Ernst Tappolet

Dialäkt: Züritüütsch

Der Ernst Emanuel Tappolet – i französische Täggscht hät er syn Voorname Ernest gschribe – (* 21. Oktoober 1870 z Hittnau; † 2. Novämber 1939 z Basel), isch en Schwyzer Romanischt gsy. Er isch Profässer a der Universitëët Basel gsy, und zäme mit em Louis Gauchat und em Jules Jeanjaquet hät er 1899 s Glossaire des patois de la Suisse romande gründet.

s Familiegraab vo s Tappolets uf em Hörnli-Fridhoof z Rieche

Für s Schwyzertüütsch isch er aber au wichtig gsy. Er hät nämli es Buech über di alemanische Leenwöörter i de wältsche Tialäkt gschribe. Und uf in gaat d Uussaag zrugg, um 1900 ume seg s Schwyzertüütsch druuf und draa gsy, em Hoochtüütsch z wyche – was me hüt na gëërn zitiert, aber chuum me öpper wäiss, wëër die Idee i d Wält gsetzt hät.

sys Läbe

Der Ernst Tappolet chunt us ere Familie, wo um 1800 ume vo Essertines-sur-Yverdon im Wadtland uf Chüsnacht uusgwanderet isch und 1826 s Stadtzürcher Bürgerrächt überchoo hät. Syn Vatter isch Pfarer im Zürioberland gsy.

Gstudiert hät der Ernst z Marburg, z Parys, z Floränz und z Züri. Am letschten Oort hät er bim Heinrich Morf über di romaanische Verwandtschaftsnäme tokteriert, s Buech Die romanischen Verwandtschaftsnamen isch 1895 usechoo. Das Wëërch hät der onomasioloogische Forschig i de Romanischtik en nöie Wääg uuftaa – es staat am Aafang von ere ganze Räie Büecher über de Woortschatz vo de romaanische Spraache. Nachanen isch er z Züri Gimileerer gsy und hät 1901 d Aarbet Über den Stand der Mundarten in der deutschen und französischen Schweiz gschribe; mit dëre hät er sich 1902 habilitiert.

1904 händ s en as Profässer a d Uni Basel gholt. Im Zäntrum vo sym Leere sind deet di romanistisch Onomasiology (d Woortfäldforschig) und di romanistisch Tialäktology gstande. Syne Schüeler hät er es Wüsse vermittlet, wo si tiräkt im Nöispraachenunterricht händ chöne bruuche. Er hät sich au mit grundsätzliche Fraage zur Natuur vo de Spraachen usenandgsetzt, was zu de Publikazioone Die Sprache des Kindes (1907) und Die Ursachen des Wortreichtums bei den Haustiernamen der französischen Schweiz (1913) gfüert hät.

Ghüraate hät er 1897 d Johanna Elisabeth Schlub (1866–1941).

Und er isch – vilicht tipisch für en doozmaalige Pfarerssoon – Mitgliid vo der Abschtinänzler-Bewegig gsy.

de Tappolet und s Glossaire

s Futuur vo aller i de wältsche Schwyz imenen Artikel vom Tappolet

1899 isch de Tappolet äine von Gründigsvättere vom Glossaire des patois de la Suisse romande gsy, zäme mit em Louis Gauchat und em Jules Jeanjaquet. De Tappolet hät, wie di andere beede, näbet sym Schaffen as Profässer au Artikel für das Wöörterbuech gschribe. Mit bsunderer Liebi hät er söttigi verfasst, wo au d Volchskund e wichtigi Role spilt, aber er hät au öppe de schwirig Artikel aller «gaa» uf sich gnaa (lueg daadezue rächts s Chäärtli mit de Verbräitigsaagaabe vo de Zuekumpftsforme). Au Quälemateriaal gsammlet hät er sälber i de Landschaft dusse. Und nöd zletscht isch er bi den Uufnaame vom Patois uf Gramofoonplatten anngaschiert gsy.

Äi Frucht vom Materiaalsammle für s Glossaire isch s zwäibändig Buech Die alemannischen Lehnwörter in den Mundarten der französischen Schweiz, Kulturhistorisch-linguistische Untersuchung gsy (usechoo 1914 und 1917). I dëm hät s nöd nu Wöörterlyschte, näi, de Tappolet tischgeriert di kulturelle, sachlichen und affektyve Motyv vo der Übernaam i d Patois. Er underschäidet zwüschet «Bedürfnisleenwoort» und «Luxusleenwoort» und charakterisiert de jewylig Gältigsruum. Au di luutlich Aapassig vo den alemanische Wöörter a di frankoprovänzaalische und französische Mundaarte bschrybt er ganz äxakt. – Sys Buech über di alemanische Leenwöörter im Wältschen isch welewääg s Voorbild gsy für em Emil Steiner sys Buech über die wältsche Leenwöörter im Alemanische (Die französischen Lehnwörter in den alemannischen Mundarten der Schweiz. Kulturhistorisch-linguistische Untersuchung mit etymologischem Wörterbuch), wo 1921 usechoo isch.

Äigetli hett er si 1940 la welen emeritiere, zum all syni Chrefft chönen em Glossaire zur Verfüegig stele. Äis Jaar voranen isch er aber mit 69i ganz plötzli gstoorbe.

de Tappolet und s Schwyzertüütsch

d Karikatuur im Näbelspalter über em Tappolet syni Angscht vor em Undergang vom Schwyzertüütsch

I synere Aarbet über de Zuestand vo de Mundaarte i de französischen und de tüütsche Schwyz vo 1901 schrybt er, wie d Schriftspraach mee und mee i d Tialäkt ydringt und sich i de Spraach vom Volch bräitmacht. Im Wältschland isch d Verdrängig vo de Mundaart synere Mäinig naa gägenüber de Tüütschschwyz zwäihundert Jaar voruus gsy. Er isch sich sicher gsy, das au der Oschte vo de Schwyz em Weschte folgt, und isch fescht überzoge gsy, das Züri di eerscht Schwyzerstadt wiird, wo me hoochtüütsch redt. Won er uf ere chlyne Straass i dëre Stadt zää Lüüt öppis gfrööget heg, heged em sächs devoo uf Hoochtüütsch Antwort ggëë. Und wänn er öpper i der Isebaan wel aarede, wo mer em de Schwyzer nöd grad aagsäch, seg er ganz verläge, i welere Spraach er das jetz sell mache. Er täili em Otto vo Greyerz syn Glauben an e schwyzertüütsch–hoochtüütschi Zwäispraachigkäit (Diglossy) nöd rächt, d Spraachgschicht und de Spraachwandel chön er nu soo interpretiere, das s Schwyzertüütsch vor em Hoochtüütsch zruggwycht. D Reakzioonen uf syni Schrift sind verschide gsy. En Rezänsänt i de Basler Allgimäine Schwyzer Zytig hät gmäint, mer chönn ja über em Tappolet syni Publikazioon tänke, was mer well, aber si zäigi, wie wichtig s seg, sälbschtbiwusst für di äige Spraach yzträtten und s Schwyzertüütsch z pfläge. Nu gspöttlet hät de Näbelspalter, lueg daadezue s Bild rächts; alem Aaschy naa isch em Tappolet syni Theese wyt ume dischgeriert woorde! – Ytroffen isch ämel öppis anders, weder as de Tappolet gmäint hät: Di schwyzertüütsche Mundaarte sind zwaar alewyl mee uusgwäsche, aber iri Läbigkäit isch käs Bitz chlinner weder vor hundert Jaar, im Gägetäil.

Publikazioone von em in ere chlynen Uuswaal

• Die romanischen Verwandtschaftsnamen (1895)
• Über den Stand der Mundarten in der deutschen und französischen Schweiz (1901)
• Die Sprache des Kindes (1907)
• Die Ursachen des Wortreichtums bei den Haustiernamen der französischen Schweiz (1913)
• Die alemannischen Lehnwörter in den Mundarten der französischen Schweiz. Kulturhistorisch-linguistische Untersuchung (1914 und 1917)
• Artikel im Glossaire des patois de la Suisse romande, zum Byspil ados, affaire, agreblyé, agron, aise, aisement, aller, alyon, âme, amour, anneau, ansela, anson, apondre, archal, argent, argile, arin, armalyi, arode, aselye, avec, avoir, Bâle, ban, banc, banneret, bas, beau und ber

Literatuur über en

• Anne-Marguerite Fryba: Tappolet, Ernst. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 25, Duncker & Humblot, Berlin 2013, ISBN 978-3-428-11206-7, S. 789.
• Lucienne Hubler: Ernst Tappolet. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• (Verschideni Lüüt:) Zur Erinnerung an Herrn Prof. Ernst Tappolet, 1870–1939. Basel 1940.
• Jakob Jud: Ernst Tappolet 1870–1939. I: Romania 65, 1939, S. 558–60.
• Jakob Jud: Ernst Tappolet 1870–1939. I: Vox Romanica 5, 1940, S. 332–334 (Digitalisaat).
• E. Stauber: Tappolet. I: Hischtoorisch-Biograafischs Läxikon vo de Schwyz, Band VI. Nöieburg 1931, S. 637.