Vokal

Artikulationsarte
Obstruente Plosive Frikativ Affrikat Sonorante Nasale Vokal Halbvokal Approximante Vibrante Taps un Flaps Liquida Laterale Rhotisch
Sekundärartikulation
Aspiration Labialisierig Palatalisierig Velarisierig Pharyngalisierig
Nüt-polmonischi Luut
Ejektive Ingressive Luut Klicks (Schnalzluut) Implosive

E Vokal isch en Luut i dr mänschliche Sprooch wo dr Vokaltrakt (also de Mund, Rache usw.) offe isch, un dr Artikulationsstrom (d Luft wo usgstoose wird) drum unghindert cha entwiiche. Bi Konsonante isch dr Vokaltrakt dergege gschlossener un dr Artikulationsstrom wird agstaut oder durch engi Öffnige druggt. Vokal sin i dr Regel stimmhaft, des heisst dass d Stimmbänder vibriere während dr Luut produziert wird. Es git aber Sprooche wo au stimmlosi Vokal hen, zum Byspiil O'odham (e Sprooch wo vo fascht 10.000 Urywohner z Arizona un Mexiko gsproche wird).

Wenn en Vokal allei vorchunt, sait mer em Monophthong, züe zwei Vokäl i dr glychi Silbe sait mer Diphthong. En Diphthong wird als Kombination vumene Vokal uneme nüt-silbische Halbvokal definiert.

Verschidni Vokal

In dr Phonetik unterscheidet mer Vokal nooch drüü Hauptkriterie:

• Offeni un gschlosseni Vokal: demit isch d vertikali Position vo dr Zung gmeint. Offe heisst dass d Zung unte im Mund isch, un de Mundruum also „offe“ isch; gschlosse heisst dass d Zung obe im Mund isch.
• Hinter- un Vorderzungevokal: demit isch d horizontali Position vo dr Zung gmeint. Bimene Vorderzungevokal isch d Zung vorne im Mund, bi Hinterzungevokal isch si hinte.
• Rundig: demit meint mer ob d Lippe grundet oder gspreizt sin.

Zum Byspil isch bim Vokal /i/, wie im Wort „Rys“, d Zung ganz obe im Mund, un ganz füre. Bim Vokal /u/, wie in „Huus“, isch d Zung ganz obe, un ganz hinte im Mund.

Bim Vokal /a/, wie im französische Wort „lapin“, isch d Zung ganz unter, un ganz füre. Un bim Vokal /ɑ/, wie im änglische „paw“, isch si ganz unte, un ganz hinte.

Die vier Referenzpunkt cha mer deno imene Trapez darstelle:

vorne hinde  gschlosse i u a ɑ  offe

Die Vokal sin als Referenzpunkt z verstoo, un nit als exakti Definitione. Zum Byspil sin d Vokal im alemannische Wort Wy, em änglische beet un em französische lit nit ganz identisch. Trotzdäm transkribiert mer si alli mit /i/. De Vokal im Französische isch zwar arg nooch am Kardinalvokal [i], des isch aber reine Zuefall.

D Vokal /i/ - /u/ un /a/ - /ɑ/ sin also d Extrempunkt vo de mögliche Vokal. Wemmer de Vokalruum no wyter uffdeilt, cha mer wytri Vokal definiere. Für en Vordervokal, wo offniger wie /i/ isch, sait mer deno „halbgschlosse“, un für eine wo gschlossener wie /a/ isch, „halboffe“. Des sin deno /e/, wie im Hochdütsche „See“, un /ɛ/, wie im Wort „Herr“. Rächts, in dr Zeichnig vum Mund, gseet mer d Position vo dr Zung bi denne Vokal.

Nebe de Vorder- un Hintervokal gits au no Vokal wo derzwüsche sin, un wo mer Zentralvokal sait. S Hochdütsch <a> wie in „Hand“ isch zum Byspil en Zentralvokal, wo zwüsche /a/ un /ɑ/ isch. Im Polnische gits zum Byspil de Vokal /ɨ/, wie in „mysz“ (Muus), wo zwüsche /i/ un /u/ isch.

S dritt Kriterium isch ob d Lippe grundet sin oder nit. Bi /i/ sin si nit grundet, bi /u/ scho (in de menschliche Sprooche sin Vordervokal tendenziel uugrundet, un Hintervokal grundet). Wenn de Vokal /i/ mit grundeti Lippe ussgsproche wird, isch des de Vokal im Wort „Müüs“; s Zeiche im IPA defür isch /y/. Wenn de Vokal /u/ statt mit grundeti mit gspreizti Lippe ussgsproche wird, isch es /ɯ/, wie im türkische Wort „ılık“. Uff dem Vokaltrapez werde die grundet-gspreizti Vokalpaar nebenand gstellt.

vorne zentral hinde  gschlosse i • y ɨ • ʉ ɯ • u e • ø ɤ • o ɛ • œ ʌ • ɔ a • ɶ ɑ • ɒ  halbgschlosse  halboffe  offe

Die Uffdeilig cha no wyter fortgsetzt werde. De Vokal /æ/ im änglische Wort bat zum Byspil isch zwüsche /ɛ/ un /a/. Mer deilt de Vokalruum also wyter uff un sait däm Vokal deno fascht-offe.

Mit dere Klassifikation cha mer deno d Vokal beschrybe. So sait mer /i/ zum Byspil uugrundeter gschlossener Vorderzungevokal, /y/ grundeter gschlossener Vorderzungevokal un /u/ sait mer grundeter gschlossener Hinterzungevokal.

Vokalinventar

I dr Phonologi werre Sproche oft nooch dr Zahl vo ihrene Vokal ydeilt. Am hüüfigschte sin Vokalinventar vo 5 oder 7 Vokal. S allerchlynschte wo bekannt isch isch des vum Abchasische mit numme 2 Vokal, d gröschte Vokalinventar chömme im Sedang (24 Vokal) un verwandti Sproche vo Südoschtasie vor. Es isch allerdings schwierig, d gnaui Grössi vo de allergröschte Vokalinventar z'ermittle. Mangi alemannische Dialäkt ghöre zu de vokalryschte Sproche uf dr Wält, so s Bärndütsch mit 23 Vokal; andri Dialäkt wie s Baseldytsch un d meischte andre Niideralemannische Dialäkt hen weniger.

Es folge Byspiil vo möglichi Vokalsyschtem.

Alli Sproche hen en /a/-artige Vokal un fascht alli Sproche hen en /i/ un /u/-artige Vokal. D gnaui Ussproch vo de Vokal isch i Sproche, wo numme wenigi hen, allophonisch starch verschiede.

S Quechua (d gröschti indigene Sproch vo Südamerika) het 3 Vokal un kei Unterscheidig zwüsche Churz- un Langvokal.

	Vorderzunge	Zentral	Hinterzunge
gschlosse	i		u
offe		a

D Arabischi Sproch oder au s Inuktitut (d Sproch vo de Inuit-Eskimo) hen en Vokalsyschtem vo 3 Churz- un 3 Langvokal.

	Vorderzunge	Zentral	Hinterzunge
gschlosse	i iː		u uː
offe		a aː

Näbe denne "bogene" Syschtem isch au e linears mögli, z. B. s Adygeische (Nordkaukasus).

	Zentral
gschlosse	ɨ
mittel	ə
offe	a

D meischte Sproche hen 5 oder 7 Vokal, so zum Byspiil s Spanische (5) un s Italienische (7). Bi 5 Vokal isch d gnaui Ussproch vo /e/ un /o/ meischtens offener un isch allophonisch arg verschiede.

Vokal vum Spanische

	Vorderzunge	Zentral	Hinterzunge
gschlosse	i		u
halbgschlosse	e		o
offe		a

Vokal vum Italienische

	Vorderzunge	Zentral	Hinterzunge
gschlosse	i		u
halbgschlosse	e		o
halboffe	ɛ		ɔ
offe		a

Viili Sproche (wie au s Alemannische) vergrössre ihr Vokalinventar durch Langvokal, so z. B. s Finnische mit 8 Churz- un 8 Langvokal un 16 Diphthong.

	Vorderzunge	Zentral	Hinterzunge
gschlosse	i iː y yː		u uː
halboffe	ɛ ɛː œ œː		ɔ ɔː
offe	æ æː	ɑ ɑː

Durch Nasalvokal cha en Vokalsyschtem ebefalls grösser werre, z. B. Polnisch mit 6 Oralvokal un 2 Nasale.

	Vorderzunge	Zentral	Hinterzunge
gschlosse	i	ɨ	u
halboffe	ɛ ɛ̃		ɔ ɔ̃
offe		a

Im Polnische isch d Nasalität allerdings kei bsunders wichtigs Merchmool, im Französische sin Nasalvokal dergege bsunders wichtig; au mangi schwebische un bairische Dialäkt hen Nasalvokal i ihrem Inventar.

S Französische, s Änglische oder d dütschi Standardsproch hen überdurchschnittlich viili Vokal. D Normussproch vum britische Änglisch (Received Pronounciation) het mit 12 Vokal un 8 Diphthong s gröschti Vokalinventar innerhalb vum Änglische (lueg dezüe unter änglischi Phonologi. D Normussproch vo dr dütsche Standardsproch het 15 Vokal un 3 Diphthong un s Französische het 12 Oralvokal un 3-4 Nasalvokal.