Iise

Eigeschafte
Mangan – Iise – Kobalt Fe Ru       [Ar]3d64s2 56 26 Fe Periodesystem
Allgmein
Namme, Symbol, Ornigszahl	Iise, Fe, 26
Serie	Ybergangsmetalle
Gruppe, Periode, Block	8 (VIIIB), 4, d
Ussähe	metallisch glänzend mit eme gräuliche Farbton
Masseadeil an dr Erdhülle	4,7 %
Atomar
Atommasse	55,845 u
Atomradius (berechnet)	140 (156) pm
Kovalenter Radius	125 pm
van der Waals-Radius	-
Elektronekonfiguration	[Ar]3d64s2
Elektrone pro Energieniveau	2, 8, 14, 2
Ustrittsarbet	4,31–4,5 eV
1. Ionisierigsenergi	762,5 kJ/mol
2. Ionisierigsenergi	1561,9 kJ/mol
3. Ionisierigsenergi	2957 kJ/mol
4. Ionisierigsenergi	5290 kJ/mol
Physikalisch
Aggregatzuestand	fest
Modifikatione	-
Kristallstruktur	kubisch ruumzentriert
Dichti (Mohshärti)	7874 kg/m3 (4,0)
Magnetismus	ferromagnetisch
Schmelzpunkt	1808 K (1535 °C)
Sidepunkt	3023 K (2750 °C)
Molars Volumen	7,09 · 10-6 m3/mol
Verdampfigswärmi	349,6 kJ/mol
Schmelzwärmi	13,8 kJ/mol
Dampfdruck	7,05 Pa bei 1808 K
Schallgschwindigkeit Longitudinalwelle: Transversalwelle:	bi 293,15 K = 20 °C: ~5900 m/s ~3200 m/s
Spezifischi Wärmekapazität	440 J/(kg · K)
Elektrischi Leitfähigkeit	9,93 · 106 S/m
Wärmeleitfähigkeit	80,2 W/(m · K)
Chemisch
Oxidationszueständ	2, 3, 4, 6
Oxide (Basizität)	(amphoter)
Normalpotential	-0,447 V (Fe2+ + 2e- → Fe)
Elektronegativität	1,83 (Pauling-Skala)
Isotope
Isotop NH t1/2 ZM ZE MeV ZP 52Fe {syn.} 8,275 h ε 2,372 52Mn 53Fe {syn.} 8,51 min ε 3,743 53Mn 54Fe 5,8 % Fe isch stabil mit 28 Neutrone 55Fe {syn.} 2,73 a ε 0,231 55Mn 56Fe 91,72 % Fe isch stabil mit 30 Neutrone 57Fe 2,2 % Fe isch stabil mit 31 Neutrone 58Fe 0,28 % Fe isch stabil mit 32 Neutrone 59Fe {syn.} 44,503 d β- 1,565 59Co 60Fe {syn.} 1,5 · 106 a β- 3,978 60Co
NMR-Eigenschafte
57Fe Kernspin 1/2 gamma/rad/T 8,643 · 106 Empfindlichkeit 3,37 · 10-5 Larmorfrequenz bei B = 4,7 T 6,46 MHz
Sowit möglich un gbrüchlich, werre SI-Eiheite verwendet. Wenn nit anderst vermerkt, gelte die agäbene Date bi Standardbedingige.

Dialäkt: Markgräflerisch (Ebringe)

Iise isch e chemisches Element im Periodesystem vu dr Elemente mit em Symbol Fe (lat. ferrum, Iise) un Ordnigszahl 26. Es isch e Metall vu dr 4. Periode in dr 8. Näbegruppe im Periodesystem. Dr Namme Ise isch goot uf indogerm. *îsarna n. zrugg und isch en alts Leenwort usem Keltische.

Dr Iisechern ⁵⁶Fe isch dr stabilst un energiärmst Atomchern. Des heisst, sowohl e Fusion wie e Spaltig vu Iisecherne verlangt Energizuefüehrig un isch demit endotherm. Sälle Umstand isch fer d'Sternentwicklig vu allergrösster Bedütig.

Entstehig

Im Universum sin bi sinere Entstehig numme Wasserstoff un Helium vorchumme. Alli andere Elemente sin bi thermonukleare Reaktione in Sterne entstande.

Iise entstoht im Endstadium vu dr Chernfusionsprozesse in masseriiche Sterne. Wil d'Fusion vu Iisecherne wie au ihr Spaltig Energi bindet un nit frisetzt, entstehn in Sterne zuenächst keini schwerere chemische Elemente wie Iise. Es bildet sich dorum im Endstadium vu dr Chernfusion in Sterne e Iisechern as e Art thermonukleari Äsche, wo sich langsam abchüehlt (e relative Begriff bi Temperature im Beriich vu mehrere Milliarde Kelvin) un sich debi under dr eigene Schwerchraft zämmeziegt. Yberschrittet die Iisechugle vu öppe Erdgrössi e kritischi Masse, die sognennt Chandrasekhar-Grenze (öppe 0,9 Sunnemasse), so fallt si binne Sekunde under ihrer eigene Schwerchraft in sich zämme. Die no friwerdend, gwaltig potentiell Energi ermöglicht no d'Fusion vu Iisecherne zue schwerere Elemente bis hi zum Uran (un noch schwerer, doch sin sälli Elemente vil z'churzläbig, um in dr Natur usserhalb vu Supernovae vorzchumme). Glichzittig heizt sich dr Stern so starch uf, dass in grosse Deile e schlagartigi Chernfusion isetzt un die usser Hülle als e Supernova-Explosion absprengt. Supernovae erreiche debi e Energiusstoss vu mehrere 100 Milliarde normale Sunne.

Viili im Stern entstandene schwere Elemente chumme eso wiider in dr Weltruum un bilde bi dr Entstehig vu ere nöie Sternegeneration nit nur nöii Sterne, sundern au Planete, Asteroide un Mönd.

Vorchumme

Universum

Iise isch as s'Endprodukt vu dr Chernfusion in massive Sterne s'zehnthüffigst Element im beobachtbare Universum.

Sunnesystem

Im Sunnesystem nimmt mer fer die meiste grössere planetare Objekte mit iber 3000 km Durmesser e Iisechern a. Säller isch bim Merkur mit 0,8 Planeteradie sehr gross, degege bim Erdmo ufgrund vu sinere Entstehig relativ chlei. Au Asteroide vom M-Typ wie (16) Psyche bestehn hauptsächlich us Iise. Dr Planet Mars verdankt si roti Farb im Iiseoxid (Rost) uf sinere Oberflächi. Degege isch jensits vum Asteroidegürtel Iise (as Erz oder Oxid) an dr Oberflächi vu Himmelskörper rächt selte.

Erde

D'Erde het e Iise-Nickel-Chern. Au suscht isch Iise relativ hüffig im Erdkörper un an dr Erdoberflächi aztreffe, meistens allerdings oxidiert.