Dibenga

Dä Artikel bhandlet d Stadt im Landkrois Dibenga. Wyteri Bedütige vo „Tübingen“ findsch doo.

Dibenga ( [ˈd̥ib̥ɪŋɐ] ausgsprocha; hochdeitsch Tübingen [ˈtyːbɪŋən]) isch a Universidedsstadd en Bada-Wirddabärg ond Graesstadd vom Landgraes Landgraes Dibenga, ogfär 45 Kilomedor sidlich vo Sduagord, mid ebba 90.000 Aewonor (2019). Zsẽma mid dor Nåchborsdadd Reidleng bilded Dibenga a gemeinsams Oborzendrum.

Wappa	Deitschlandkart
	48.529.0555555555556341
Basisdata
Bundesland:	Bade-Wirttebärg
Regierongsbezirk:	Dibenga
Landkroes:	Dibenga
Heh:	341 m i. NHN
Fläch:	108,1 km²
Eiwohner:	92.811 (31. Dez. 2022)
Bevelkerongsdicht:	858 Eiwohner je km²
Boschtloetzahle:	72070 bis 72076
Vorwahlen:	07071 07073 (Unterjesingen) 07472 (Bühl)
Kfz-Kennzoeche:	TÜ
Gmoedsschlissel:	08 4 16 041
Stadtgliderong:	22 Stadtdeil
Adress vo dr Stadtverwaltong:	Am Markt 1 72070 Tübingen
Webpräsenz:	www.tuebingen.de
Oberbirgermoeschter:	Boris Palmer (D Gräane)
Lag vo de Stadt Tübingen em Landkroes Dibenga
Karte

Dialäkt: Zentralschwäbisch

En Dibenga sitzed viile zendrale Emdor ond Aerichdonga: S Regirungspräsidium vom Regirungsbezirk Dibenga mid viile weidore zuagheriche Emdor, s Landradsamt Dibenga, d Universität Dibenga mid ihre Fakultäta ond Forschungsaerichdonga. S Unversitätsklinikum Dibenga mi saene zahlreiche Nuibauda uff-m Schnarrabärg isch s graesde vo saenor Ard en ganz Wirddabärg.

Dor glaena Stadddåel Bebahausa sdåd komplädd ondor Denkmalschutz. S dordiche Schlessle isch ao dor Sitz vo dor Vorwaldong vom Naturpark Scheebuach. An scheene Sonndich em Sommor nemmed dausede vo Wandoror vo dord ihrn Ausgang zo Scheebuach-Wandoronga.

Dor Ãdåel vo Sdudirende an de Aewonor machd scho lang ibor 30 Prozent aus. A Alds Bonmot ibor Dibenga saed:

"Dibenga håd koe Universtät, Dibenga isch a Unversität."

Stadd ond Omland

d Näggorfront mid-m Hölderlinturm ond dor Stiftskirch

Bligg vom Stiftskirchaturm uff dor Näggor, nåch Sidosda. Am Horizond Bärg vo dor Schwäbischa Alb bei Reidleng

Dibenga leid em Härza vo Bada-Wirddabärg, ao geografisch gsäa. A bissle ondorhalb vom "Neuen Botanischen Garten" leid s offiziälle geografische Zendrum vom Bundesland. Ã sällora Sdell isch a Skulptur uffgsdelld.

D Aldstadd vo Dibenga mit ire hervorragend resdaurirde Fachwärkheisor håd a schees Flair ond isch ausorordendlich sehenswärd. Dor Raez vo Dibenga kommd aus dor Kombinaziõ vo aldor Stadd ond nuior Universität, Staddläaba ond landschafdlich scheenor Umgebong, vo dörfliche Sdråßaziig ond klassische Universitätsgebeide, Provinzsdadd ond Wäldoffahaed, Schlossbärg ond Näggorfront.

Endlang vo dor Näggorfront dåeld sich dor Näggor en zwåe paralelle Ärm. Uff dor Insl dorzwischa leid d "Platanenallee", a Flanirmeil ondor wondorscheene Beem, dia må zo älle Jåreszeida vo jonge wia alde Leid gärn bsuachd wird.

Durch d Ondorstadd vo Dibenga laufd s Flissle Ammor, vom Wäsda her kommd-se. En Lusdna nemmd se dor Goldorsbach uff, där må vom Norda herkommd ond dor Naturpark Scheebuach endwässored. Båede Flissla zsẽma hend en de 1970or und 1980or Jår sdarge Hochwässer gheed ond hend en Lusdna graose Schäda ãgrichded. Desswäaga håd-mor enzwischa nerdlich vo Lusdna s Goldorsbachdaal mid-ra viile Medor haocha Sperrmauor vorsaä, om solche Schäda en dor Zukunfd vorhendora zom kenna.

Glei nerdlich vo dor Stadd fangd dor "Naturpark Schönbuch" ã. Må-nor 1972 uffgmachd wårda isch, isch-or dor ersde Naturpark en Bada-Wirddabärg gwäa. Sidlich vo Dibenga, ogfär 20 km weid wägg, laufd d Kande vo dor Schwäbischa Alb endlang. Wenn d Sichd guad sich, kã-mor vom Dibengor Schloss uff 80 km Leenge dor Vorlauf vo dor Alb säa.

Mid dor Stadd Reidlenga zsema isch Dibenga s Zendrum vo dor Regio Näggor-Alb ond håd Ãdåel an dor, ao fir bada-Wirddabärgische Vorheldnis ibordurchschniddlicha Wirdschafdsendwigglong vo dor Regio.

Vorkehr

• Stråsavorkehr: En Dibenga greized sich dia båede Bundessdråßa B27 ond B28. D B27 isch viirsburich ausbaud ond kommd vo Sduagord und gåd ibor Villenga-Schwennenga bis an d Schweizor Grenz. Mid dor B27 håd Dibenga a schnälle Vorbendong zom Landesflughafa Sduagord-Ächdordeng (ogfär 20 km) und weidor bis ens Zendrum vor Sduagord nae (ogfär 40 km). D B28 kommd vo Reidleng här ond gåd nåch Fraedasdadd.

• Eisabã: Mid dor Landeshaobdstadd isch Dibenga ao durch d Eisabã vorbonda. D Eisabãsdregge Dibenga-Sduagord (71 km lang) håd d haechsda Fahrgasdzahl vo älle Regionalbãsdreggena en Bada-Wirddabärg. Wenn Sduagord 21 ferdich sae wird, wird dui Sdregge ibor d Fildor glegd wärda, ond Dibeng wird nå on außorordendlich schnälla Eisabããschluss an dor Flugblatz ond dord ao an d ICE-Neibausdregge Sduagord-Ulm hao. Weidore Eisabãsdreggena send Dibenga-Raodaburg-Horb ond Dibeng-Hechenga-Albstadt. Dibenga ghaerd mid saem ganza Landgraes zomm Gebiid vom "Naldo" ("Verkehrsverbund Neckar-Alb-Donau").

• Staddvorkehr: Ennorhalb vo Dibenga faared viile Buslinia, mid-ma relativ enga Taktvorkehr.

• Radfaaror: Dibenga isch en dor Regio bekannd fir saene riggsichdslose Radfaaror. Ao en dor Fuasgengorzoon muas-mor dormid rächna, dass-mor jeda Aogabligg vomm-a Radfaaror gsdråefd wird odor uff d Seid hobfa muas. D Leid en dor Sdadd beklaged sich heifich ibor d Radfaaror, abor maesdns ohne Ärfolg.

Schwäbisch en Dibenga

Ao wenn viil Sdudenda in Dibenga läabed, kā-mor iborraschend viil Schwäbisch haera. Selbsd d middlora Generazio vo de aldaegsässene Aewonor schwäzzd maesdns a guads Schwäbisch. Dees kā-mor beim Aekaofa no en viil Gschäfdor haera.

Dibeng(a) ghaerd zomm zendralschwäbischa ond aldwirddabärgischa Dåel vo Wirddabärg. D aldaegsässene Dibengor hend bis nåch-m Zwåeda Wäldgriag emmor "Dibeng" gsaed. Dass-mor jezzd "Dibenga" said, isch haochdeidschor Aefluss. Sbeziäll fir Dibeng(a) gåd-s abor ao uffs honorazioraschwäbische "Dibenga" zrugg, dees må d Profässora emmor scho so gschwäzzd hend.

S Dibengor Schwäbisch fendet sich musdorgildich en de Biachla vom Fritz Holder: Raupeviertel, Gôgenmusik, ond Geliebtes Pflaster.

Wia zendral Dibenga em schwäbischa Bereich drennleid, kã-mor manchmål sogar uff-m Bãhof vo Sduagord en dor Laudsbrächor-Ãsaag vom Zug haera (uff Haochdeidsch): "Bitte einsteigen zum Regionalexpress nach Tübingen, mit Halt in Bad Cannstatt, Esslingen, Plochingen, Wendlingen, Nürtingen, Metzingen, Reutlingen".

Aus dor Gschiichd

Em 6./7. Jårhondord hend sich en Dibenga Alemanna ãgsidled. Aus-m Jår 1078 geid-s dor aersde schrifdliche Nåchweis vo dor Sadd. Dåmåls håd dor deidsche Keenich Heinrich IV. uff-m Hoemwäag vo Canossa d Dibengor Burg, s „castrum Alemannorum, quod Twingia vocatur“ belagored.

Annă 1342 hend d Pfalzgrafa vo Dibenga, weil se ganz arm wårda send, ihr Sdadd an d Wirddabärgor vorkaofa miasa. Seiddem isch Dibenga odrennbar mit Wirddabärg vorbonda. Gmässa an dor Zahl vo saene Aewonor ond an saenor wirdschaflicha Bedeidong isch Dibenga fir d näggsde viir Jårhondord de zwåedgraesd Sdadd em Herzogtum gwäa.

Em Jår 1477 håd dor wirddabärgische Gråf Eberhard im Bart d Universität grended. Dees isch dåmåls ausorordendlich muadich gwaä fir so on glaena Landeshärra.

Vo bsondoror Bedeidong isch dor 1514 gschlossene "Tübinger Vertrag" wårda. En demm håd dor Herzog Ulrich saene adliche ond gaesdliche Härra (dor "Ehrbarkeit") a grundlegends Midspracherächd en Finanza ond en dor Gerichdsbarkaed gäa miasa. Dor "Tübinger Vertrag" isch dor deidschlandweid aersde ãsatzweis demokratische Vordrag ond isch bis haed dor Sdolz vo gschichdsbewussde Wirddabärger.

Dibenga seid-m Zwåeda Wäldkriag

S Rådhaus vo Dibenga

Gleich nåch-m Zwåeda Wäldkriag isch Dibenga d Landeshaobdstadd vo dor franzesischa Bsatzungszon "Südwürttemberg-Hohenzollern" wårda. Dor Landdaag håd sich em Klosdor vo Bebahausa droffa (1974 nåch Dibenga aegmaended). Seid dor Grendong vom haedicha Bundesland Bada-Wirddabärg isch Dibenga dor Sitz vom Regirongspräsidium Dibenga, oes vo de viir Regirongspräsidia vom Bundesland.

D Sdadd isch aedeidich vo dor Universität brägd. Seid de 1970-er Jår isch uff dor Haeche ibor Dibenga (uff dor "Morgastell", dor "Wann" ond en "Waldheisor Osd") riisich viil baud wårda. D Sdadd håd sich weid ausbråeded, ond on graosor Dåel vo dor Universität isch nemme em Näggor- oder Ammordaal dorhoem, sondern em nuia Dibenga.

Mit dor Gmaendereform isch Dibenga flechamäsich sdarg gwaggsa: 1971 send siiba bis dånã sälbsdendicha Flägga aegmaended wårda: Biil, Haglloch, Hiischa, (Ondor-) Jeseng, Kilchbärg, Pfraodorf ond Weila; 1974 isch als achdor no Bebahausa dorzukomma. Scho seid 1934 aegmaended gwäa send Däradenga ond Lusdna, zsẽma mid-m Weilor Waldhausa, denn må-mor dåmåls glei mid vo Bebahausa aadrennd håd.

D Gaesdesgschichdlicha Bedeidong vo Dibenga

s Universitätsvirdl om 1850, dåmåls am Sdaddrand nåch Lustnau gläaga

d "Nuia Aula" vo 1846, on klassizisdischor Drei-Fligl-Bau, Uffnãm vo 2006

D Bedeidong vo Dibenga fir d wirddabärgischa Gaesdesgschiichd kã-mor edd haoch gnuag ãsetza. Dichdor, Denggor, Forschor, Wissaschafdlor - wer emmor en dor Zeid vom Herzogtum und vom Keenigreich Wirrdabärg en Bildong ond Kuldur on Nãma gheed håd, fasd älle hend-se en Dibenga ir Ausbildong odor ir Studium gmachd gheed.

En Vorbendong mid dor Unversität håd vor ällem s Dibengor "Evangelische Stift" weid ibor Wirddabärg naus a graosa Wirkong gheed. Em Sdifd isch zom oena d ganza gaesdicha ond gaesdlicha Elite vo Wirddabärg ausbilded wårda. Zom andora håd-s durch seine Persenlichkaeda on Aefluss bis weid en d eiropäischa Gaesdesgschiichd nae gheed. Mor denggd an Leid wia dor Jakob Andreä, dor Johann Albrecht Bengel, dor Ferdinand Christian Bauer, dor David Friedrich Strauss, dor Johannes Kepler, dor Friedrich Hölderin, dor Friedrich Theodor Vischer ond viile andore dorzua.

En dor Midde vom 19. Jårhondord isch Dibenga s Zendrum vo dor Schwäbischa Dichdorschual gwäa, mid Nãma wia Ludwig Uhland, Wilhelm Hauff, Justinus Kerner, Eduard Mörike ond Gustav Schwab. Dor Vorlegor Friedrich Cotta håd dåmåls sae graosa Druggorei en Dibenga gheed ond viile Schrifda vom Goethe, vom Schiller ond de deidsche Klassikor druggd.

Stadtglidorong

Dibenga isch en 22 Sdadddåel aedåeld, dådrondor zäa eisore Sdadddåel. Scho anna 1934 aegmaended wårda send Däradenga ond Luschdna. Achd weidore send bei dor Gmaendereform anna 1971/74 aegmaended wårda. Dia achd hend älle on Ordschafdsråd ond a Gschäfdssdell vo dor Sdaddvorwaldong en ihre de seidhäriche Rådheisor.

Ibor dui Zaal 22 naus geids no weidore Ondordåelonga, maesdns handled sichs omm Nuibausidlonga odor Wohngebiid, dia må zomm Dåel ennanandor iborganged. Fir d Sdadisdik send dia Zaala dreisdellich.

011 Zentrum	6.117		030 Däradenga	5.985	Stadtgliderig vu Dibenga
012 Universitet	7.909		031 Zentrum	1.788
013 Wanne	5.035		032 Feiorhägle	3.663
014 Scheeblick/Winklwiis	3.233		033 Gaardastadt	534
014 Waldheiser Oscht	4.635		111 Bebahausa	320
014 Studentadorf WHO	1.522		121 Pfrãodorf	3.289
015 Eschterberg	1.427		131 Weile	1.455
015 Gartestrauß	837		141 Kilchberg	1.229
016 Au/Onterer Wert	962		151 Biil	2.130
016 Franzesischs Viertel	2.355		161 Hiische	3.198
017 Sidstadt	9.714		171 Iesenga	2.601
018 Weschtstadt	7.820		181 Hagloch	1.728
020 Luschdna	9.768
021 Zentrum	2.896
021 Herrlesberg/Stäudach	2.054
022 Denzeberg	1.835
022 Sand	411
023 Neuhalde	1.237
026 Aeule	994

Wahla

Ergebnis vo de Landdagswahla seid 2006:

Johr	CDU	SPD	FDP	Greane	Lenke1	AfD	Sonschtiche
2016	16,8 %	14,3 %	6,5 %	45,1 %	7,7 %	6,2 %	3,3 %
2011	23,2 %	22,7 %	4,6 %	40,8 %	4,4 %		4,3 %
2006	27,3 %	23,4 %	9,4 %	32 %	4,8 %		3,1 %

¹ 2006: WASG, seid 2011: Die Linke

Trivia

• Gågawitz: A sbeziälla Form vo Literatur send d Dibengor Gågawitz. Dia Witz send zsẽmadichded ond sbiiled mid-m Gegasatz zwischa de Profässora ond de Dibengor Wengordor. En dor Regl sdanded sich jeweils oen Profässor ond oen Wengordor geganibor, dor Profässor ovorsdendich ond aebilded, dor Wengordor ogschlaachd ond saubleed. Mid de tatsächliche Vorheldnis hend dia Witz abor nix zomm doa. Ãgmergd sei noo, dass d Dibengor Ondorsdadd zwår "Gågei" håesd, d alde Bewonor vo dor Dibengor Ondorstadd, dia må Waebärg hend odor gheed hend, sich sälbor liabor "Rauba" håesed odor ghåesa hend.
• Dibengor ond Reidlengor Wae: Dia zwåe Sdedd rivalisired midenandor. Weil dor Wae vo båede Sdedd räs ond sauor isch, kolportird-mor vo denne båede irem Wae: "Dor Dibengor Wae reissd a Loch en dor Maaga, ond dor Reidlengor ziagd-s zua."

Leid

• Ludwig Uhland (1787–1862), Dichdor
• Martin Elsaesser (1884–1957), Architekt
• Fritz Holder (1932–1996), Journalisd ond schwäbischor Dialäggdautor
• Wilhelm Karl König (* 1935), schwäbischor Dialäggdautor
• Herta Däubler-Gmelin (* 1943), Politikere

Literatur

• Württembergisches Städtebuch; Band IV Teilband Baden-Württemberg Band 2 aus „Deutsches Städtebuch. Handbuch städtischer Geschichte“ – Im Auftrage der Arbeitsgemeinschaft der historischen Kommissionen und mit Unterstützung des Deutschen Städtetages, des Deutschen Städtebundes und des Deutschen Gemeindetages, hrsg. von Erich Keyser, Stuttgart, 1961
• Beschreibung des Oberamts Tübingen; hrsg. von dem königlichen statischtisch-topographischen Bureau in der Reihe 'Die württembergischen Oberamtsbeschreibungen von 1824 -1886'. Reprint: ISBN 3-7644-0048-X
• Martin Biastoch: Tübinger Studenten im Kaiserreich. Eine sozialgeschichtliche Untersuchung, Sigmaringen, 1996 (Contubernium - Tübinger Beiträge zur Universitäts- und Wissenschaftsgeschichte Bd. 44)
• Wilfried Setzler, Benigna Schönhagen, Otto Binder: Kleine Tübinger Stadtgeschichte. Tübingen: Silberburg-Verlag, 2006. ISBN 978-3-87407-666-1
• Tubingensia: Impulse zur Stadt- und Universitätsgeschichte. Festschrift für Wilfried Setzler zum 65. Geburtstag. Herausgegeben von Sönke Lorenz und Volker [Karl] Schäfer in Verbindung mit dem Institut für Geschichtliche Landeskunde und Historische Hilfswissenschaften der Universität Tübingen. Redaktion: Susanne Borgards. (Ostfildern:) Jan Thorbecke Verlag, 2008 (Tübinger Bausteine zur Landesgeschichte, 10). - 655, [I] S. - ISBN 978-3-7995-5510-4.

Weblink

 Commons: Dibenga – Sammlig vo Multimediadateie

• TÜpedia - s Dibenger Stadtwiki
• Universitetsstadt Dibenga

Fueßnote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Tübingen“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.