Luxeburjerisch

Luxeburgisch (Lëtzebuergesch)
Verbreitig:	Luxeburg, Frankrych, Dütschland, Belgie
Sprecher:	~300'000
Linguistischi Klassifikation:	Indogermanisch Germanisch Westgermanisch Hochdütsch Mitteldütsch Westmitteldütsch Luxeburgisch
Offizieller Status
Amtssprooch vo:	Luxemburg Luxeburg
Sproochchürzel
ISO 639-1	lb
ISO 639-2	ltz
ISO 639-3	ltz

Luxeburjerisch, lux. Lëtzebuergesch, ésch e moselfränkisch'r Dialekt un de Nàtionalsprooch vum Grossherzogtum Luxeburi - newe Frànzeesch un (Hoch-)Ditsch de offiziell Sprooch vum Ländel. Luxeburjerisch od'r eng v'rwàndti moselfränkischi Dialekte redd' m'r öi én de Noochber'sregione, b'sundersch ém Oschte vun de belgisch Provinz Luxembourg, én de Nordwescht-Moselle, Lothringe, Frànkrich, un ém Nordwescht-Saarlànd un de oweri ditschi Moselländ'r.

Schild uff Frànzeesch un Luxeburjerisch

Syt 2018/9 gits es Zenter fir d’Lëtzebuerger Sprooch. Däm sy Uufgoob isch es, s Luxemburgisch z fördere und z normiere.

Klassifikation

D Sprooch ghört zu de Westgermanische Sprooche und isch eini vo de vyle Variante vo de fränkische Dialekte, wo vom Niderdytsche bis in's Oberdytsche reiche. De moselfränkische Dialekte bilde zämme mit de ripuarische de mittelfränkische Dialekte, und säll zämme mit em Rhyfränkisch de weschtmitteldytsche. Im Oste wird d'Gränze zwüschem Luxeburgisch un de Triererische Mundarte entlang de Linie zwüsche op (Lux.) of (Triererisch) zoge; im Süde un Weste sin di romanische Sprooche Lothringisch bzw. Wallonisch d'Noochbere.

Mer cha s Luxeburgisch nit eidütig als e eigeständigi Sprooch klassifiziere; es gitt (abgseh vu-n-ere größere Zahl an französische Lähnwörter) kei klari Abgränzig zù de moselfränkische Dialäkt im benochberte Dütschland, dass mer vu-n-ere Abstandsprooch chönnt schwätze. Viilmol wird sogar zwüsche Luxeburgisch un Hochdütsch e nöcheri Verwandtschaft gseh wie zwüsche Hochdütsch un de oberdytsche Dialäkt (Alemannisch un Bairisch).

Àn de Wikipedia uff Luxeburjerisch steht: „Dofir, fir et als eege Sprooch ze gesinn, schwätzt ënnert anerem, datt een, deen Héidäitsch als Mammesprooch huet, Méi huet, fir Lëtzebuergesch ze verstoen“, àlso ass f'r de Eijeständigkeit „unt'r àndri Sache spricht, ass ebb'r, wo Hochditsch àls Mued'rsprooch redd, Miejh het,“ 's ze vrstehn. Un öi, ass 's én „viil meh Situatione gebrücht wurd, wie's bi'me Dialekt de Fall war.“ ('s langt, de Gebrüch vum Schwiz'rditsch ànzelöje, fer um ze sehn, dass diss nix mit de Fröj „Dialekt“ od'r „Sprooch“ ze duen het!) Drgege wurd grachnet, ass's zue de „Dialekte, wo àn's Luxeburjerisch àngrenze, keng däitlech Sproochgrenz gëtt“. Diss sin àww'r àlls ken Kriterie f'r de Untrscheidung vun e Sprooch un e Dialekt. Wichtij'r ésch, wie sich de Sprooch àls e offiziell Sprooch mit Regle un e Norméerung jetz zue de „Hochsprooch“, 'm Standardditsch, entwickle wurd.

Wiil linguisdisch gseh nit allewiil e Gränze zwüsche Sprooch un Dialäkt cha zoge were, stützt sich d'Bezeichnig als Sprooch meh uff soziolinguisdischi Froge. So isch s Luxeburgisch e wenig umstrittene Bstanddeil vu de Identitet vu de Iiwohner un hät au in de Eigeständigkeit vu Luxeburg als Staat e Rolle gspilt, im bolitische wie au im kulturälle Sinn. Dezüe chunnt, dass es e luxeburgischi Standardsprooch gitt un sälli au meh un meh verwändet wird, sodass e Entwicklig zur Usbousprooch chönnt aagnuu were. Nit zletscht det für de Status als eigeni Sprooch au d'Erhebig zur Nationalsprooch un zur dritte Amtssprooch (1984) spräche. Trotz dass es e Amtssprooch vo Luxeburg isch, wird Luxeburgisch all no meh gschwätzt wie gschribe, während Französisch un Dütsch in Zitige un als (schriftligi) Schüelsprooche vorherrsche; Gsetz were sit 1944 numme uff Französisch verfasst.

Di Europäischi Union definiert's als Minderheitesprooch.

Wäge sällem Widerspruch zwüsche de linguisdische un de soziolinguisdische odder au bolitische Aspäkt wird s Luxeburgisch au als Kulturdialäkt bezeichnet, e Begriff, wu linguisdisch allerdings wenig bruucht wird.

Verbreitig

Mer nimmt a, dass wältwit rund 300'000 Persone Luxeburgisch schwätze, dodevo 250'000 z Luxeburg sälber, wo's näbe Französisch und Dütsch d Amtssprooch devo isch. Üsserhalb vo Luxeburg wird's au in de Gmeinde vo Tintange bis uff Athem (Belgie) gschwätzt, z Arlon (wo aber zu me große Deil französiert worre isch) und in de Umgebig vo Beho. Z Frankrych isch's vo 1871 bis 1919 i me große Deil vom hüttige Département Moselle im Umchreis vo Diedehofe (frz. Thionville) e Regionalsprooch gsi. Au z Dütschland wird's gschwätzt, nämlig in de Landchreis Bitburg und Daun, genauso i me Deil vom Moseldal.

Durch Uswanderige am Änd vom 19. und am Afang vom 20. Johrhundert wird Luxeburgisch au z Nordamerika gschwätzt, vor allem im Norde vo de USA und z Kanada.

D Fassade in de Luxeburger Altstadt

Wenn d Sprooch au in de Länder, wo an Luxeburg agränze, zruckgange isch, isch se während de beide Wältchrieg e Deil vo de Luxeburgischi Identität gsi; d Bevölcherig hät sällemols trotz em Druck vo de Nazis Dütsch nit als ihri Müetersprooch akzeptiert. Vo dört chunnt d Nationaldevise Mir welle bleiwen wat mer sinn (mr wän blybe was mr sin), wo in de Frontgiebel vom luxeburgische Gmeindehus ygraviert isch. Mr findet sälle Satz au a-n-re Fassade in de Altstadt vo de Stadt Luxeburg (lüeg Bild), woby si dört e bitz vo säller uff em Gmeindehus abwycht: Mir wölle bleiwe wat mir sin.

Gschicht

S erscht schriftlig Zügnis chunnt uss em Johr 963, wo Luxeburg „Lutzelburg“ ghieße hät. Je nooch sozialer oder geografischer Herchunft schwätzt z Luxeburg jeder sy Dialäkt, e bitz ghobeneri Sprooche sin Französisch und Dütsch. Säll chunnt doher, dass es z Luxeburg im 12. Johrhundert e französischs und e wallonischs Quartier ge hät. Sit 1443, wo d Burgunder Luxeburg chauft hän, isch Französisch Amtssprooch gsi. Durch de Wiener Kongräss (1815) isch Luxeburg unabhängig worre; 1839 hät mer's zweideilt.

Bis 1946 sin Dytsch un Franzesisch glychbrächtigti Amtssproche gsii, bi dr Verfassigsreform isch e Lesig vum Sprochebrobläm verschobe wore, Franzesisch, Dytsch un Luxeburgisch sin wie glychbrächtigti offiziälli Sproche bhandlet wore. Gsetz sin aber alliwyl zerscht uf Franzesisch formuliert wore un vereffetligt wore, zum Dail derno speter uf Dytsch ibersetzt wore. Di maßgeblig Fassig isch aber alliwyl di franzesisch gsii.

Alphabet ùn Usssprooch

Luxeburgisch wird mit em latynische Alphabet gschribe. Näbem Grundalphabet sin d Sunderzeiche <ä, é, ë> i Verwändig. D Büechstabe <c, q, x, y> und de Diagraph <eu> chömme numme in Främdwörter vor.

• Digraphe und Trigraphe, wo verwändet werre: aa, äe, ch, ee, (eu), ii, oe, oo, uu, sch
• Witeri Büechstabeverbindige: äi, ei, éi, ou, sp, st, ue

Entstehig vù de Rächtschribig

Mit eme Erloss vum 5. Juni 1946 isch an dr Schuele ne neji Rächtschrybig yygfiert wore, wu sich zimli vu dr dytsche Rächtschrybig unterschide het. Die Rächtschrybig het sich aber nit chenne duresetze, chuum in dr Schuele un usserhalb gar nit. Di am Dytsche orientiert Rächtschrybig vum Luxeburger Werterbuech, wu syter anne 1950 uusegee woren isch, isch im Oktober 1975 zur amtlige Rächtschrybig ghobe wore.

Als Ergääbnìs vù-n-ere Reihe vù Versüech hät e ministeriälli Verordnig e eiheitligi Schribig iigfiehrt. D'Reegle sìn 1999 durch e grooßhèrzoogligs Reglemänt verändert worre, bìs hǜtt underrichte di lùxeburgische Schüele si abber all nò nìt. Wäge dem sìn näbe de offiziälle au pèrsöönligi Schribbwise ìn Verwändig. Sitt 2006 gìt's e Rächtschribbbrogramm mìt em Namme Spellchecker, wùù under ere fräie Lizänz stoht ùn mìt gängige Open-Source-Brogrämm funktioniert (u. a. OpenOffice, Mozilla Thunderbird). 2019 hät mer nomol e paar Sache i dr Schrybig ggänderet.

Ussprooch

Büechstabe	Lutwert	Bemerkig
Vokal
a	ʌ, a	ʌ - wie s churz a in ängl. "cut" a - wie hochdütschs a
aa	aː	langs a wie uff Hochdütsch
ä	ɛ	wie s churzë e uff Hochdütsch
äe	eː	wie langs alemannischs e in "See"
e	ɛ, ə	ɛ - wie s ä ə - Schwa (unbedoont)
ee	eː	wie s äe
eu	œ	offes, langs ö wie in mänke schwöbische Dialäkt
é	e, œ	wie im alemannische "See", aber churz œam Wortänd vor ch und g
ë	ə	wie s eu
i	ɪ, i	ɪ - offes, churzes i i - wie ie/ih uff Hochdütsch, aber churz
ii	iː	langs i wie uff Alemannisch
o	o	churzes, gschlosses o
oe	ɔː	langs, offes o (im Alemannische zum Deil ô gschribe)
oo	oː	langs, gschlosses o wie uff Hochdütsch
u	u	churzes, gschlosses u wie z. B. uff Idaliänisch oder Spanisch
uu	uː	wie s lange u uff Hochdütsch
Diphthong
äi	ɛ̯i	offes e + gschlosses i
au	a̯u	wie uff Alemannisch un Hochdütsch
ei/ai	a̯i	wie uff Alemannisch un Hochdütsch
éi	e̯i	Diphthong uss é und gschlossem i
ou	ə̯ʊ	wie in "no" im britische Änglisch
ue	ʊ̯ə	wie de Diphthong ue in guet
Konsonante
c	s, k	vor e/i e stimmloses s, sunscht e k wie uff Dütsch
ch	ɕ, x	noch me e zwüsche sch un hochdütschem ich-Lutt, sunscht wie ch uff Alemannisch
f	v	wie s w uff Alemannisch
g	ɕ, ʒ, g	noch me e am Wortänd zwüsche sch un hochdütschem ich-Lutt, ansunschte wie s alemannisch g In mänke Främdwörter wie e stimmhafts sch
r	(ɑ)ʁ	wie s französisch r; vor Konsonante und am Wortänd [ɑʁ] (verglychbar mit de Entsprächig in de vyle badische, schwöbische und ostschwizerische Dialäkt)
q	k	wie s dütsch k
sp, st	ʃp, ʃt	wie s(ch)p/s(ch)t uff Alemannisch
v	f	wie s f uff Dütsch
x	z	stimmhafts s
y	j	wie s j uff Alemannisch
z	z	stimmhafts s (glych wie s x

Bemerchige

• Wo in de Tabälle nüt anders stoht, entspricht d Ussprooch derre vom Dütsche.
• D Büechstabe c, eu, q, x, y chömme numme in Främdwörter vor.
• D Ussprooch vo französische Lehnwörter cha abwyche.

Gebruch

Staat

Gsetztekscht sin uff Französisch gschribe. Uss em Parlamänt isch s Französisch aber meh und meh verschwunde und isch jetz gegenüber em Luxeburgische numme no sälte bevorzugt. Jede Politiker cha aber wähle, welli Sprooch er bevorzugt. Im administrative luxeburgische Staat git's e "Glychgwicht", wo s Französisch eher gschribe und s Luxeburgisch eher gschwätzt wird. Im Johr 1996 hät aber de Jean-Claude Juncker àls Premierministre zem erschte mol d Johresasprooch uff Lëtzebuergesch ghalte.

Schüel

Lehrblään vu 1974 hän vorgsäh, dass in dr aiklassige Dorfschuele acht Stund in dr Wuche uf Franzesisch, vier bis fimf Stund uf Dytsch un ai Stund uf Luxeburgisch unterrichtet wird. In dr achtklassige Volksschuel git s Luxeburgisch-Stunde vu dr erschte bis zue dr sibte Klass, in dr achte kaini. Luxeburguisch isch dernäbe uin dr Volksschuel aber au Unterrichtsmittel im erschte Rächne, zum Dail in Gschiicht, Singe, Durne, Zaichne, Handarbet. An dr hechere Schuele isch s in dr boode unterschte Klasse (VII un VI) Bflichtfach, im Singe solle näbe franzesische au luxeburgischi Lieder glehrt wore.

Im zweijöhrige Vorschüelunderricht, vo z Luxeburg obligatorisch isch, schwätze hüt d Lehrer so vyl wie möglig Luxeburgisch mit de Chinder. S Zyl isch, d Sproochkapazität vo-n-ne uszpräge, was vor allem bi de Chinder vo Usländer wichtig isch. In de erschte Klass wird agfange, Dütsch z underrichte, in de zweite chunnt Französisch dezüe. D Verchehrssprooch isch normalerwis Dütsch, je noch Zämmesetzig vo de Klass abe au Französisch oder Luxeburgisch.

In de Sekundarschüel isch deno meistens Dütsch d Underrichtssprooch (usgnoh Sproochunderricht). Spöter wird's im klassische Underricht Französisch, im technische aber Dütsch.

Alldag

Am Arbetsblatz schwätze 56 Prozänt vo de Luxemburger verschydeni Sprooche, mit ihre Kollege 53% und mit ihre Chinder 17%. Im Alldag "überlappe" sich di einzelne Sprooche: d Lüt wechsle je noch Situation zwüsche ne.

In de Stadt Luxeburg macht s Luxeburgisch 45 Prozänt vo de Sprooche us, wo mer im Alldag verwändet; in de Umgebig vo de Stadt 54 und im Norde 68 Prozänt. Bi de Bure isch praktisch numme Luxeburgisch d Arbetssprooch, bi de Lehrer zu 75 Prozänt. Nit-spezialisierti Lüt verwände im Brüef aber ehner Französisch.

Präss

Zitige sin normalerwis uff Dütsch; 's chönne aber au französischsproochigi Mäldige erschyne. D Wahl vo de Sprooch hängt oft au vom Journalist, em Thema und em Zylpublikum ab - e Minderheit vo de Journaliste schribt sogar in mehrere Sprooche; regionali Theme sin eher uff Dütsch, während Artikel über d Wirtschaft oder d Kultur öfter uff Französisch gschribe werre. Mänkmol wird über e Thema au am eine Dag uff Dütsch, am nächste uff Französisch gschribe bzw. anderschtumme.

Im Fernseh wird sit 1991 uff Luxeburgisch gsändet. Sit 2001 git's au e französischi Version, wo glychzitig uff re andere Frequänz lauft.

S Radio isch s Medium, wo am meiste uff Luxeburgisch gsändet wird. S chönne aber au Progrämm uss em Usland, so vo Frankrych oder Dütschland, empfange werre.

Lùxeburgisch am Ussstèrbe?

Ìm Johr 2009 hät d'UNESCO s Lùxeburgisch ìn ihr Wältatlas vù de gfèhrdete Sprooche ùfgnùù. Sinni Lebändigkeit wird als ùùsicher iigstùùft, genau wie die vùm Alemannisch odder em Bairisch. Die Usssaag isch z Lùxeburg ùmstrìtte, soo verdrättet de Soziolog Fernand Fehlen vù de Universiteet Lùxeburg d'Meinig, dass sich s Lùxeburgisch sogar güet deet entwìckle. D'Iistùfig als ùùsicher chönnt au mìt de Bedüttig vù de Bräss z düe haa: dass d'Verwändig vù-n-ere Sprooch ìn de Bräss fǜr d'Unesco e wichtige Faktor daarstellt ùn s Lùxeburgisch ìn de Zittige gegenǜbber Düttsch odder Französisch wenig verdrätte-n-isch, zieht d'Situation vùm Lùxeburgische abe.

Au s Lùxeburgisch Linguistik- ùn Kulturlabor (Laboratoire de linguistique et de littératures luxembourgeoises) zeichnet e anders Bild vùm Lùxeburgisch: vergliche mìt de 70er- ùn 80er-Johr hätt Lùxeburgisch an Bedüttig gwùnne ùn deet vù all meh Lütt gschwätzt ùn gschrìbe wèrre. Au ìn neue Beriich wie de elektronische Bost ùn em Internet findet's hüffiger Verwändig. Zùdem säi d'Landessprooch, wie de Fernand Fehlen z bedänke gìt, no ìn de Entwìcklig ùn ihr Blatz ìn de kulturälle ùn soziokulturälle Landschaft vù Lùxeburg chönnt sich erhalte.

Grammatik

Pronome

Artikel

Nominativ/Akkusativ				Dativ
	männlig	wyblig	sächlig	männlig	wyblig	sächlig
bstimmt	de(n)	d'/déi, di	d'/dat	dem	der	dem
unbstimmt	e(n)	eng	e	engem	enger	engem
Plural	d'/déi			den

S n am Änd vo de Wörter den und en verschwindet vor re Paus oder, wenn s Wort, wo druff folgt, nit mit me Vokal oder me d, h, n, t, z afangt.

Wie's in vyle Alemannische Dialäkt mit em Artikel d' bassiert, verändert sich de wyblig, sächlig und Blural-Artikel, wenn e Adjektiv zwüsche-n-em und em Nome stoht: d' [wyblig] wird zu di oder déi, d' [sächlig] zu dat und d' [Blural] zu déi.

Personalpronome

Bi de Personalpronome git's betonti und unbetonti. Di unbetonte sin in de Tabälle jewyls in Chlammere gschribe; wo's numme ei Form hät, git's kei unbetonti Form.

	Person	Nominativ	Akkusativ	Dativ
Singular	1.	ech	mech	mir (mer)
	2.	du (de)	dich	dir (der)
	3. m	hien (en)		him (em)
	3. f	si (se)		hir (er)
	3. s	hatt (et)		him (em)
Plural	4.	mir (mer)	äis/eis
	5.	dir (der)	iech
	6.	si (se)		hinnen (en)

Di zweiti Person Plural cha au als Höfligkeitsform brucht werre.

Verbe

Person	regelmäßigi Konjugation		Usnahme
Inf.	wunnen	drénken	sinn	hunn
ech	wunnen	drénken	sinn	hunn
du	wunns	drénks	bass	hues
hien, si, hat	wunnt	drénkt	ass	huet
mir	wunnen	drénken	sinn	hunn
dir	wunnt	drénkt	sidd	hutt
si	wunnen	drénken	sinn	hunn

Au do entfallt e n am Wortänd, wenn s nächstë Wort nit mit me d, h, n, t, z oder me Vokal afangt bzw. am Wortänd stoht.

Adjektiv

Wie im Alemannische und Dütsche werre d'Adjektiv numme dänn an s Nome abasst, wenn si attributiv brucht werre, d. h. vor em Nome stönn. D'Deklination folgt sällem Muster, woby d'Ändige nit devo abhänge, ob de Artikel devor bstimmt oder unbstimmt isch:

	Nominativ/ Akkusativ	Dativ
m	-e(n)	-e(n)
w	—	-er
s	-t	—
bl	—	-e(n)

Bispyl

Französisch	Dütsch	Luxeburgisch	Ussprooch (Standard)
la terre	d Erde	d'Äerd	ɛət
le ciel	de Himmel	den Himmel	ˈhɪməl
l'eau	s Wasser	d'Waasser	ˈvaːsɐ
le feu	s Für	d'Feier	ˈfaiɐ
l'homme	de Ma	de Mann	mɑn
la femme	d Frau	d'Fra	fʁaː
manger	ässe	iessen	ˈiəsən
boire	drinke	drénken	ˈdʁeŋkən
grand	groß	grouss	gʁəus
petit	chlei	kleng	klɛŋ
la nuit	d Nacht	d'Nuecht	nuəɕt
le jour	de Dag	den Dag	daːx

Literatur

• Heinz Kloss: Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800. 463 S. - Düsseldorf: Schwann, 1978, 2., erweiterte Auflage. (Schriften des Instituts für deutsche Sprache, Band 37), S. 105-116

Weblink

 Commons: Luxeburgerisch – Sammlig vo Multimediadateie

D Wikipedia uff Luxeburgerisch
S Wiktionary uff Luxeburgerisch — e freis Wörterbüech
Wikiquote uff Luxeburgerisch — Zitate