Johann Ulrich Hubschmied

Dialäkt: Züritüütsch

De Johann Ulrich Hubschmied (* 4. Februaar 1881 z Rüschegg im Bëërner Schwarzeburgerland, † 14. Mäi 1966 z Chüsnacht am Zürisee), isch en Schwyzer Romanischt gsy, wo as Nameforscher zwaar bikant woorde, aber auch starch umstritte gsy isch.

D Schrybig vom Naachname wächsled i de Familie zwüsched Hubschmid und Hubschmied. Me säit, das seg drum, das me de Vatter Johann (mit «i»), de Soo Johann Ulrich (mit «ie») und der Änkel Johannes (mit «i») besser heg chönen vonenand underschäide.

Läbe

De Hubschmied – d Familie chunt uursprünglich us em Oberaargau – isch im Schwarzeburgische, ganz ere ländliche Gäged, uufgwachse; syn Vatter isch deet Pfarer gsy. Am Aafang hät en dëë dihäimen underrichtet; eerscht für d Oberstuufen isch er a di öffentlich Schuel ggange. Ab 1896 hät er s stedtisch Gimnaasium z Bëërn bsuecht. Nach de Matuur hät er zeerscht a der Uniwërsitëët Züri bim Heinrich Morf, nachane a der Uniwërsitëët Bëërn bim Louis Gauchat und bim Samuel Singer Romanischtik und Gërmanischtik gstudiert; Usslandsemeschter hät er z Floränz bim Ernesto Giacomo Parodi und z Parys bim Jules Gilliéron und em Mario Roques ygläit. 1904 hät er, wider z Bëërn, s Gimileererdiploom für Französisch, Italienisch und Latyn überchoo. Syni Dissertazioon über d Bildig vom Imperfäkt im Frankoprowänzaalisch hät er 1907 abgschlosse; si isch – fascht namaal nöi gschribe – 1914 truckt woorde.

Gschaffet hät de Hubschmied zeerscht churz a de Zäntraalbiblioteek Züri und nachane, vo 1906 bis 1909, as Redakter bim Schwyzerischen Idiotikon. Er isch as Naachfolger vom verstoorbnige Heinrich Bruppacher aagstellt woorde, und me häts bsunder gschetzt, das er sich in wältsche Patois guet uusgchänt hät – schliessli gits im Schwyzertüütsch verschideni Interakzioone zwüsched de verschidene Landesspraache. Dezue chunt, das me froo gsy isch, wider en Verträtter vom Bëërntüütsch i de Redakzioon z haa. Wi all Redaktoore doozmaal hät er na en Zwäitprueff ghaa, nämli Leerer. Das isch aber au de Grund gsy, wurum er so gly wider vom Wöörterbuech ewëgg isch und d Stell em Emil Abegg überlaa hät – zwee Prüeff näbetenand sind em z vill gsy. Er hät aber na wyter as Uuskumftspërsoon für romanischtischi Fraage tienet.

De Hubschmied isch dänn 1911 volamtliche Leerer für Französisch, Tüütsch und Latyn am Zürcher Leererseminar z Chüsnacht woorden (i de säbe Gmäind hät er sich dann äu 1935 laa ybürgere) und vo 1923 bis 1949 Französisch- und Italienischleerer a de Kantonsschuel z Züri gsy. I dëre Zyt hät er sich i s Keltisch ygschaffet – äigetli dur Zuefall, wil d Büecher us Tüütschland wäge der Imflazioon nach em Eerschte Wältchrieg eso günschtig z chauffe gsy sind –, und hät aafaa über Oortsnäme publiziere. Ab 1931 hät er dur d Vermitlig vo sym Stuudiefründ Jakob Jud en regelmëëssigen äistündige Leeruuftraag für Ortsnamekund a der Uni Züri überchoo und sich, wider uf Yladig vom Jud, 1944/45 au zum Privaatdozänt habilitiert. En äigetlichi Habilitazioonsschrift hät er nöd gschribe; i syneren Aatrittsvoorläsig isch es um Götter und Dëëmoone i Flussnäme ggange. Vo 1947 bis 1952 hät er dänn zletscht as Titulaarprofässer gwürkt.

Schaffe

De Hubschmied hät am Lauffmeeter publiziert, gäge hundert Uufsätz – nöd nu im Biräich Romanischtik, näi, au über s Galisch, s Ilyrisch und zletschtenänds au über s Etruskisch. Er hät probiert, über d Tüütig von Schwyzer Ortsnäme i di tunkel Vergangehäit chönen ineluege, und hät au gmäint, er chönn asewääg sogaar s Tänke und d Voorsteligswält vo dëne früenen Ywoner vo de Schwyz usechützle. Dezue isch er überzüügt gsy, dass s Keltisch und s Etruskisch i den Alpe no rächt lang wytergläbt hebid.

Me isch scho doozmaal syneren Aarbet rächt kritisch gägenübergstande. Es Byspiil: De Flussname Kander chund, umbistritte, vo voorröömisch *kando- «wyss» – nach de Mäinig von mäischte nach de hele Farb vom Wasser. Nöd so für de Hubschmied: Ëër hät i dëm «Wyss» e mächtigi Göttin gsee, d Kandarâ «di Wyss», wo s Wasser heg laa schuume, ryssen und aastyge. Au di etruskisch Baasis, wo-n-er i mängem rëëtoromaanischen Ortsname gsee hät, isch bim Andrea Schorta, em beschte Gchäner von Bündner Oortsnäme und Hauptverfasser vom Rëëtische Namebuech, nöd guet aachoo. Hüt isch me na kritischer gägenüber sym Schaffe, wil er i vill z vill Ortsnamedüütige uf s Keltisch zrugg isch statt äifach uf s Alemanisch.

Überhaupt isch er gëërn anderer Mäinig gsy weder d Schwëërgwicht vo de doozmaalige Spraachwüsseschaft. Vom Schorta hämers grad ghaa, und er hät au Müe ghaa mit em Schaffe vom Indogërmanischt Julius Pokorny und de Romanischte Wilhelm Meyer-Lübke, Ernst Gamillscheg und Jakob Jud, wil em die z «junggramatisch» und z razionalischtisch tänkt händ – s junggramatisch Forschen isch e Richtig gsy, wo starch uf Luutgsetz glueget hät.

Me hät de Hubschmied für sys Schaffe «oft bewundert, oft angegriffen.» Trotz allnen Yschränkige, wo men us hütiger Sicht mues mache, isch er aber äine von wichtigschte Pionier vo de Schwyzer Ortsnameforschig gsy.

Publikazioone (Uuswaal)

• Mitaarbet am Band VI vom Schwyzerischen Idiotikon.
• Zur Bildung des Imperfekts im Frankoprovenzalischen. Die v-losen Formen. Mit Untersuchungen über die Bedeutung der Satzphonetik für die Entwicklung der Verbalformen. Diss. Uni Bëërn. Niemeyer, Halle a. S. 1914.
• Sprachliche Zeugen für das späte Aussterben des Gallischen. I: Vox Romanica 3, 1938, S. 48–155.
• Über Ortsnamen des Amtes Burgdorf und der Gemeinden Bätterkinden und Utzenstorf. I: Heimatbuch Burgdorf, Bd. II. Langlois, Buurdlef 1938, S. 711–750.
• Über Ortsnamen des Amtes Frutigen. Frutige 1940.
• Über Ortsnamen des Amtes Thun. I: Das Amt Thun. Eine Heimatkunde, Bd. I. Schaer, Tuun 1944, S. 169–196.
• Bezeichnungen von Göttern und Dämonen als Flussnamen. Antrittsrede, gehalten am 1. Dezember 1945. Haupt, Bëërn 1947.

Quäle

• Konrad Huber: Johann Ulrich Hubschmied. 4. Februar 1881 bis 13. Mai 1966. I: Vox Romanica 25, 1966, S. 191 f.
• Johannes Hubschmid: Johan [sic] Ulrich Hubschmied. I: Onoma 11, 1964/65, 321–325.
• Karin Marti-Weissenbach: Hubschmid (Hubschmied), Johann Ulrich. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Redakzioon, mit Understützig vom Ernst Hubschmied-Singer: Hubschmied, Johann Ulrich. I: Internationales Germanistenlexikon 1800–1950. Useggëë vom Christoph König. De Gruyter, Berlin/Nöiyork 2003. Bd. II, S. 813 f.
• Paul Zinsli: J. U. Hubschmied. I: Onoma 8, 1958/59, 359–361; mit ere Bibliografy, wo de Johannes Hubschmid zämegstelt hät.
• Jaarespricht vom Schwyzerischen Idiotikon für 1906 und 1909.