Sidhessischs Werterbuech

Dialäkt: Undermarkgreflerisch

S Sidhessisch Werterbuech (dt. Südhessisches Wörterbuch) isch e wisseschaftlig Großruumwerterbuech vum dieläktale un regionalsprochlige Wortschatz vum sidhessische Sprochruum. D Arbetsstell isch bis 2010 an dr Universitet Gießen aasässig gsi. S Werterbuech het e alfabetischi Aaornig vu dr Stichwerter un e Lemma-Aasatz, wu sich an dr Standardsproch orientiert, s wändet sich vor allem an Sprochwisseschaftler, bsundersch Dieläktologe, Volkskundler, Historiker un Verträtter vu andre Wisseschaftsdiszipline, aber au intressierti Laie. Vum Ruum här umfasst s Arbetsgebiet uugfehr 650 Ortschafte in dr bode sidlige Provinze vum ehmolige Großherzogtum Hessen, d Provinz Starkenburg un Rheinhesse, derzue e baar Exklave, wu friejer zue Hesse-Darmstadt ghert hän. S Werterbuechmatrial isch zmeischt synchron orientiert, s represäntiert dr Dieläktwortschatz am Änd vum 19. un in dr erschte Johrzehnt vum 20. Jh. In Uuswahl isch d Matrialgrundlag ergänzt wore mit einzelne historische Beleg (us Urkunde, Weistümer, Chronike u. a.).

S Sidhessisch Werterbuech bietet dr gsamt Wortschatz vu dr Basisdieläkt un dr stedtische Umgangssproche vum Arbetsgebiet. Innerhalb vu dr Basisdieläkt spilen d Fachwortschätz vu dr wichtigschte Gwärb im Untersuechigsruum, zem Byschpel vum Räbböu, vu dr Muurersproch, dr Holz- un Steihauerej un dr Eicheschellwirtschaft, e wichtigi Roll. Matrial us dr Nämeiberliferig (Persone-, Orts- un Flurnäme) wird nume vereinzelt berucksichtigt.

Gschicht

Im Johr 1925 isch vu dr Historische Kommission fir Hesse aagregt wore, ne "Odewälder Werterbuech" z schaffe. S het solle d Lucke s Siddytschland zuemache innerhalb vu dr dytsche Werterbuechlandschaft un di bode sidlige Provinze vum ehmolige Großherzogtum Hesse, Starkenburg un Rheinhesse, erfasse.

Di Vorarbete zue dr Sammlig vum Dieläktwortschatz het dr Friedrich Maurer ibernuu. Är het aagfange, in Ufruef un Vortreg fir s nej Unternämme z wärbe; är het vil frejwilligi Mitarbeiter in dr friejere hesse-darmstedtische Provinze gfunde, vor allem bi dr Lehrer. In dr Johre 1927 bis 1934 het d Gießener Kanzlei all Monet e Frogeboge umegschickt, Wort- un Sachfroge hän allmol abgwägslet. Di rund 100 Frogeboge hän au Sondergebiet umfasst wie Räbböu, Wald- un Forschtwirtschaft, Dubakaaböu, Muurerhandwärch, Wage un Pflueg.

Unter dr Nochfolger vum Maurer, em Friedrich Stroh (1931-1937) un em Alfred Götze (1937-1945), isch d Uuswärtig vum umfangryyche gsammlete Matrial dur d Wältwirtschaftskris un dr Zwet Wältchrieg lang verzegeret wore.

E dritte Abschnitt in dr Gschicht vum Sidhessische Werterbuech het anne 1948 aagfange, wu dr Rudolf Mulch d Sammlig ibernuu het. Näbe syyre Arbet as Lehrer im Schueldienst het er s Matrial vum Sidhessische Werterbuech gordnet un zuesätzlig Matrial erhobe in dr Johre 1956 bis 1964. Anne 1965 het er mit em Buechstab A aagfange s Werterbuech z vereffentlige. 1972 isch dr Rudolf Mulch pensioniuert wore, syy Suhn, dr Roland Mulch, het derno d Leitig vum Sidhessische Werterbuech ibernuu.

Im Dezämber 2009 isch di letscht Liferig bis zum Buechstabd Z mit Noodreg erschine.

Di letscht Liferig mit dr Aahäng isch 2010 erschine, d Arbetstell isch zem 30. Septämber 2010 afglest wore. S gsammlet Matrial mit dem Zeetelarchiv isch em Hessische Staatsarchiv Darmstadt ibergee wore.

Quällen un Matrialgrundlag

Zeetelarchiv mit ca. 1,5 Millione Wortbeleg, Stichwortverzeichnis. Bibliothek mit ca. 4000 Bänd.

D Matrialsammlig umfasst

• s wisseschaftlig Schrifttum iber d Dieläkt im Untersuechigsgebiet
• di verfiegbare handschriftlige Matrialie, wu zruck gehen bi 1865
• freji Wortsammlige vu iber 500 Mitarbeiter
• d Ergebnis vu dr erschte un dr zwote Frogebogeaktion (fascht 120 indiräkti Frogebege)
• d Dieläktdichtig, wu bis in di erscht Helfti vum 19. Johrhudnert zruckgoht

Di schriftlige Bständ sin dur Tonbandufnahme ergänzt wore un iberprieft bi Diräktufzeichnige im Werterbuechruum. D Gwährslyt vu dr Frogebogenerhebige sin zmeischt Bure oder Handwärcher gsi, wu syt Generation ortsaasässig gsi sin. D Matrialie, wu unter eme onomasiologische Aspäkt gsammlet wore sin, sin in Laietranskription verzetelt, in ere hochsprochlige bzw. ere "verhochdytschte" Form lemmatisiert un sträng alfbetisch in eme Zetelkatalog yygordnet wore. Verwysstichwerter hälfe bim Sueche vu Werter, wu uusschließlig im Dieläkt beleit sin.

Au in dr Publikationsphas het d Gießener Werterbuechkanzlei iber e eigene Kontakt zue ständige ehrenamtlige Uuschumftgeber (rund 270 Persone) im Bearbeitigsgebiet verfiegt. All Johr sin zwo Umfroge verschickt wore. Die hän sich uf Werter un Wändige bezoge, wu bi dr Bearbeitig no Uuklarheite zeige. Der guet Kontakt zue dr Dieläktsprächer het derzue gfiert, ass in dr letschte 30 Johr 95 Prozänt vu allne semantische Problämfäll hän chenne glest wäre.

Publikationsstand

Aafang vu dr Publikation: 1965

• Band 1 (A – D) 1968
• Band 2 (E – G) 1972
• Band 3 (H – Ksch) 1977
• Band 4 (Ku – R) 1985
• Band 5 (S) 1998
• Band 6 (T – Z, Nachträge, Anhänge), 2010

Syt 2014 cha me au online ufs Werterbuech zugryyffe.

Literatur

• Vorwort und Arbeitsbericht des Südhessischen Wörterbuchs, I (1965ff.), p. Vff.
• R. Mulch: Südhessisches Wörterbuch, ZMF 32 (1965), S. 143–145
• R. Mulch: Das Südhessische Wörterbuch, in: Dialektlexikographie. Berichte über Stand und Methoden deutscher Dialektwörterbücher. Festgabe für Luise Berthold zum 85. Geburtstag. Hg. v. H. Friebertshäuser, ZDL. Beihefte N.F. 17, Wiesbaden 1976, S. 79–90
• R. Mulch: Die Anfänge des Südhessischen Wörterbuchs in den zwanziger Jahren, in: Symposion Ernst Christmann. Hg. v. W. Kleiber (Mainzer Studien zur Sprach- und Volksforschung, 11), Stuttgart 1987, S. 55–59
• R. Mulch: Probleme der Synonymie in einem großlandschaftlichen Mundartenwörterbuch, in: Bedeutungserfassung und Bedeutungsbeschreibung in historischen und dialektologischen Wörterbüchern. Beiträge zu einer Arbeitstagung der deutschsprachigen Wörterbücher, Projekte an Akademien und Universitäten vom 7. bis 9. März 1996 anlässlich des 150. Jubiläums der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Hg. v. R. Grosse. Stuttgart/Leipzig 1998 (Abhandlungen der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Phil.-Hist. Klasse, 75, Heft 1), S. 157–165.

Weblink

• Sidhessischs Werterbuech an dr Universitet Gießen
• Online-Werterbuech

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Südhessisches_Wörterbuch“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.