Elise Wipf

Dialäkt: Züritüütsch

D Elise Wipf oder Elisa Wipf (* 12. Mai 1882 z Mänidorf; † 4. Meerz 1929 z Züri) isch di eerscht Frau i de Redakzioon vom Schwyyzerischen Idiotikon gsyy. Iri Dissertazioon über de Tialäkt vo Täärbinu isch di eerscht und bis hüt äini vo de nöd grad vile wüsseschaftlichen Abhandlige, wos über s Wallisertüütsch git. Spööter isch si Redaktoorin vo de katolische Zyytschrift Die Woche im Bild gsyy, und si hät au für di ebefalls katolische Neue Zürcher Nachrichten gschaffet.

s Titelblatt vo de Dissertazioon vo der Elise Wipf

Ires Läbe

D Elise Wipf hät nu vier Jaar am rächte Züriseeufer gwont; iri Eltere – de Vatter Heinrich Wipf (1848–1925) us Maartel im Wyyland isch Leerer gsyy, und d Mueter Anna Barbara née Holer (* 1853) isch vo Zuzgen im Fricktaal choo – sind 1886 i d Stadt Züri züglet. Gwont händ s zeerscht a de Häringsgass 18, de hüttige Häringstraass i der Altstadt, und nachanen a besserer Laag a de Suneggstraass 56.

Z Züri isch d Wipf i d Primaar- und d Sekundaarschuel ggange und hät drufaben a de hööchere Töchtereschuel (d Höötöö, di hüttig Kantonsschuel «Hohe Promenade») de spraachlich-hischtoorisch Unterricht vo de deetige Seminaarklasse bsuecht. Im Früelig 1902 hät si d Matuur gmachet und nachane a der Uniwërsitëët Züri gstudiert – iri Leerer sind d Gërmanischte Albert Bachmann, Adolf Frey und Julius Stiefel, d Skandinavischtin Adeline Rittershaus, der Anglischt Theodor Vetter, de Romanischt Ernest Bovet, der Indoloog und klassisch Filoloog Adolf Kaegi, de Filosoof Friedrich Wilhelm Förster, de Psicholoog Ernst Meumann und de Hischtooriker Meyer von Knonau gsyy. Si isch e gueti Studäntin gsyy, und 1904 hät si «für löbliche Seminarbetätigung» 100 Franken überchoo. Abgschlosse hät si 1907 bim Albert Baachme mit ere Dissertazioon über der altertümlich Tialäkt vo Täärbinu im Walis.

Nach de Promozioon isch d Wipf im Sumer 07 im Uuftraag vom «Läitenden Uusschuss» vom Idiotikon wuchelang dur s Oberwalis gwanderet und hät Ufzäichnige gemachet. Me hät doozmaal vil Materiaal nöd nu für s Wöörterbuech gsamlet, sunder au zum e gsamttüütschschwyyzerischi Gramatik z schryybe (bis hütt es Desideerium). De Clara Stockmeyer, ere spöötere Redaktoorin am Idiotikon, hät si (welewääg i de Zwänzgerjaar) verzelt, si heg das Materiaal syynerzyyt uf Amërika mitgnaa (daadezue une mee) unds nachanen aagäblich uf de Häiräis i d Schwyyz verloore.

I säbere Zyyt hät der Eduard Schwyzer syni Tëëtigkäit as Redakter am Schwyyzerischen Idiotikon müese reduziere, wil er zum Leerer a de Hööchere Töchtereschuel gwelt woorden isch. Zum die Lucke füle, hät de Toktervatter vo de Wipf, wo glyychzyytig de Scheffredakter vom Idiotikon gsyy isch, dänn sii i d Redakzioon vom Wöörterbuech gholt. Am 1. Aprile 1908 hät si as eerschti Frau im Redakzioonsstaab deet aagfange.

Aber scho wenig spööter, 1910, hät d Wipf e Leerstell an ere hööchere Schuel z Amërika aagnaa – das si göch, hät si us de Fërie z Äisidle mittäilt, Rücksicht uf di vertraaglich Chündigungsfrischt hät si nöd gnaa, wies im Pricht vom Idiotikon über s säb Jaar ghäisst. Wil scho wenig vorane de Redakter Hermann Blattner im Alter vo nu 44 Jaar gstoorben isch, händ em Wöörterbuech iez uf äimaal zwee Redaktoore gfëëlt, und das hät de Baachmen in en argi Bredulje praacht und s Usechoo vo de Liferige vom Idiotikon prämset. As Naachfolger vo de Wipf isch es Jaar spööter der Otto Gröger i d Redakzioon choo, wo nach em Tood vom Baachme 1934 dänn dëm syn Naachfolger as (faktische) Scheffredakter woorden isch. Wil d Wipf nu so churz i de Redakzioon gsyy isch und s Wöörterbuech eso abrupt verlaa hät, wird si uf de Titelbletter vo de beede Bänd, wo si draa mitgschaffet hät, nöd uufgfüert.

Am 31. Oktoober 1910 isch d Wipf aso z Antwerpen uf der Ozeaantampfer Lapland. Luut de Passachierlyyschten isch ires Ziil zeerscht emaal s Benediktyynerchlooschter Yankton im Südoschte vom amerikaanische Bundesstaat South Dakota gsyy, wo bis hüt Kontakt zum Chlooschter Äisidle und zu Maria Rickebach im Nidwaldische hät. Nachanen isch si uf Sturgis ganz im Weschte vo dëm Bundesstaat wyyter, wos au es Benediktyynerchlooschter git, wo sogaar vo Schwyyzer ggründet woorden isch und wo d Schuel Saint Martin’s Academy füert – das isch aso waarschyyndli d Schuel gsyy, wo d Wipf aagstelt woorden isch. Wies ere deete ggangen isch, wäiss der Autor vo dëm Artikel nööd. Si isch ämel näime wider uf Züri zruggchoo; luut em Bürgerbuech vo de Stadt Züri 1926 hät si doo bi irer Mueter a de Suneggstraass gwont. Pruefflich hät si dänn (und bis zu irem Tood) für d Zyytschrift Die Woche im Bild. Illustrierte katholische Familienzeitschrift d Rubrik Aus der Welt der Frauen redigiert. Drüberuse hät si au für di Neuen Zürcher Nachrichten byyträit. Wenigi Jaar drüberaben isch si aber, ledig, im Alter vo nöd emaal ganz 47i amene Schlaagafall gstoorbe. Im Naachrueff i de Neue Zürcher Nachrichten, wo au staat, das si scho es Wyyli nüme guet zwääg gsyy sei, ghäissts:

«Ihr reiches Wissen, das sie sich in gründlichen Studien geholt, und eine große schriftstellerische und kritische Erfahrung befähig[t]en sie zu diesem Beruf ganz besonders. Sie hatte für die volkstümlich-literarische Produktion der Gegenwart ein gutes Auge und traf immer eine gute Auswahl für die Zeitschrift, die in weite Volkskreise Eingang gefunden hat und trotzdem immer auf einer literarisch achtbaren Höhe stand.»

Uf Amërika uusgwanderet isch übrigens au ire Brüeder Richard Wipf (1878–1941). D Aagaaben im Bürgerbuech sind aber echli verwirrlich: 1904 isch er z Brüssel «Musiker» gsyy, 1911 z Oxnard i Kalifornie «Bäcker und Konditor», und 1926 z Brooklyn, Nöi-York, «Maschinenmeister». S Letscht passt guet zu Aagaabe uf verschidenen amerikaanische Passaschierlyyschte, wo de Wipf as «Deck. Engr.» uuffüered; alem Aaschyy hät er uf e paar Überfaarten au grad gschaffet. Ghüraate hät er 1919 d Franzöösin Marie Delpech († 1935). Bigrabe sind bäidi z Brooklyn.

Iri Dissertazioon

Das d Elise Wipf iri Aarbet über di hööchschtalemanisch Mundaart vo Vischpertäärbinu gschribe hät, hät zwee Gründ ghaa: Wil de Baachme für syni Reihe «Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik» di ganz Tüütschschwyyz hät welen abtecke, isch s Walis käi Zuefallswaal gsyy, und es hät müesen es Oort syy, wo nanig von groosse Turischteströöm überfluetet gsyy isch. Das es uusgrächnet Täärbinu gsyy isch, hät syn äifache Grund daadrin ghaa, wil deet d Underkunftsverheltnis guet gsy sind.

An und für si hett d Wipf chönen en Aarbet schryybe, wies die mäischte vor und nach ire gmachet händ: der «uurtüütsch» Luut so-und-so wird zum hüttige Tialäktluut das-und-das. Im Walis isch das fryyli nöd ganz eso äifach gsyy, wel sich deet d Wokääl im Uusluut nöd esoo verhalted, wie das luutgsetzlich müest syy. Mit andere Woort hät d Wipf i dëm Faal müese die Wokääl vo beede Syyten aagaa, nämli vo der althoochtüütschen und vo de rezänt-tialäktaale walisertüütsche Syyte.

Edërewääg bringt si zum äinte byyspiilswyys zeerscht ali -a, wo i de Mundaart im Uusluut voorchömed, nämli im Pluraal vomene Täil von starche Maskulyyna (taga), im Pluraal von epaar wenige starche Feminyyna (bōna), im Nominatyyv und Akkusatyyv Singulaar von schwache Feminyyna (sunna), im Nominatyyv und Akkusatyyv Pluraal vom schwache Nöitrum (ōra), im Nominatiyyv und Akkusatyyv Nöitrum vom schwachen Adjektyyv (ds glīχa), im Genetyyv und Datyyv Singulaar Feminyynum (ira), im Genetyyv Singulaar (mīna), i den Oortsadwërbie (oba) und im Äinzelfaal hina. Nachane chunt de hischtoorisch Täil, und dänn macht sis umgcheert: Si verglyycht, wo es althoochtüütsches -a verschwunden isch und was s Althoochtüütsch deet hät, wo s Täärbinertüütsch sys -a hät – zum Täil hät s Althoochtüütsch deet e churzes -a, zum Täil e langs -ā und mängmaal au öppis anders. D Wipf konschtatiert, das das ales gaar nöd klaar seg. Mit Gsetzmëëssigkäiten ämel cha me das ales nöd erchlëëre, und in spöötere Jaarzäänt hät me sich ganz Verschides dezue überläit. D Bisprächer vo irer Aarbet, de Primus Lessiak und de Karl Bohnenberger, händ bhauptet, die althoochtüütsche Wokaal segid halt au i dëne Fall überall lang gsyy; der Albert Baachme hät wie d Wipf sälber (§§ 23 und 72) feschtgstellt, das d Betoonig im Walisertüütsch glyychmëëssiger uf d Silbe vertäilt segid und das d Ändsilbe drum nöd eso liecht abgfale sind; de William G. Moulton hät vermuetet, s frankoprowänzaalisch Patois, wos ganz ëënlichi Flexioonsstruktuure git, heg di tüütschen Uusluut im Oberwalis gstützt (was voruussetzt, das d Sprächer vom Alemanisch und em Frankoprowänzaalisch na lang i de glyche Regioon näbetenand gläbt händ und nöd wie spööter i tränte Spraachgibiet) – und scho d Wipf hät gsäit (§ 25), s Täärbinertüütsch tööni ganz romaanisch; und wider anderi säged, im Fal vo Ändige, aso vo de Morfologyy, gäbs äinewääg anderi Voorgäng i de Spraachentwicklig weder im Fal vo de Stammsilbe, wil Ändige ja ganz bistimti Funkzioone händ.

Grad für s Walis gits bis hütt wenig äxakti Undersuechige, so das men a dëre vo der Elise Wipf nöd verbyy chunt, wä-me si wott vertüüfft mit em Walisertüütsch usenandsetze.

Und na …

D Wipf isch mit em Robert Fäsi im Kontakt gstande, em spöötere Literatuurprofässer und Autor vom erfolgryych verfilmte Romaan Füsilier Wipf. De Fäsi hät zeerscht wele syni Dissertazioon über d Walisersaage schrybe, was d Wipf mit irem Tialäktwüssen understützt hett. Daadruus isch aber nüüt woorde, und de Fäsi hät dän über de Schriftsteller Abraham Emanuel Fröhlich promowiert.

Iri Publikazioone

• Die Mundart von Visperterminen im Wallis, Huber, Frauefäld 1910 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik 2).
• Mitaarbet am Schwyyzerischen Idiotikon, am Schluss vom Band VI und am Aafang vom Band VII.
• E chlyyni Publikazioon gits dänn na im Schwyyzerischen Archyyv für Volchskund vo 1907; dëm hät si s Lied Der Sünder (Tannhäuser) us Täärbinu gschickt.

Quäle

• D Vita im Täiltruck vo irer Dissertazioon.
• D Yyläitig zu irer Dissertazioon.
• Verschideni Jaarespricht vom Schwyyzerischen Idiotikon, nämli die über d Jaar 1907, 1908 und 1910.
• Matrikeledizioon vo der Uniwërsitëët Züri.
• Totentafel: Frl. Dr. phil. M. Elise Wipf. I: Neue Zürcher Nachrichten, Band 25, Nummere 66, 8. Meerze 1929, S. 2 (Digitalisaat).