voreme Mordaschlaag gwarnt, isch er drai Joor spööter uf Doros (Δόρυ, Δόρος) gfloche und isch denn vo dai an Hof vom Chagan vo de Chazare choo[6], wa bidüüdet as d Krimgote usserhalb vom Machtberiich vo Byzanz gstande sind.
D Chazare hend um 785 di gotischi Hoptstadt Doros iignoo. Aber de gotischi Herrscher und de Bischof Ioannes vo Gotthia hend zäme mitem Volch erfolgriich chöne d Stadt zruggerobere und d Chazare z vertriibe. Aber dör Verroot isch im end de Uufstand misslunge und de Ioannes het müese usem Land flüche[7]. Di gnaue domoolige machtpolitische Verhältnis uf de Krim sind nöd guet bikannt. D Chazare und Byzanz sind imene fründschaftliche Verhältnis zunenand gstande und en Tail vo de Südchüste dörft zu Byzanz ghört haa, de Chern vo de Gotthia isch woll em Chan vo de Chazare understande, bis ane 1016 de Chaiser Basileios II. (976-1025) s chazarische Riich, wo scho zumene chliine Staat zämegschrumpft gsii isch, endgültig vernichtet het.
No schlechter bilait isch de gschichtlich Verlauf vo de nöchste 150 Joor. Offesichtlich isch i de 2. Hälfti vom 11.Jh. di ganzi Krim mitsamt de Krimgote under d Herrschaft vo de Kumane cho, emene andere Turkvolk. Erscht em Chaiser Manuel I. (1143-1180) isches offebar glunge d Gotthia wider zruggzerobere.
Chaiserriich vo Trapezunt & Tatare ändere
Nochdem i de Chrüüzzüüg Byzanz ane 1204 vo de Europäer eroberet woren isch, isch d Südchüste vo de Krim zäme mit de Gotthia zum Chaiserriich Trapezunt cho.
1239 sind d Tatare i d Krim iigfale und hend au im Land Gotthia plünderet. 1253 isch de flämischi Misiionar Wilhelm de Ruysbroek uf sinere Rais i d Mongolai a de Chüste vo de Krim glandet und het brichtet, as dai vill Gote lebet, wo “Tütsch” redit. De Marco Polo het gschribe, as de mongolischi Chan Batü (1205–1255) d Gotthia eroberet het.
D Genuese hend ane 1266 Land a de Südchüste gchauft und d Stadt Caffa (h. Feodosija) ggründet. Ab 1340 isch es zum Chrieg zwüschet de Tatare und de Genua choo, wo ane 1380 miteme Fridesvertrag ggendet het, deno hend d Tatare a de Genuese nebet Caffa ono Soldaia (h. Sudak) und Gotthia mit sinere christliche Bivölkerig öberloo. Aber s isch grad wider zumene Chrieg choo, wo denn 1387 endgültig miteme Fride gendet het. I dem Vertrag werd de Chüstestraife zöschet Cembalo (h. Balakalva) und Lusta (h. Aluschta) riparia marinae Gotie (»Meerchüste Gotia«) gnennt und isch denn vom capitano Gotie verwaltet wore.
Förstetum Theodoro ändere
- Lueg au dr Ardikel Fürstedum Theodoro aa
Im 14. Joorhundert isch d Gotthia e souveräns Förstetum wore, s Förstetum vo Theodoro. D Krimgote hend sich erfolgriich gege de Chaiser Andronikos III. Palaiologos (1328-1341) gwert und de Sultan Murat I. (1361-1389) isch mit de Krimgote e Bündnis iigange[8]. 1361 het de gotischi Hekatontarch Chuïtani (Χουϊτάνες) d Oberstadt vo Theodoro (Θεοδωρώ), so het dozmol Mangup ghaisse, miteme Turn bifestigt. Soldate vom Tamerlan (1336-1405), Chan vo de Tatare, het vo 1395 bis 1404 Theodoro/Mangup bilageret. Ane 1411 isch offebar de Alexios noije Först vo Theodoro wore, denn er hett i dem Joor vo de Genuese prächtigi Gschenk öberchoo. Doch 1422 isches zum Chrieg zwöschet em Alexios und Genua choo und d Krimgote hend a de Genuese de Hafe Cembalo (h. Balaklawa) ewegg gno. De Alexios het Theodoro bifestigt und e Palast baut. Sini Tochter Maria het de Chaiser David Komnenons (1458-1463) vo Trapezunt ghüüroote. 1334 isch si Soo vo de Genuese gfange gnoo wore. Aber erscht 1441 isch es zum Fride choo.
Nochem Tod vom Alexios isch si Soo Olobei (1447-1458) Först vo Theodoro wore. D Genuese hend sich mit em verbündet, well osmanischi Schiff d Südchüste vo de Krim öberfalle hend.
| Förste vo Theodoro | |||
|---|---|---|---|
| Demetrius | 1362 | “dux Tartarorum” | ev. identisch mitem Chuïtani |
| Chuïtani | 1361/2 | Hekatontarch vo Mangup | |
| Tzits... | um 1380 | Hekatontarch vo Mangup | |
| Stepan Chovra (Stephanos) | E.14.Jh. | Först vo Mangup | Soo vom Vasilij (Basileios) |
| Alexios | 1411-1447 | Först vo Theodord | Soo vom Stepan |
| Ioannes | um 1450 | Adlige vo Chazaria | Soo vom Alexios |
| Olobei | 1447-1458 | Soo vom Alexios | |
| Saico (Isaak) | 1465-1475 | Herr vo Theodoro und Gotthia | Soo vom Olobei |
| Alexander | †1476 | Herr vo Theodoro | Soo vom Olobei |
Osmane ändere
Ane 1475 hend d Osmane Theodoro/Mangup eroberet und hend em Först Alexander e Joor druff de Chopf abgschlage, sini Frau und sini Töchtere sind im Harem vom Sultan glandet. Ane 1493 isch Mangup abebrennt und de osmanischi Statthalter Tzoula het d Stadt wider bifestigt. Aber Mangup isch ab denn immer mee zunere Sidlig ooni Bidüttig abgsunke.
S Förstehuus vo Theodoro schiint nöd uusgstorbe z sii, denn im früene 16. Jh. tretet drai Mane uuf, wo im Uuftraag vo de Türke handlet und vermuetli a dere Familie aghöört hend: de Kemalbi Theodorites (1514) und si Neff Manuel (um 510) und de Skinder (1522/1530).
Zwösched 1554 und 1562 het de Augier–Ghislain de Busbecq as Gsandte vom habsburgische dütsche Chaiser Ferdinand I. am Hof vom Sultan z Konstantinopel glebt. Debi het er emole Gsandti vo de Krim troffe und öber hundert krimgotische Wörter verzaichnet.
Im 17. und 18. Jh. werdet d Zügnis selte und zaiget dütli de Zerfall vo Mangup aa und d Krimgote werded numeno vo europäische Glehrte gnennt, wo aber maist älteri Zügnis bruucht hend.
Undergang ändere
Ane 1778 het de Metropolit Ignatius vo Gotthia vo de Russe de Uuftrag öberchoo, d Uuswanderig vo allne Christe uf de Krim z organisiere. Er het d Stadt Mariupol a de Nordchüste vom Asowsche Meer ggründet und 31'260 Christe hend sich dai niderloo, nebet Krimgote ono Grieche, Armenier, Walache und Grusiner. 1786 isch den s Eparchat Gotthia endgültig uufglöst wore. Di letzte Krimgote hend sich schnell assimiliert.
Archäologii ändere
D Archäologii het nochegwise, as d Tschernjachov-Kultur, wo um 380 mitem Abzug vo de Ostgoote us de hütige Ukraine undergange isch, uf de Krim bis is 5. Jh. wiiterglebt het. Im 5. und 6. Jh. het denn e Akkulturationsprozess stattgfunde und d Archäologe hend uf de Krim meriri Gräberfelder us dere Zitt fraigalit, wo as "alano-gotisch" bizaichnet werded. Die alano-gotische Fund vertailed sich uf drüü Piet. Nu wenig Spuure findet sich a de Meerengi vo Kertsch, im Oste vo de Krim und uf de Halbiinsle Taman am Fuess vom Kaukasus. Degege hend am Chüstestraife zwüschet Aluschta und Jalta vill Gote glebt und de Landstraife isch vo antike Geographe Gotthia koile (Γοτθία κοίλη) gnennt wore und vo de Genuese Ripuaria Marina Gotia (»Seechüstegotie«). S dritti gotischi Sidligspiet isch um die alte Städt Cherson, Inkerman, Eski-Kermen und Mangup-Kale glege, mit Uusläufer bis an Fluss Alma.
Dory oder Doros und im 14. Jh. Theodoro, d Hoptstadt vo de Krimgote isch ufem Berg Mangup-Kale glege, wo archäologisch guet undersuecht isch und vill Öberrest uufwiist. So en zwaistöckige Palast, mereri Basilike und Chile, e Zitadelle mit eme Gfängnis und natürli Gräber. Mangup-Kale, e Tafelberg, wo stail us de Umgebig uferaagt, isch mit merere Muure bifestigt gsii.
Religioo ändere
D Krimgote sind ane 404 scho orthodoxi Chreste gsii und hend en aigne Bischof ghaa. S Eparchat Gotthia het bis is Joor 1786 bistande. Obwoll immer zu Byzanz ghörig, hend d Metropolite vo Gotthia sich nöd am Bildersturm bitailigt. Di ältist Chile z Mangup stammt usem 4. Jh und d Basilika Konstantin und Helena datiert früestens is 6.Jh. Nochdem d Chazare d Krimgote underworfe hend, het sich s Judetum uf de Krim verbraitet und au bi de Krimgote hend Jude glebt, wie de jüdischi Fridhof vo Mangup zaigt. Mit de Underwerfig vo de Krimgote dör d Osmane isch denn au de Islam starch wore und z Mangup isch e Moschee usem 15.Jh. uusgrabe wore. D Eroberer vo de Krimgote hend aber de christlich Globe vo de Underworfne zueloo und s Bistum Gotthia anerchennt. Erst di christliche Russe, wo sich a d Underwerfig vo de Krim gmacht hend, hend us politische Gründ d Uuflöösig vom Bistum Gotthia initiiert.
Sprooch ändere
S Krimgotische isch nu i de Wortliste vom Busbecq usem 16.Jh. erhalte und no in e paar wenige Näme. Denebet isch au Griechisch bruucht wore, wie griechischi Inschrifte us Mangup und Eski-Kermen zaiget, und natüürli ono d Sprooch vo de jewiligie Eroberer. Mit Uusnam vom Unilas hend vo de rund 25 bikannte Bischöf vo de Gotthia e christlich-griechische Name und s Förstehuus vo Theodoro im 14. und 15.Jh. het entweder christlich-griechischi (Alexios, Maria, Isaak ...) oder tatarischi Näme (Olobei, Kemalbi).
Vo de zwee Gsandte us de Krim, wo de Busbecq um 1560 z Konstantinopel troffe het, het de Krimgot sini Muettersproch verlernt gha, de Krimgriech het aber Krimgotisch chöne. Spötistens ends vom 18.Jh. dörft s Krimgotische zu Gunste vom Griechische und Krimtatarische uusgstorbe sii.
Primärquelle ändere
- ↑ Ioannes Chrysostomos: Epistola XIV (Brief a d Diakonin Olympia)
- ↑ 2,0 2,1 Prokop vo Cäsarea: De Aedificiis III,7
- ↑ 3,0 3,1 Prokop vo Cäsarea: De Bello Gothico IV,4f
- ↑ Prokop vo Cäsarea: De Bello Gothico IV,18
- ↑ Periplus Ponti Euxini
- ↑ Nicephoros: Chron. 40f
- ↑ Vita sancti Ioannis episcopi Gotthiae (BHG 891)
- ↑ Theodoro Spandugino: De la origine deli imperatori Ottomani
Büecher ändere
- Reallexikon der Germanischen Altertumskude Bd.17: “Krimgoten”
- Aleksander A. Vasiliev: The Goths in the Crimea; Cambridge MA (1936)
- Ottar Grønvik: Die dialektgeographische Stellung des Krimgotischen und die krimgotische cantilena; Oslo 1983.
Weblink ändere
Dr Bericht vom Augier–Ghislain de Busbecq (TITUS-Datebank, Universität Frankfurt)