Noigriechischi Idiom und Tielekt

Di moderne Griechische Tielekt wered i zwoo Gruppe iitailt, nämli i d Cherntielekt (ἰδιώματα idiómata) und d Randtielekt (διάλεκτοι dhiálekti). D Cherntielekt wered z Griecheland, z Albanie und uf de Insle Zypere gredt; d Randtielekt usserhalb vo Griecheland, nämli i de Törggai, de Ukraine und z Italie. D Randtielekt bildet isolierti Sproochinsle und wered numeno vo wenige Lütt gredt. Dezue chunnt no s Tsakonische, wo auf de Peloponnes gredt werd und en aigne Zwiig vo de griechische Sprooch isch.

Erforschig und Iitailig

Charte vo de noigriechische Tielekt um 1900.
d Biispil sind: 1) σκυλί "Hund"; 2) ξύλο "Holz"; 3) κυριακή "Sunntig"; 4) τυρί "Chääs"; 5) ναί "jo";

Di griechische Tielekt sind nume määssig guet und nöd systematisch erforscht wore. Di hüttige Iitailig vo de Tielekt werd ufgrund vo phonetische Merchmool gmacht; d Morphologii werd debii nume em Rand gnennt, obwolls au do düttlichi Underschiid gitt.

Di phonetische Merchmool sind:

• Veraifachig vom nöd bitonte Vokaalsystem: Nöd bitoonts /i/ und /u/ verstumed und nöd bitonts /e/ und /o/ wered zo /i/ bzw. /o/ ghobe. Uf de Charte (violett): ngr. σκυλί /skilí/ werd zo /sklí/. – Die Veränderig chunnt nume im nördliche Griecheland voor. Äänlichi Luutverändrige im unbetonte Vokalsystem kennt aber no s Krimgriechische.

• alts Ypsilon werd as /u/ realisiert: E paar Tielekt realisiered s alti /y/ as /u/ oder /iu/, wääred de Lutt bi allne anderne Tielekt zo /i/ woren isch. Uf de Charte (bruu): ngr. ξύλο /ksílo/ "Holz" werd as /ksúlo/ realisiert. – Da chamer uf de Mani, z Tzakonie, z Megara, im vormoderne Athen, uf de Insle Ägina und z Kyme uf de Insle Euböa biobachte.

• Palatalisierig vo Velar: /k, g, ch, gh/ wered vor helle Vokääl /i, e/ und /j/ palatalisiert. Je noch Tielekt isch d Palatalisation verschide starch, em hüüffigste werd /k/ verschobe. Uf de Charte (geel): ngr. κυριακή /kirjakí/ "Sunntig/ werd zo /t∫irijat∫í/. – D Palatalisierig isch uf de Kyklade, Kythera, Kreta, de Dodekanese und uf Zypere verbraitet, und ono uf de Mani und z Kyme uf de Insel Euböa.

• Tsitaksimus isch e stärcheri Form vo de Palatalisierig, wo d Velar zo /ts, dz, s/ verschobe wore sind. Uf de Charte (grüe): ngr. κυριακή /kirjakí/ "Sunntig/ werd zo /tsirijatsí/. – Da isch uf de maiste Kyklade de Fall, uf de Insle Ägina, z Megara und im vormoderne Athen.

• Erhalt vo /n/ im Uuslutt. Im Noigriechische und i de maiste Tielekt isch /n/ im absolute Uuslutt verstummt. Uf de Charte (root): ngr. τυρί /tirí/ "Chääs" luutet /tirín/. – Erhalte blibe isches uf de Dodekanese und uf Zypere, Ikaria und uf Chios.

• Geminate sind i de Regle im Noigriechische veraifacht woore. S git aber e paar Tielekt, wo die nöd nume erhalte sind, sondern s hett no noiji Geminate gge. Uf de Charte (oraasch): ngr. ναί/né/ "joo" luutet /nné/.

D Verbraitig vo dem Merchmool isch di gliichig wie die vom erhaltnige Schluss-n, nume ass no e paar zentraali Kyklade Geminate erhalte hend.

Cherntielekt (ἰδιώματα )

D Cherntielekt wered i di nördliche Tielekt und i di süüdliche Tielekt uuftailt. De wichtigsti Underschiid litt im Vokalismus.

Nördlichi Tielekt

S Hoptmerchmool vo de nördliche Tielekt isch de Schwund vo nöd betontem /i/ und /u/, wääred nöd bitoonts /e/ und /o/ zo /i/ bzw. /u/ ghobe wore sind. (ngr. σκυλί /skilí/ "Hund" > /sklí/). De Ortsname Thessaloniki wer dromm im lokaale Tielekt as /θisalu'nik/ uusgsproche. Bin e paar nördliche Tielekt verstummt aber nume nödbitoonts /i/ und /u/, wenns im Uuslutt stönd, Bihandlig vo nöd bitoontem /e/ und /o/ isch die gliichig, ussert bi de sognennte halbnördliche Tielekt, wo /e/ und /o/ bliibet. D Vertailig vo de drai Tielektvariante isch aber nöd guet dokumentiert. Zo de halbnördliche Tielekt ghöred sofil bikannt isch wenigstens d Insle Mykonos, Skyros und Lefkada. Zo de morphologische Merchmool ghöört de Bruuch vom Akkusativ astell vom Genitiv bim indirekte Objekt.

Di nördliche Tielekt wered ufem Festland nördlich vo de Korinthische Bucht gredt, witters im nördliche Tail vo de Insle Euböa (Évia), uf de nördliche Sporade (Skyros, Skiathos, Skopelos, Alonissos), de nordägäische Insle (Samothrake, Thasos, Imbros, Lemnos) und uf Lesbos. Au uf Samos werd e nördliche Tielekt gredt, well die Insle ane 1455 vo Lesbos us noi bsidlet woren isch. Vo de Ionische Insle ghört Lefkada zo dere Tielektgruppe.

Süüdlichi Tielekt

Di süüdliche Tielekt tailet sich i vili witteri Tielekt.

Peloponnesisch-Ionisch

Peloponnesisch-Ionisch isch de Tielekt wo hütt vo de maiste Lütt gredt werd und di noigriechischi Volkssprooch basiert ufem Peloponnesisch-Ionische.

• s Peloponnesische werd uf de Peloponnes gredt mit Uusnaam vo Tsakonie und de Halbinsle Mani. Au i de Hoptstadt Athen und uf de Halbinsle Attika werd hütt Peloponnesisch gredet, im 19. Joorhundert isch i dem Piet Arvanitisch, en albanische Tielekt, gschwätzt wore. S Peloponnesische zaigt im Wortschatz e gwöösse Iifluss vom Törggische.

• s Heptanesische oder s Ionische isch uf de Ionische Insle ooni Lefkada verbraitet und im nördliche Epirus i de Umgebig Paramithiá (Παραμυθιά) und Pogóni (Πωγώνι), dezue no im süüdliche Albaanie um Délvino (Δέλβινο, alb. Delvinë), Drópolis (Δρόπολις; alb. Dropulli) und z Chimára (Χειμάρρα; alb. Himarë). De Tielekt underschaidet sich nume wenig vom Peloponnesische, zaigt aber astell vom törggische Iifluss ann vom Venezianische Tielekt.

Kyklado-Kretisch

Kyklado-Kretisch werd uf de Kyklade und uf Kreta gredt. S Hoptmerchmool isch Palatalisierig vo de Velar vor helle Vokääl. Uf de nördliche Kyklade werd s Wort κυριακή /kirjakí/ "Sonntig" zo /tsirjatsí/ und uf de südliche Kyklade und Kreta zo /t∫irjat∫í/.

• Kretisch isch bis zom End vom letschte Joorhundert guet erhalte blibe und s gitt o e bitzeli kretischi Literatur. Hütt isch de Tielekt aber starch am verschwinde.

• Theräisch uf de Insle Santorini stoot recht nööch zom Kretische, da gelt woll au för de Tielekt vo de Insle Melos. Laider sind d Inseltielekt tailwiis recht schlecht undersuecht und s isch nöd bi allne Insle mögli, si vom Tielekt heer iizornne.

• de Rest vo de Kyklade werd vo de obe gnennte Isoglosse chrütz und queer vrschnitte, so as mer meriri Gruppe underschaide cha. Uuffälig isch Mykonos mit nördliche Tielektmerchmool und kykladischem Tsitakismus.

Südost-Tielekt

D Südost-Tielekt wered uf de Dodekanese mit Rhodos und uf Zypere gredt. I dene Tielekt sind di alte Geminate erhalte und s hend sich o noiji bildet, so z. B. ngr. ναί /né/ "joo" > nné. Zuedem isch au /n/ im Uuslutt erhalte, z. B. ngr. τυρί /tirí/ "Chääs" luttet i dene Tielekt /tirín/.

• s Zypriotische isch früenner uf de ganzle Insle gredt wore, ussert z Kormakiti, wo no hütt e arabische Tielekt gschwätzt werd. Nochem Iimarsch vo de Törgge uf Zypere ane 1974 werd im Nordoste s Griechische dör s Törggische verdrängt. Well vili Grieche for de Törgge gfloche sind, hend sich Tielekt uf de Insle vermischt. S Zypriotische werd hütt no im Alltaag gredt und s gitt en aigni Literatuur. D Tielektsprecher bruuchet aber au s Standartgriechisch. De Sproochwösseschaftler Hristodoulou vergliicht d Situation uf Zyppere mitem dere vom Schwyzertütsche und Hochtütsche.

Althenischi Tielektgruppe

Die altathenische Tielektgruppe sind archaischi Tielekt wo hütt em uussterbe sind. S Hoptmerchmool isch d Uussproch vo altem /y/ as /u/ oder /ju/. I allne anderne griechische Tielekt isch de Lutt zo /i/ wore. agr. x´ylon > ngr. ξύλο ksílo, altathen. ksúlo.

• s Altathenische isch vor de Gründig vom noigriechische Staat ane 1821 z Athen gredt wore, wo dozmol no e Dorf gsii isch. Nochdem de Ort zo de Hoptstadt woren isch, isch de alti Tielekt verdrängt wore und hütt isch er uusgstorbe.

• Megaro-Äginetisch isch äänlich wie s Altathenische und werd i de Umgebig vo Mégara und uf de Insle Ägina i de Saronische Bucht gredt. De Tielekt isch praktisch uusgstorbe.

• de Tielekt vo Kími (Κύμη; dial. Κούμη /Kúmi/) uf de Insle Euböa isch nööch verwandt mitem Altathenische. Well die Tielektinsle ase abglegen isch, ninnt me aa, ass früenner bis zode Iiwanderig vo de Albaner i ganz Attika und uf de süüdliche Euböa de altathenischi Tielekt gredt woren isch. De albanischi Tielekt, wo uf de Halbisle Attika und uf de nordöstliche Peloponnes gredt woren isch, isch s Arvanitische.

Maniotisch

• Maniotisch werd uf de Halbinsle Mani gredt. Er underschaidet sich düttli vo allne anderne Tielekt, zaigt aber e gwössi Nööchi zom Altathenische. Uf de Insle Korsika werd im Ort Cargèse ebefalls Maniotisch gredt.

Tielekt vo ethnische Minderhaite

• s Yevanischi isch de Tielekt vo de griechischsproochige Jude.

• s Romano-Griechische (Ελληνο-ρομανική) isch d Sprooch vo de griechische Zigüüner. S isch e Mischsprooch zwöschet em Griechische und em Romani, wo zo de indische Sproochgruppe ghört.

Randtielekt (διάλεκτοι)

D Randtielekt vertailet sich uf meriri Länder im Ruum vom Mittelmeer vom Schwarze Meer.

Törggai

I de Törggai hend bis ane 1923 recht vill Grieche gwonnt. Si sind noch dr Verfolgig im osmanische Riich und em Verdrag vo Lausanne 1923 uf Griecheland umgsidlet wore, wege dem sind die Tielekt hüt praktisch verschwunde.

• s Kappadokische isch im Innere vo Anatolie gredt wore, vor alem zwösched de Städt Kayseri und Nigde i de antike Regio Kappadokie. De Tielekt zaigt starchi Iiflüss vom Törggische, so z. B. d Öbernaam vo de Vokalharmonii.

• s Pontische isch am Schwarze Meer gredt wore i de Umgebig vo Sinope und Trapezunt. Vo doo uus gits Ableger z Georgie. Vo 1926 bis 1937 isch de Tielekt e Schriftsprooch gsii, bis d Sowjetunion denn eri Sproochpolitik gänderet hett. S Pontische isch e konservatiive Tielekt, wo aber vili törggischi Wörter uufgnoo hett.

Krim, Ukraine

A de Süüdchüste vo de Krim isch bis 1778 s Krimgriechische (Ρωμαίικα Romaika) gredt woore. Die Grieche hend sich selber Rumei gnennt, en Ablaitig vom Römername, well sich sitt de Spootantiki d Grieche Römäer gnennt hend. D Zarin Katharina hett den die Krimgrieche umgsidlet is Piet vo de Stadt Mariupol, wo am Asowsche Meer litt. S Krimgriechische zaigt e starchi Synkope vo nid bitoonte Vokääl, äänlich wie bi de nordgriechische Tielekt. Im Mittelalter hets e starche tartarische Iifluss erlebt und i de Noizitt isch e slavisches Eliment dezue choo.

Süditalie

S Italiotische werd uf de beede Halbinsel Kalabrie und Apulie gredt. Die Tielekt zaiget e starche italienische Iifluss.

• s Gríko (Γκρίκο) werd i de Provinz Salento uf de Halbinsle Apulie gredt, zwösched Lecce und Otranto. I dem Tielekt sind di alte Geminate no erhalte.

• s Gréko isch de Tielekt von e paar Dörfer östlich vo Reggio di Calabria und hett no düttlichi Öberblipsel vom alte dorische Tielekt.

Tsakonisch

S Tsakonische isch de anzig noigriechischi Tielekt, wo nöd vo de mittelalterliche Koine sondern vomene alte dorische Tielekt abstammt. Er zaigt vili luutlichi Merchmool womer vom jüngere dorisch Tielekt vom antike Sparta chennt. Wege demm und wel er vili aigni Noirige döregmacht hett, cha s Tzakonische as en aigni Sprooch agluegt were.

Literatur

• Günther S. Heinrich: Das Neugriechische. i: Uwe Hinrichs (Hrsg.): Slavistische Studienbücher Bd. 10. Harrassowitz (1999). ISBN 3-447-03939-6. S. 335f.
• Peter Trudgill: Modern Greek dialects. A preliminary classication. Journal of Greek Linguistics 4 (2003), 45–64.