Sgartin e Fermentin en la tiara da Tukinu, Arusa & Eluku

Sgartin e Fermentin en la tiara da Tukinu, Arusa & Eluku isch es Buech mit ere Bildergschicht us em Bündnerland.

Dr Titel isch uf Düütsch: «Dr Sgartin un dr Fermentin im Land vom Tukinu, em Arusa und em Eluku».

s Buech

I däm Bilderbuech isch e fiktyvi Gschicht uf Bünderromanisch verzellt. D Bündner Kulturorganisazioon Lia Rumantscha het s anne 1987 usegää, zäme mit em Zäichner vo dr Gschicht, em Bündner Grafiker Peter Haas.

Es isch dr eerscht Band vo dr zeichnete bünderromanische Regionalgschicht Historia dils Romontschs. D Gschicht het e grossen Erfolg gha, si isch schynts öppe elftuusig mol verachauft woorde. S Schwiizer Färnsee het drvo en Churzfilm dräit. Anne 2012 isch i dr Bündner Kantonsbiblioteek über s Projäkt d Usstellig L’istorgia dals Retorumantschs z gseh gsi.

Dr zwöit Band vo dr Historia dils Romontschs isch anne 1990 usecho, und er heisst uf Düütsch «Dr Sgartin un dr Fermentin und em Merkur sini Güggel».

Ganz im Sinn vo der romanische Tachorganisazioon, wo d Lia Rumantscha isch, het me verschideni Versioone vo dr Bildergschicht gmacht, nämli je eini mit adaptierte Tegscht für die verschidene bünderromanische Idioom. Drum heisst s Buech in ere andere Fassig Sgartin e Fermentin aint il pajais da Tukinu, Arusa & Eluku und nomol in ere andere Sgartin e Fermentin an la tera da Tukinu, Arusa & Eluku. Und es git au e düütschi Versioon für Lüüt wo zweni oder gar kes Romanisch chönne.

wär s gmacht het

S Buech isch im Uftraag vo dr Lia Rumantscha entstande, und es isch hauptsächlich vo drüü Lüüt gmacht: Dr Bünder Romanischt Felix Giger (* 1946) vo Surrein, Redakter bim Dicziunari Rumantsch Grischun, het d Tegscht zu dr Gschicht gschribe, dr Cartoonischt und Trickfilmer Peter Haas (1933–2015) vo Domat het d Bildli gmoolet und dr Romanischt Alexi Decurtins (* 1923) vo Truns, zu säber Zyt dr Scheffredakter am Dicziunari Rumantsch Grischun und Profässer für Rätoromanisch a dr Uni Fryburg, het d Bytreeg über d Gschicht und d Archäology vom Bündnerland derzue gmacht. Vo andere Persoone isch teils d Fynarbet: D Mara Hörtner-Dietschweiler het d Bildli ygfärbt, dr Mike Wilsher het mit zäichnet, d Pierina Hasler-Haas het ghulfe d Schrifte kalligrafisch zu de Zeichnige setze. Trukt het s Buech dr Gasser z Chur (das Gschäft isch hüt bi dr Somedia).

d Gschicht

Es isch e fantastischi Gschicht, wo men i däm Wäärch chan aluege und lääse. Dr Gschichtsprofässer Sgartin und syn Assischtänt, dr Fermentin, sin d Hauptpersoone. Si möchte ändtlech s umfassende Gschichtsbuech vo den antike Räter schrybe. Bi dr Forschig groote si in en erstuunlichi Sach. Uf dr Usgraabig im Wälschdörfli z Chuur troolet nen undereinisch en schöni antyki Figuur us Guld vor d Füess – ina statuetta – , wo emen ächte Bodefund, wo hüt im Nazionalmuseum vo Liechtschtei ghöört, nochezeichnet isch. Das Figüürli foot jetz aa häll aa lüüchte und es erschynt de beede Forscher dr antyk Gott Retus. Dää seit en Zauberspruuch, und si lande im Joor Füffzää vor Chrischtus. Si erläbe mit, wie grad uffere Versamlig vo allne räätische Schtämm dr gmeinsam Scheff für eis Joor gwäält wird. Es isch dr Tukinu, dr Höiptling vo de Eniate, de Lüüt im Inntal (s hütigen Engadyn). Drby sind au dr Arusa, dr Höiptling vo de Kalukone, wo döört gsi siged wo hüt d Surselva isch, und dr Tukinu vo de Suaneete im Piet vom hütigen Oberhalbschtei.

Em Sgartin und em Fermentin bassiere bi de Rääter vil spannendi Sache, si beobachte denen iires alltägliche Läbe und iiri Ritual, und als modärni Wüsseschaftler luege si alles mit den Auge vo Volchskuntler und Hischtoriker aa. Me gseht, wie dr Bruuch vom Schybeschloo – trer las schibettas – vo de Räter bruucht worden isch zum Signal vo eim Tal is andere z übermittle. I dr Gschicht chömen immer wider eigeti Zeichnige mit archäologische Erkläärige vor, wo eim zeige, vo welne Sachen im Cartoon d Archäology im Bünderland würklich alti Original gfunde het.

Uf ere Reis mit de Rääter über d Bündner Bärgpäss i d Stadt Como chöme d Forscher bim ene Gränzposchte verby, wo mit Imperium romanum agschriben isch. I dr Stadt am Comersee luegt dr Sgartin d Schriften im römische Stadtarchyv aa. Er wird vo de Röömer aber verwütscht und is Chefi gheit; me loot en i dr Arena gägen en Gladiatoor lo kämpfe, dr Fermentin mit syne Rääter chunt en grad no rächtzytig cho usehole, und d Rääter fahre wider usem Römische Rych in iiri Heimet zrugg. Dr Sgartin möcht aber im römische Statthalter Mucinus Nasus sym Archyv no meh go nocheforsche wie das gnau gsi isch dozmool, wo d Röömer anne 15 vor Chrischtus s Land Räzie sind cho erobere.

Do träffe si en Mäldelöifer, wo en Brief vom Mucinus, e Schteidafele mit em Bricht über dr rätisch Agriff, uff Rom zum Herrscher Auguschtus sell bringe. Si fessle dr Röömer und laufe mit römische Chleider sälber uff Rom. Im Palascht zeige si em Auguschtus em Mucinus syni Inschrift. Wäg däm Bricht plaanet dr Kaiser jetz d Eroberig vo de rätischen Alpe. Dr Sgartin und syn Assischtänt wärde römischi Legionäär, si rede mit de römische Generääl Drusus und Tiberius, em Auguschtus syne Stifsöön, wo vo zwee Syte häär s rätische Piet agryffe: uf ere Charte gseht me, wien em Tiberius syni Legioone vo Weschte häär, dur s Land vo de Helvezier, wo scho öppe vierzg Joor lang röömisch gsi isch, und am Zürisee verby uff Räzie chöme und em Drusus syni vo Süüde über d Alpepäss. Mit dere Strytmacht lauffe dr Sgartin und dr Fermentin über gföörlichi Wääg, vo Steiböck beobachtet, und dure töif Schnee übere Julierpass is rätische Land.

Dr Sgartin und dr Fermentin alarmiere d Räter, wo uff ere Versamlig vo de Höiptling eis wäärde, mit de Röömer nit z kämpfe. So wird s Räzierland ooni Bluetvergiesse e römischi Provinz. Me gseht uff eme Bildli im Buech s monumäntaale römische Triumpfzeiche vo La Turbie, wo men au d Nääme vo de rätische Völker druff gschribe het. Die beide modärne Forscher sind immer no bi dr römischen Armee und schaffe schwäär bim Bou vo de römische Kaschtell z Räzie, wo grad dr Rätus zuene chunt und se nomoll verzauberet – und lueg doo: si sind wider i dr Gägewart uff dr Usgrabig vom Wälschdörfli, und em Rätus sys Figüürli isch wider chly und bewegt sech nümm. Uff em letschte Bildli vom Cartoon gseht me dr Fermentin, wo vo iirne sensazionellen Erfaarigen i dr antykee Zyt redt, und dr Profässer Sgartin, wien er drzue seit: «Jeu hai mo tema che negin creigi ellas!», was uf Düütsch öppe das heisst: «I ha numen Angscht, ass is das niemer glaubt!»