Toggeburger Husorgle

Dialäkt: Alttoggeburgerisch

Toggeburger Husorgle sind Husorgle, wie s tüpischerwys im Toggeburg vo 1754 bis 1821 baut worde sind. I däre Zit sind im Tal meh as 100 sötigi Inschtroment entschtande. Si sind mit Schnitzeraie gschmückt ond mit bluemige Ornament ond Rocaille bemoolt. Gschpilt händ die Orgle mit ihrem fäschtleche Klang de Mäscht Fraue zom Begläte vo de pietistisch gfärbte Husaadachte.

Toggeburger Husorgle vom Joseph Looser, Molerei vom Moler vo de Päärli­szene (Zuschribig), 1800

Vorläuferinne

Vor allem im Elsass, aber au i andäre europäische Gägäde, wo mer d Orglebaukunscht behärrscht hät, hät sich im 17. ond 18. Johrhondert näbet de Cherchenorgle d Husorgle entwicklet, wo zom Schpile vo de Husmusik beliebt gsi isch. Die Inschtroment sind wie Möbel uufgschtellt worde. Si sind i de Regel mit Lippenpfyfe usgschtattet. Mer hätt enä au Orglepositiv, Husorgle, Zimmerorgle oder Schtobenorgle gsäät.

I de Schwiz sind d Inschtroment urschprüngli vo Schryner baut worde. Ab öppe 1700 häts denn die erschte Schpezialischte ghä. Wo denn wäg de Reformatio s Orgleschpyl i de Cherche vobote worde isch, sind im Zöripiet d Husorgle vo Musiggsellschafte gschpilt worde. I dä säbere Gäged isch de Orglebau guet beschrebe. Döt sind sit de 1640er-Johr mehreri Orglebauer bekannt.

Toggeburger Orglebauer

Wendelin Looser

S isch welläwäg äm Wendelin Looser (* 14. April 1720 z Kappel, † 25. Februar 1790) sin Vodienscht, dass d Orglebaukunscht im Toggeburg uufcho isch. Er schtammt vom evangelische Gschlächt vo de Looser, wo im obere Toggeburg vill vorchonnt. Sini bekannte Orgle sind us de Johr 1754 bis 1781, aber vomuetli hät är scho vorhär Orgle baut.

De Wendelin Looser isch de erschti bekannt Toggeburger Orglebauer. Won är sini Kunscht glehrt hät, wääsmer nöd. Ufschluss ghä chönnt villicht, wemer wööst, wohär d Papyr-Taschteblättli chömed, won är bi allne sine Orgle brucht hät ond wo d (Johres-) Zahl 1710 druf schtoht. Si schtammet welläwäg vom Vorrot vo sim Lehrmaischter.

Joseph Looser

De Joseph Looser häts allem Aaschi zu Wohlschtand brocht. Er hät sich amell 1793 vom Michael Schmid porträtiere loh.

De Joseph Looser (* 26. Oktober 1749 z Kappel, † 7. März 1822) isch de Soh vom Orglebauer Wendelin Looser gsi. Er isch vo sim Vater schon früeh in Orglebau ygfüehrt worde ond hät a sim letschte Wärch mitgschaffe. De Joseph Looser hät i sinere Orglebauwärchschtatt om die 50 Husorgle baut. Är hät ä ganzi Raihe vo Ämter gha ond isch onder anderem Gmändamme gsi.

Johann Melchior Grob

Vom Johann Melchoir oder Hans Melchior Grob (* 16. Januar 1754 im Hemberg) wääs mer fascht nünt. Är hät sini Wärchschtatt vom Hemberg uf Ebnet zögglet, won er s Bürgerrächt öbercho hät ond am 8. Juli 1832 gschtorbe isch. Äm Grob chönnd i de Zitschpanni vo 1781 bis 1813 drü Cherchenorgle z Gräniche, z Lötzelflüeh ond z Payerne ond vier Husorgle zuegordnet wärde (Schtand 2019). Är hät uf d Flügeltöre ond uf die ornamentale Bemolige i de Blautö vozichtet. D Forme vo sine Orgleghüs sind ganz voschide ond är hät sini Orgle nöd noch ämene beschtimmte Schema baut wie die andere Toggeburger Husorglebauer.

Ulrich Amma

De Ulrich Amma

D Ulrich Amma (amtlech Ulrich Ammann, * 13. Februar 1766 z Alt Santjohann, † 27. April 1842) hät als Orglebauer no ä chlini Bedütig. Well är bim Johann Melchior Grob d Lehrschtell nöd öbercho hät, hät er inere vierjöhrige Arbät 1780 bis 1784 sälber ä Husorgle baut. Si isch sis änzig Wärch blebe. D Ulrich Amma isch schpöter mit sine Schtock-Flöte ond Schtock-Glarinette berüehmt worde. Die Inschtroment hät mer chöne als Bergschtock bruche. Si sind i de napoleonische Zit vo de französische Offizier bekannt worde ond mer häts gschätzt als Kuriositäte. I sim Teschtament hät är de Sekundarschuel Nesslau ond de Primarschuel Onderwasser ä Legat vomacht.

Hainrich Amma

De Hainrich Amma (amtlech Heinrich Ammann, * 18. September 1763 z Wildhus) hät no ä paar wenigi Husorgle baut. Nebet de Orgle im Toggeburger Museum isch äni i de Kapelle z Obermutte, äni i de Cherche z Tschiertsche ond äni im Museum Ackerhus z Ebnet bekannt. De Ammann isch 1814 als Schrinermaischter z Wildhus nochwysbar. Schpöter hät är uf Grabs abe zöglet, won är am 2. Januar 1836 gschtorbe isch.

Fötälige Husorgle vom Joseph Looser, 1784
Wemer mit de Mus öbers Bild fahrt, werd de Name vom säbige Beschtandtääl azääget.

Konschtrukzio

D Toggeburger Husorgle händ im Grosse ond Ganze än änhätleche Ufbau. Äs sind vohältnismässig äfachi Orglepositiv, womer bim Bau hät müesse die gring Höchi vo de Wohnrüüm berücksichtige. Im i de Regel us Tanneholz bauti Orgleghüs isch onä s Gebläse ond dröber de Windchaschte mit de Schlääflade. Da isch än Holzrahme, won i so vill Chammere tält isch wies Taschte hät. S ganz Orgleghüs isch ähnlech wie d Schränk ond d Truhe vo dä säbere Zit mit Ornament bemolt.

I de Mitte vor de Organischtin isch s Manual, wo mer mit ämene Schiebdeckel cha zuemache. S Manuel goht öber vier Oktave ond hät 49 Taschte. Obedra chamer d Flügeltöre ufmache ond denn gseht mer de Orgleproschpekt, wo us Metallpfyfe beschtoht. Die Metallpfyfe sind je noch Orgle i voschidener Art ond Wys de Grösse no agordnet. D Orgelpfyfe, wo nochänand de Tonläätere no chiemed, sind abwechsligswys uf de rächte ond linke Site (sogenannti C- ond Cis-Site). So hät mer chöne vomyde, das nochenand chömendi Pfyfe mittönet.

Klang

D Labialpfyfe sind offni ond deckti Holzpfyfe ond offni Metallpfyfe. D Toggeburger Husorgle sind mit zwää bis acht Regischter usgschtattet. Si sind nöd uf d Chammerto gschtimmt, sondern uf de früener üeblech Chorto, wo än halbe bis än ganze To tüfer isch. S a¹ bischpilswys hät denn 415 schtatt 435 Hertz.

Wemmer alli Regischter brucht, händ d Toggeburger Husorgle än ruumföllende, warme To. Si sind nöd no historisch wichtig. Sie sind au musikalisch wertvolli Inschtroment ond passed guet för än Vortrag vo Orglekomposizione vo ältere (dütsche) Maischter bis zu Johann Sebaschtian Bach.

Vobrätig

Husorgle vom Wendelin Looser mit gschlossne…	… ond offne Flügeltöre, 1772
Chlises Orglepositiv vom Joseph Looser ohni sichtbari Pfyfe, om 1780 (Pfingscht­rosemoler)	Husorgle vom Melchior Grob ohni ä Bemolig, wies die andere Orglebauer gmacht händ, 1793

D Orglebaukunscht im Toggeburg isch än örtlech ond zitlech ygränzts Phänomeen gsi ond no währed zwoo Generazione pflägt worde. Die Entwicklig isch amäne bsondere Omschtand z vodanke gsi, äm Pietismus. Da isch ä Schtrömig gsi, wo im 17. Johrhondert innerhalb vom Proteschtantismus ufcho isch ond im Toggeburg recht wyt vobrätet gsi isch. Im pietischtische Glaube isch die persönlich Ärweckig wichtiger als wösseschaftlechi Glehrsamkät. Dank däm hät de Husvater so guet chöne predige wie än usbildete Theolog. Mit de Firschtchammere i de Toggeburger Hüser hät mer än ideale Ruum gha för Vosammlige, womer im Schatte vo de näägne Cherche abghalte hät.

D Chäufer vo dene Husorgle, wo yhämischi Kunschthandwärcher baut händ, sind evangelische Familie im paritätische Toggeburg gsi. Sie händ die Inschtroment i de Firschtchammere ufgschtellt ond si för fyrlechi gaischtlechi ond för weltlechi Musig brucht. Da isch innere Zit passiert, wo i de Mitte vom 18. Johrhondert agfange hät. D Haiminduschtri, wo do ufblüeht isch, hät zo grossem Wohlschtand gfüehrt.

Zum gröschte Tääl sind d Toggeburger Husorgle is Obertoggeburg ond is Neutoggeburg gliferet worde. Ähnlechi Inschtroment chömmed zom Tääl au an andere Ort vor, zom Bischpil i de räschtleche Oschtschwiz, im Wallis, z Sumiswald oder im Elsass.

Nöd schtimme tuet d Theori, dass sich d Husorgle im Toggeburg vobräätet heg, well de Huldrich Zwingli d Cherchemusig vobote hät. Im 17. Johrhondert häts no i käner reformierte Cherche i de Oschtschwiz während äm Gottesdienscht Musig ghä. Noch öppe 1750 – da isch im Voglych zor Nochpurschaft sehr früeh gsi – isch d Cherchenorgle no-dis-no i d Toggeburger Cherchene zroggkehrt. Die erscht bekannt Toggeburger Husorgle schtammt us äm Johr 1754. D Blüetizit vo de Husorgle isch im letschte Drettel vom Johrhondert gsi ond isch bis chorz noch 1810 gange. Zo däre Zit sind z Chappel, z Chrummenau, z Nesslau ond sit 1788 z Alt Santjohann scho Cherchenorgle gschtande.

No meh Bilder

• 
  Husorgle vom Joseph Looser, 1793. Si hät 5 Regischter ond isch glych agmolt wie di mäschte Looser-Orgle.
• 
  Orgle mit 4 Regischter ond 3 Fälder im Orgleproschpekt vom Hainrich Amma, om 1800
• 
  Husorgle von Hainrich Amma, 1807

Literatur

• Otmar Widmer: Hausorgelbau im Toggenburg. Im: Anzeiger für schweizerische Altertumskunde: Neue Folge. (archiviert i E-Periodica.ch i de ETH-Bibliothek, hochdütsch)

Text. Band 39, 1937, Heft 2, S. 135–154 (PDF; 11,9 MB)

Bylag I ond II. Band 39, 1937, Heft 3, S. 237–250 (PDF; 6,3 MB)

Bylag III. Band 39, 1937, Heft 4, S. 309–322 (PDF; 8,9 MB)

Weblink

 Commons: Toggenburger Hausorgel – Sammlig vo Multimediadateie

• Internet-Site vom Museum Ackerhus z Ebnet-Kappel (hochdütsch)
• Internet-Site vom Toggeburger Museum z Liechteschtäg (hochdütsch)

Änzelnachwys

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Toggenburger_Hausorgel“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.