Artikulationsart

Artikulationsarte
Obstruente Plosive Frikativ Affrikat Sonorante Nasale Vokal Halbvokal Approximante Vibrante Taps un Flaps Liquida Laterale Rhotisch
Sekundärartikulation
Aspiration Labialisierig Palatalisierig Velarisierig Pharyngalisierig
Nüt-polmonischi Luut
Ejektive Ingressive Luut Klicks (Schnalzluut) Implosive

Mit Artikulationsart meint mer in de Phonetik die Art, wie mit de Zung, de Lippe un andre Artikulationsorgan en Luut bildet wird. Meist werde demit numme Konsonante beschrybe. Wemmer e Konsonant artikuliert werde verschidni Enge un Öffnige im Mund bildet, wo deno de Artikulationsstrom (=de Luftsstrom uss de Lunge) duregoot. Je nooch Artikulationsart erzüügt des de andri Arte vo Luut.

d Artikulationsorgan vum Mänsch

S wichtigscht Merchmool zur Unterscheidig vo verschidne Artikulationsarte isch de Engegrad, also wie vil d Artikulationsorgan de Mundruum verschliesse. Bi Plosiv isch de Mundruum ganz verschlosse, bi Approximante dergege praktisch ganz offe. Dernäbe unterscheidet mer au no zwüsche nasale un orale Artikulationsarte, also ob de Mundruum vum Naseruum drännt isch. Usserdäm git's au no sognannti Taps, Flaps, Vibrante un Laterale, wo sich nit mit em Engegrad beschrybe lönn.

D Artikulationsart isch näbem Artikulationsort un dr Stimmhaftigkeit eis vo de drüü Hauptmerchmool, wo mer di meischte Konsonante, wo in de menschliche Sprooche vorchömme, mit cha beschrybe.

Überblick über d Artikulationsarte

• Bi de Plosiv (au Verschlussluut oder veraltet Explosiv gnännt) wird mit de Artikulatore (lueg: Artikulationsort) e Verschluss neume im Mund bildet. De Artikulationsstrom wird dört uffgstaut un nooch e paar hundert Milisekunde uff ei Mool glööst (Lösig vum Verschluss). Durch des entstoot e akustischs Signal wo als e Sproochluut wahrgno wird. Byspil für Plosiv sin /p t k q/. Bimene /p/ zum Byspil, presst mer beidi Lippe zämme, verschliesst so also de Mund un staut Luft aa, un wemmer de Verschluss löst enstoot de Luut [p].
• Bi de Frikativ (au Reibeluut gnännt) wird de Mund nit ganz verschlosse, aber es wird e Engi im Mund bildet, wo de Artikulationsstrom durenand wirblet wenner duredruggt wird. Byspil für Frikativ sin /f s ʃ/ oder /x/. Bim /f/ zum Byspil bildet mer mit de Oberzään un de Unterlippe e Engi, wommer deno de Artikulationsstrom duredruggt. Bi de Frikativ git's deno wytri Unterscheidige, wo demit zämmehänge weller Deil vo de Zung bruucht wird.
• D Affrikate sin e Verbindig vumene Plosiv, un eme Frikativ. Mer bildet also e Verschluss, wo deno sofort in e Frikativ übergoot. Byspil defür sin /t͡s/ oder /tʃ/ wie in de Wörter „Zyt“ un „Matsch“. Zum dass öbis e Affrikat isch, mienn de Plosiv un de Frikativ am glyche Artikulationsort bildet werde; /ks/ isch zum Byspil kei Affrikat, wyl /k/ un /s/ an ganz andre Stelle im Mund bildet werde.

De Plosiv, Frikativ un Affrikate sait mer au „Obstruente“. De Begriff chunt vum latiinische obstruo, was „blockiere, uffhalte“ heisst. Was d Obstruente gmeinsam hen, isch nämli dass si alli durch e Hinderniss im Mund bildet werde. De Begriff isch in de alemannische Phonologi zum Byspil wichtig, wyl d Obstruente im Alemannische numme stimmlos vorchömme.

Denne Sproochluut, wo kei Verschluss oder Engi im Mund bildet wird, sait mer „Sonorante“. Si sin in de Regel ällewel stimmhaft. Näbe de Vokal ghöre zue de Sonorante au die Luut:

• D Approximante stönn zwüsche de Frikativ un de Vokal. Wäge däm sait mer ene mängmool au Halbvokal; de Begriff cha aber au e chly öbis anders meine. Bimene Vokal cha d Luft frei usströme, derwyyl bimene Frikativ e schmalli Engi bildet wird, wo d Luft deno duredruggt wird. Bimene Approximant wird zwar e Engi bildet, wo aber nit ganz eso eng isch wie bi de Frikativ. D Gränze zwüsche Frikativ, Approximante un Vokal sin also fliessend, un akustisch sin Approximante un Frikativ sehr äänlig. Byspil für Approximante sin s änglisch /w/ un /ɹ/ oder /j/.
• D Nasalkonsonante werde wie d Plosiv mit eme Verschluss im Mundruum bildet. Im Gägesatz zue de Orale Plosiv wird aber s Gaumesegel abegsenkt (des isch e Falte hinte im Mund, wo, wenn es aghobe isch, de Mund- vum Naseruum drännt). Durch des wird de Artikulationsstrom im Mundruum blockiert, cha aber durch d Noos entwyche. Zum Byspil wird bim /m/ de Mund durch beidi Lippe verschlosse, aber wyl s Gaumesegel gsenkt isch cha d Luft durch d Noos usströme. De Ton vumene Nasal entstoot also, wyl d Luft im Mundruum un in de Noos resoniert. Wytri Byspil für Nasal sin /n ɲ ŋ/.
• Bi de Vibrante werde d Artikulatore locker zämmeghalte un deno vum Artikulationsstrom ei oder meemools ussenander bloose. E Byspil für e Vibrant isch s „grollti“ Zungespitze-r.
• Bi de Tap bzw. Flap wird ei Bewegig vum Artikulator gege de Artikulationsort ussgfiert. Die Bewegig isch bewusst, des heisst si wird vum Hirn gstüürt, un nit wie bi de Vibrante durch de Luftstrom ussglööst. E Tap isch also kei Vibrant mit numme eim Schlag, un e Vibrant isch au nit mehreri Tap hinterenand. E Byspil für e Tap isch s /ɾ/ wie im spanische Wort pero ‚aber‘.

• Usserdäm gits no die sognnante Laterale. Laterale sin Konsonante, wo de Mund numme vo de Mitte vo de Zung verschlosse wird. Uff de Syte vo de Zung blybt e Öffnig, wo de Artikulationsstrom cha usströme. Laterale chönne entweder Approximante (was am meischte vorchunt), Flaps oder Frikativ sy. E Byspil für en laterale Approximant isch s /l/ wie in lalala. Laterali Frikativ wie /ɬ/ chömme zum Byspil im Walisische wie im Wort llwyd ‚grau‘ vor.

Bsundri Konsonante sin no d Ejektiv, Implosiv un Schnalzluut (au Klicks gnännt), wo alli zimli sälte in Sprooche vorchömme:

• Bi de Ejektiv wird statt dass Luft uss de Lunge usströmt, d Glottis uffe bewegt, was deno au dezue fiert, dass Luft ussgstosse wird. Eso Luut chömme zum Byspil in Sprooche vum Kaukasus wie em Georgische vor, wie im Wort ტიტა [tʼitʼa] ‚Tulpe‘.
• Bi de Implosiv wird d Glottis abegsenkt un glychzitig strömt Luft uss de Lunge uss, so dass mangmool überhaupt kei Luft in de Mund chunt. E Byspil isch s Wort ɓala [ɓala] ‚schwätze‘ ussem Tera, ere Sprooch vo Nigeria.
• Bi de Schnalzluut wird an zwei Stelle im Mund en Verschluss bildet, wo derzwüsche en Art Vakuum entstoot. Wenn de vordere Verschluss glöst wird, duet Luft schnäll yneströme, zume de Druggunterschid usszglyche. Als normali Sproochluut sin Schnalzluut vorallem uss Khoisansprooche vo Afrika bekannt, wie im Wort iqanda [iǃanda] ‚Ei‘ uss de Sprooch Xhosa. In andri Sprooche chömme Schnalzluut zum Byspil au als Ussdrugg vo Missfalle oder zume Tier aatrybe vor.

De Artikel gits au as Audiodatei.