Bregaglia
Bregaglia (oder au Bergell, im Bergeller Tieläkt Bargaja, uf italienisch und rätoromanisch ) isch e politeschi Gmaind i der Region Maloja vom Bündnerland. Si lyt im obere Deil vom Daal Bergell.
| Bregaglia | |
|---|---|
 | |
| Basisdate | |
| Staat: | Schwiiz |
| Kanton: | Graubünde (GR) |
| Region: | Maloja |
| BFS-Nr.: | 3792 |
| Poschtleitzahl: | 7603 Vicosoprano 7605 Stampa 7606 Bondo 7608 Castasegna 7610 Soglio 7516 Maloja |
| Koordinate: | 765655 / 134717 |
| Höchi: | 994 m ü. M. |
| Flächi: | 251.45 km² |
| Iiwohner: | 1576 (31. Dezämber 2022)[1] |
| Website: | www.comunedibregaglia.ch |
 s Dorf Soglio | |
| Charte | |
 | |
D Gmaind isch am 1. Jänner 2010 us de ehemolige Gmainde Bondo (uf Dütsch: Bundth), Castasegna, Soglio, Stampa und Vicosoprano entstande. Die sind zäme früener im Kreis Bergell vom Bezirk Maloja gsi, wo ane 2016 d Region Maloja worden isch.
Wappe ändere
S Wappe vo dr Gmaind Bregaglia nimmt die mäischte Hauptelemänt vo de alte Wappe vo de früenere Gmainde im Taal uf. Es zeigt unden e Muur, was sech uf die berüemti Sperralaag vo Castelmur bi Bondo beziet, und obedra en Staibock, wo i dr Heraldik en «gmaini Figuur» isch und wo scho im 13. Joorhundert als Wappedier vom Bischof vo Chur ggulte het und jetz au im Kantonswappe stoot.[2] Dr Steibock und d Farbe Schwarz und Wyss sind vom alte Wappe vom Gotteshuuspund abgleitet, wo s Bergell bis ane 1803 dezue ghört het.
-
s alte Wappe vo Bondo -
s alte Gmaindwappe vo Castasegna mit em Cheschtelebaum -
s alte Gmaindwappe vo Soglio -
s alte Gmaindwappe vo Stampa -
s alte Gmaindwappe vo Vicosoprano
Sprooch ändere
S Bergell lyt a der Sproochgränze zwüschen em alemannische Sproochruum, em lombardische Sproochgebiet und em Areal vo dr rätoromanische Sprooch vom Oberengadin, em Putèr. I de Dörfer em Fluss Maira noo redt me en romaneschi Mundart, wo mit der lombardische und der rätoromanische Sprooch verwandt isch, s Bargaiot.[3] Über dä Tieläkt het d Radiosändig Schnabelweid am 25. Februar 2016 en eigeti Uusgab brocht.[4] Mit Hilf vo der Bergeller Sekzion vom Kulturveräin Pro Grigioni Italiano het dr Luigi Giacometti ane 2012 es Wörterbuech vom Bergäller Tieläkt vo oberhalb vo dr «Porte» useggä,[5] und ane 2015 isch under dr Leitig vom Marco Ranzoni s drüsproochige Repertorium vom Giacometti sym Wörterbuech mit düütsche und iteliänische Bedütige usecho.[6] I dr letschte Zyt wird im Bergell immer mee au Iteliänisch gredt, wo sid langem di offizieli Amtssprooch vo dr Gmaind isch. Im Ferieort Maloja sind d Sprooche Italiänisch und Tüütsch gmischt.
I de Bärg- und de Fluernäme sind alti Wörter vo der yheimische Mundart erhalte blibe:
- Albigna heisst uf Dütsch «wysse Bach»
- Casaccia heisst «s alte Huus»
- Clüs heisst «ängi Stell»
- Crepp heisst «Felse»
- Lägh heisst «See»
- Malögia heisst «Wald vo Erle»
- Mott heisst «Hügel»
- Prä heisst «Matte»
- Sasc, Sascel und Sascia heisst «Stei, Felse»
- Teggiola heisst «Alphütte»
Geografy ändere
D Gmaind Bregaglia het e Flechi vo 251,5 Kwadratkilometer und isch die gröschti Gmaind vo der Region Maloja und die föiftgröschti vom Bündnerland. D Nochbergmainde sind i der Schwiiz: Oovers, Surses und Sils im Engadin, und z Italie i der Provinz Sondrio: Plurs, Villa di Chiavenna, Novate Mezzola, Val Masino und Chiesa in Valmalenco.
S Biet vo der Gmaind Bregaglia lyt zum gröschte Deil im Bündner Süddaal Bergell und het derzue no im Nordoschte ännet em Malojapass (1817 Meter über Meer) im Oberengadin en grossi Flechi mit em Dorf Maloja, wo früener zu dr Gmaind Stampa ghört het und s erschte Dorf am Flusslauf vom Inn isch; geografisch ghört’s drum zum Engadin; und im Nordweschte ghört ännet de Bärge au no s obere Madriischtaal zu Bregaglia.
D Kwelle vom Inn lyt bim Lunghinpass uf em Gmaindbiet vo Bregaglia.[7] Au en Deil vom Silsersee mid em Dorf Isola und der erscht Näbefluss vom Inn, der Fedozbach, wo vom Fedozgletscher chunt, liit ganz i dr Gmaind Bregaglia. Der Gletscher foot bim Firn vom Piz Fora a, wo 3363 Meter höch isch.
Der högscht Bärg vo dr Gmaind isch d Cima di Castello mit 3379 Meter. Die lyt im Weschte vom Fornogletscher, wo druss dr Bach Orlegna flüsst, der wichtigscht Näbefluss vo der Maira. D Orlegna flüsst um d Bärgchetti mid em Piz Bregaglia (2961 m ü. M.) ume und über d Cavlocalp i d Nöchi vo Maloja und den uf Casaccia abe. D Maira chunt us em Val Maroz uf der Nordsyte vom Taal oben abe und isch der Hauptfluss vom Bergell. Mid em iteliänische Name Mera flüsst si bi Castasegna is undere Bergell uf Italie abe, dur Kleewe dure und denn bi Novate in Comersee. Bi Vicosporano flüsst d Albigna und bi Bondo d Bondasca us irne Sytetääler i d Maira.
Zwüschem Malojapass und Castasegna ligge im Daal d Dörfer Casaccia, Löbbia, Roticcio, Vicosoprano, Borgonovo, Stampa, Coltura, Muntac, Promontogno, Bondo und Soglio.
-
Soglio -
Maloja -
Stampa -
Vicosoprano
-
Castasegna -
Bondo -
Casaccia -
s Hotäll Bergell z Promontogno
Bi Promontogno het s im Taal en ängi Stell mid ere Felseschlucht und ere starche Stygig. Do isch sid der antike Zyt e Sperrmuur, wo sogar im ene römische Schriftstück, em Antoninische Itineraar, gnännt wird. Uf Rätoromanisch oder Lombardisch heisst das Bouwärch Müraia. Im Middelalter isch uf em Hügel über der Müraia en Burg mi em Name Castelmur gsi. Das isch scho ganz früech die südlechschti Feschtig vom Bischtum vo Chur gsi mit ere Zollstell derby. Die Burg isch au scho im Urbar vom Riichsguet z Churräzie vo ane 842 erwäänt, und e Dienschtmaa vom Bischof het die ganzi Feschtig und d «Porte», also d «Tüüre» vom Daal, undedra ghüetet. Sid em Middelalter het me s Taal i d Abschnidd «ob der Muur» und «under dr Muur» ydeilt. Grad bi Castelmur isch jetz s Dorf Promontogno. Sid 1993 goot die neui Kantonsstrooss mid em Promontogno-Dunnel, wo 670 Meter lang isch, under em Hügel vo Castelmur dure und mid ere Brugg bi Bondo über de Underlauf vo dr Bondasca.[8]
S Dorf Bondo lyt grad unden a Castelmuur uf em wyte Schuttchegel, wo der Bärgbach Bondasca im Verlauf vo Joortusete ufgschüttet het. Dr Bach chunt us em acht Kilometer länge Bondascataal vo de Bärge um d Cima della Bondasca (3289 m ü.M.) abe und mündet bi Bondo id Maira. A de Bärgflanke zoberscht im Taal sind sibe Gletscher, dr gröscht isch dr Bondascagletscher. A de stotzige Bärghäng sind übr dr Baumgränze fascht überall Felsmassyv und stäili Grashäng, so dass me im Daal inn keini grosse Alpweide het chönnen alegge. Ufem Taalbode het s i de grodete Stelle im Wald es baar Mäiesäss; die heisse im Bargaioter Tieläkt Prä (was vom latynische «pratum» chunt und Weid bedütet), die einzelne Mäiesäss sind Gerp, Selvartigh, Lera, Lumbardui und Laret. Bi Prä isch d Wasserfassig vom Chraftwärch Bondo.
Der Taalbode im Bondascadaal inne isch am 23. Augschte 2017 nach emene grosse Bärgsturz am Piz Cengalo vo Felse und Gröll und ere starche Schuttlawyne höch zuetekt worde. 12 Hüüser uf de Mäiesäss und vier im Dorf Bondo sind beschädiget oder zerschtöört worde, und vermuetli sind bi däm Ereignis au Wanderer, wo im Bondascadaal underwägs gsi sind, ums Läbe cho. Dr Muurgang, wo sech wägem Schmelzwasser vom Gletscher pildet het, isch bis is Dorf Bondo abe gloffe und het au d Brugg vo dr Kantonsstrooss überschwemmt, wo sider für en ungwüssi Zyt zue gsi isch. Mit em Signal vom technische Syschteem, wo a dr Bondasca im Taal obe Muurgäng früech erkennt, isch d Taalstrooss sofort mit de Ample gspeert worde, so dass keini Auto uf dr Strooss unden am Dorf vo dr Überschwemmig überrascht worde sind.[9][10] S ganze Dorf Bondo het me uf Befääl vo dr Gmaindverwaltig e Zyt lang müesse evakuiere. Am 25. Augschte 2017 isch e zweite Muurgang vom Taal obenabe cho und het no mee Hüüser am undere Dorfrand preicht, und wärend de Ufruumarbete a dr Kantonsstrooss isch am 31. Augschte no en dritte grosse Murgang us em Bondascataal cho, wo no mee Gröll näb em Dorf Bondo häregleit und jetz au die alti Kantonsstrooss uf der andere Taalsyte vertwütscht het.[11] S Schwiizer Milidäär het derno zäme mit em Kanton s Bondascadaal überwacht, dr Zivilschutz het ghulfe Material z evakuiere, und e Boufirma us em Underland het dr gross Schuttfänger näbem Dorf i monetelanger Arbet wider läär gruumet. Im Uuftrag vom Kanton het me d Brugg vo dr Kantoonsstroos über d Bondasca wider gflickt; am 24. Nofämber 2017 het se dr Kanton füre Vercheer wider uuftoo.[12] E Deil vo de Hüüser, wo i de letschte Joore wyt unde uf em Schwemmland vo de Bondasca bout worde sind, sind so starch beschädiget, ass me vilech do drin nümm wird chönne woone. De Hüüser i dr alte Zoone vom Dorfchärn hets nüt gmacht.
Spuure vo früenere Bärgstürz gseet me im Bergell a vilne Stelle. Der Kunstmooler Alberto Giacometti, wo vo Stampa gsi isch, het öpe 1930, won er e grosse Felssturz am Piz Lunghin bi Maloja gsee het, dervo s Bild «La Montagna» gmoolet.[13] Ane 1955 isch e Bärgsturz uf s Maiesäss Durbegia gheit.
D Bärgchetti im Süüde vom Daal isch gröschtedeils nur für Alpinischte zuegänglech; si het chuum Bärgsäddel, wo me drüber cha goo. Vo Maloja us goot en Bärgwääg gäge Süde über de Murettopass (2559 m.ü.M.), wo bis is 19. Joorhundert als Saumwääg bruucht worden isch, is Malencotaal und uf Sondrio im Veltlin. Über die chlynere Übergang uf Itaalie, so wie öpe dr Fedozpass (uf iteliänisch «Passo dell’Oro»), dr Fornosaddel, dr Castellopass, dr Bondopass und dr Trubinascapass, cha me deils nur mid alpine Höchtuure goo.
Oben a Vicosoprano liit im Albignataal under em Albignagletscher der Albigna-Stausee, wo s Elektrizitätswerch vo Züri (EWZ) vo 1955 bis 1959 mid ere Konzässion vom Kanton Graubünde für s Chraftwärch Bergell bout het.[14] S obere Chraftwärch stoot bi Löbbia und s undere bi Castasegna, dezwüsche isch a der Maira s dritte Chraftwärch z Bondo, und oben a Löbbia sdtoot no s Chraftwärch Lizun. Der Stroom goot vo Löbbia uus dur ne Hochspannigsläitig über e Septimer uf Bivio, wo d Bernina-Julier-Läitig vo dr repower derzue chunt, und denn uf Sils im Domleschg und wyter is Underland uf Züri.
Am Piz dal Päl oben am Albingnastausee stoot d Albignahütte[15] vom Schwiizer Alpeklub, am Fornogletscher d Fornohütte,[16] im Bondascataal über der Leraalp d Sasc Furä-Hütte[17] und am öschtleche Taaländi bim Cacciabellapass d Sciorahütte.[18] Dr Bärgwäg zwüsche dene beide Bärghüüser, wo d Gmaind im Summer 2017 wägem unstabile Felse am Piz Cengalo gsperrt het, isch am 23. Augschte 2017 bim grosse Bärgsturz verschüttet worde. Die beide SAC-Hütte het me müesse zuetue.
D Granitbärge uf der Südsyte vom Bergell zelle bi de Bärgschtyyger zu de beliebtischte Chlätterregione vo dr Schwiiz.[19] Der Fels isch i vilne Gebiet kompakt und bsunders hert und me cha guet dran ufe und drüber chlättere.[20] Im Fornotaal wächslet der Granit mit Schiifer ab.
Der Pizzo Badile (3305 Meter über Meer) isch der bekanntischt vo dene Bärge. Uf der iteliänische Syte ligge noch under däm Bärgmassiiv grad no vier wyteri Bärghütte. Ufe Monte Sissone (3330 Meter) sind ane 1864 d Ängländer D. W. Freshfield, J. D. Walker, F. F. Tuckett und W. A. B. Coolidge als erschtei gschtige, ane 1865 sind si als erschti ufe Castello und 1867 ufe Badile ggange; ane 2017 het s Bergell 150 Joor Erschtbestyygig vom Badile gfyret.[21][22] Der berüemtischt Bergeller Bärgfüerer isch dr Christian Klucker us Oovers gsi. Uf em Bärggraat vom Spazzacaldeira weschtlig vo dr Albigna-Schtaumuur isch en höche, filygrane Felsechopf, wo bi de Bärgschtyyger legendäär isch, d Fiamma. Die 25 Meter höchi Steinoodle, wo erscht ane 1935 s erschte Mol beschtige worden isch, isch eine vo de Felse i de Alpe, won am meischte uf Bilder zeigt wird, und me seit, si sig s alpiine Sümbol vom Bergell.[23][24]
Über d Bärgchetti im Norde goot vo Casaccia us der alt Handelswääg vo Kleewe uf Chur übere Septimerpass (Rätoromanisch Pass da Sett). Dr Wääg goot vo Casaccia us zerscht dr Maira noo uf d Alp Maroz Dora und denn steil s Tääli vom Septimerbach (Aua da Sett) z duruuf zu dr Passhöchi (2310 m ü. M.). D Gmaindgränze zwüsche Bregaglia und Surses isch nid ganz obe ufem Bärg, sondern anderthalb Kilometer undedra uf dr Südsyte bi de Felse, wo Sascel heisse. Uf der Nordsyte goot der Wääg über d Septimeralp uf Stella und Tüüfakaschta abe.
Vo Soglio us cha me uf emene andere Saumwääg wyter im Weschte übere Duanapass is Duanadaal goo, wo der oberscht Abschnidd vom Maroztaal isch. Im Nordweschte vo Duana isch der Bergalgapass, e Fuesswääg is Taal Bergalga, wo nid zu dr Gmaind Bregaglia, sondern zu Oovers ghört. Grad bim Bergalgapass goot dr Rodapass is Madrischtaal übere. Vo däm höche Bärgdaal ghört der ober Deil zu dr Bergeller Gmaind, und zwoor zum Areal vo der ehemolige Gmaind Soglio. S Madrischwasser (Ägua da Madris) flüsst bi der Merlaalp über d Gmaind- und Bezirksgränze is undere Madrisch abe, wo sid der Besidlig dur d Walser dütschsproochig isch und i der Gmaind Oovers liit. Der Bach heisst wyter unde jetz Madrischer Rhy und isch wie der Bergalgabach e Zuefluss vom Oovner Rhy. Dä flüsst bi Starlera in Ferrerarhy, wo dur d Gmeind Ferrera und bi dr Roflaschlucht z Andeer zum Hinderrhy abe chunt.
Dur d Gmaind Bregaglia laufe also die drü grosse kontinentaale Wasserscheidene zwüsche de Yzugsgebiet vom Rhy, vo dr Donau und vom Po, und s Wasser us em Gmaindgebiet chunt am Ändi id Nordsee, is Schwarze Meer und is Middelmeer.
Im grosse Gmaindbann sind usser em Silsersee und em Albignastausee au no der Cavlocsee, der Bitaberghsee, der Lunghinsee, der Duannasee, der chly Duannasee, der Calderasee, en Deil vo de Schwarzseen im Madrisch und es baar chlyneri Bärgseeè am Rodapass.
Z Castasegna unde liit der Brentan, der gröscht Cheschtelewald vo Europa. Scho s düütsche Joorbuech vo der Forstchund vo ane 1835 het über dä Wald brichtet.[25] En neue Leerpfad infermiert über di alti Kultur vo de Cheschtele,[26] wo vom Veräin vo de Bärgeller Cheschtelebuure Associazione castanicoltori Bregaglia wyter pflegt wird.[27]
Bevölkerig ändere
D Zaal vo de Ywooner i de Dörfer sid der Middi vom 19. Joorhundert:
Gschicht ändere
Wärend der Zyt vo der keltische Kultuur vo Europa het im Taal s Volch vo de Bergaleer (latynisch: Bergalei) gwoont, wo im erschte vorchrischtleche Joorhundert scho zum Römische Riich ghört het.[28] Z Castelmur, wo e römeschi Stazion am Wäg über d Alpe gsi isch, het me en Inschrift für e Gott Mercurius Cissonius gfunde.[29]
Ane 842 isch d Feschtig vo Castelmur s erschte Mol im ene Dokumänt gnännt, ane 988 d Chile Nossa Donna vo Castelmur, ane 1096 s Dorf Vicosoprano, 1160 Casaccia, 1186 s Dorf Soglio, ane 1244 Maloja, 1354 Stampa und ane 1380 s Dorf Bondo. Im Middelalter isch Vicosoprano der Houptort vom Bergell gsi. I dem Dorf isch d Säumerorganisazion vom Taal ygrichtet gsi, im 13. Joorhundert isch dr Senweledurm, e chreisrunde Burgdurm, bout worde, und do isch der Bärgeller Stroossezoll vom Churer Bischof gsi.
Im Middelalter isch s Bergell id Gricht Oberporta und Underporta für d Gebiet beidsyts vo dr Müraia bi Castelmur deilt gsi. Z Casaccia tränne sech d Passstroosse über e Malojapass zum Julierpass und über e Septimer. Bim Dorf sind im Middelalter e Burgdurm, wo hüt Turraccia heisst, und d Gaudenz-Chile, wo spöter e Wallfaartsort gsi isch, bout worde. Ane 1367 sind Verträter us em Bergell mit Lüt us anderne Bündner Tääler zämecho zum en Bund z gründe. Das isch dr Gottshuusbund worde.
I dr Middi vom 16. Joorhundert sind d Bergeller Pfarreie refermiert worde. I de Bündner Wirre (ladinisch Scumpigls grischuns) händ d Spanier Bondo ane 1621 abebrännt.
D Strooss übere Malojapass isch scho i dr Römerzyt pruucht worde. Me gseet no hüt Räschte vo der alte Spuur im Felse under em Belvedere-Durm. Ane 1776 isch en erschti besseri Strooss vo Casaccia der Bärg z duruff bout worde, und vo 1827 bis 1839 het dr Kanton Graubünde die modärni Strooss mit ere glychmässige Stygig bout, wo mit 22 Kurve über dä Steilhang ender em Dorf Maloja goot. Wyter unden im Taal isch es bis nach der Middi vom 19. Joorhundert ggange, bis die nöji Kantonsstrooss uf Italie abe fertig gsi isch. Bi Promontogno under der Müraia het d Taalstrooss e Brugg über d Maira und bi Stampa goot si under zwei riisige Felsblöck dure, wo vom Bärg abe gheit sind. Die Stell heisst Sasc Tacà, das heisst uf Dütsch «Stei, wo sech berüere». Ane 1846 het der Poschtvercheer uf Kleewe abe agfange, sid 1922 fahrt es Poschtauto durs Taal. Es baar vo de alte Bouwärch vo dr Bergeller Strooss, vor allem die schöne Bogebrugge, ghöre zu de Sehenswürdikeite vom Taal.
Vo Bondo us goot e Faarstrooss uf Soglio ufe, wo uf ere Terrasse über em Mairataal liit.
Architektuur ändere
D Gmaind Bregaglia het ane 2015 vom Schwiizer Heimetschutz der Wakkerpriis übercho, wil si guet zu de alte Dorfchärn gluegt het.[30]
Bsunders bekannti Gebäud im Gmaindbiet sind:
- d Burg Castelmur z Promontogno
- dr Senveledurm us em Middelalter z Vicosoprano
- die vorgschichtlechi Befestigung uf La Mota bi Coltura
- s alte Dorfzäntrum vo Bondo
- s Huus Cas’Alta z Soglio
- s Huus Casa Battista z Soglio
- s Huus Casa di mezzo z Soglio
- s Schloss Castello Castelmur z Stampa
- dr Palazzo Salis z Soglio, 1630
- dr Palazzo Salis z Bondo[31]
- di refermierti Chile Nossa Donna Castelmur z Bondo
- di alti Mairabrugg z Promontogno
- di alti Mairabrugg z Stampa
- s Atelier vom Segantini z Maloja
- s Huus Casa Cunvent z Casaccia
- s Huus Casa Spargnapani z Castasegna
- di refermierti Chile San Lorenzo z Soglio
- di refermierti Chile San Giorgio z Borgonovo
- di refermierti Chile Sankt Peter z Stampa
- di refermierti Chile Santa Trinità z Vicosoprano
- di refermierti Chile Sankt Martin z Bondo
- s Huus Ciäsa Granda mit em Bergeller Taalmuseum z Stampa
- dr Woondurm La Torr z Vicosoprano
- s Hotäll Maloja Palace z Maloja
- s Huus Perico z Maloja
- di alti San Kassians-Brugg über d Maira z Vicosoprano
- d Ruiine vo dr Chile und vom Hoschpiiz Sankt Gaudenz z Casaccia
- s Huus vom Vogt mid em Archyyv z Vicosoprano
- dr Durm Torre Belvedere z Maloja
- s Huus La Motta z Maloja
- s Hotäll Bregaglia z Bondo
- s Chraftwärch Löbbia
- dr Woondurm Roccola z Castasegna vo 2004
Lüüt ändere
- Giovanni Beccaria (1511–1580, refermierte Pfaare, z Bondo
- Giovanna Caflisch (* 1933), Moolere, z Bondo
- Andrea Garbald (1877–1958), Fotograaf, vo Castasegna
- Alberto Giacometti (1901–1966), Chünschtler, vo Stampa
- Giovanni Giacometti (1868–1933), Chünschtler, vo Stampa
- Augusto Giacometti (1877–1947), Chünschtler, vo Stampa
- Bruno Giacometti (1907–2012), Architekt, vo Stampa
- Luigi Giacometti, Pfaarer und Tieläktoloog
- Walther Kauer (1935–1987), Schriftsteller (Theater und Hörschpiil in Dütschsschwiizer Mundart)
- Christian Klucker (1853–1928), Bärgfüerer und Pionier vom Alpinismus[32]
- Giovanni Andrea Maurizio (1815–1885), vo Vicosoprano, Landamme
- Elvezia Michel-Baldini (1887–1963), Chünschtlere, vo Soglio
- Giulio da Milano (1504–1581), refermierte Pfaarer
- Camille de Renesse (1836–1904), Erbouer vom Hotäll «Palace» z Maloja
- Petrus Domenicus Rosius à Porta (1734–1806), refermierte Pfaarer und Chilehischtoriker, z Soglio
- Carlo Salis (* 1948), Chünschtler, vo Soglio und Bondo
- Johann Baptist Salis-Soglio (1570–1638), Oberscht vom Gotteshuusbund und Landeshoupme vom Veltlin
- Girolamo von Salis-Soglio, wo dr Salis-Palascht z Bondo bout het
- Ulysses von Salis (1594–1674), Offizier in französische Dienschte, Landamme
- Jakob Arnold von Salis (1847–1923), Theoloog
- Arnold von Salis (1881–1958), Archäoloog
- Johann Gaudenz Dietegen von Salis-Seewis (1825–1886), Jurischt und Politiker
- Johann Ulrich von Salis-Soglio (1790–1874), Komendant vo Schwiizer Truppe
- Carl von Salis (1886–1941), Mooler
- Giovanni Segantini (1858–1899), Chünschtler
- Pier Paolo Vergerio (1498–1565), Theoloog, Diplomat, Übersetzer vo der Bible, vo Vicosoprano
Literatur ändere
- Erwin Poeschel: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden, Band V. Die Täler am Vorderrhein, II. Teil. Die Talschaften Schams, Rheinwald, Avers, Münstertal, Bergell. Bern 1943, ISBN 978-3-906131-20-7.
- Jürg Rageth: Kleine Ur- und Frühgeschichte des Bergells. Stampa 2011. ISBN 978-3-033-03046-6.
- Ursula Bauer: Grenzland Bergell. Wege und Geschichte zwischen Maloja und Chiavenna. Zürich 2017.
- Silvia Andrea: La Bregaglia. Escursioni nel paesaggio e nella sua storia. Bellinzona 2016.
- Elvira Salis: La nossa storia. Ricette e tradizioni per i 90 anni della "Società femminile Bregaglia Sottoporta". Bondo 2015.
- Crisitan Copes: La Bregaglia. Una valle di confine tra Svizzera e Italia. Bondo, Chiavenna 2014.
Weblink ändere
Commons: Bregaglia – Sammlig vo Multimediadateie- Website vo der Gmaind Bregaglia
- Red.: Bregaglia. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Diego Giovanoli: Bondo. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Adolf Collenberg: Castasegna. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Maria-Letizia Boscardin: Castelmur. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Adolf Collenberg: Promontogno. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Adolf Collenberg: Soglio. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Adolf Collenberg: Vicosoprano. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Adolf Collenberg: Bergell. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Das Bergell uf centrogiacometti.ch
Fuessnoote ändere
- ↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023
- ↑ Standeskanzlei Graubünden: Wappenbuch des Kantons Graubünden, Chur 1982.
- ↑ Karl Wüst: Das Bargaiot – Bergeller Dialekt im Durchzug (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) uf feuilletondienst.ch
- ↑ Christina Caprez: «Bargaiot» – das Amalgam der Bündner Sprachen, e Sändig vo dr Schnabelweid uf srf.ch
- ↑ Luigi Giacometti: Dizionario del dialetto bregagliotto. Variante di Sopraporta. Castasegna 2012.
- ↑ Marco Ranzoni: Repertorio del dialetto bregagliotto, a partire dai termini in italiano e in tedesco. Castasegna 2015.
- ↑ Bergwanderung zur Dreifach-Wasserscheide am Pass Lunghin (Memento vom 15. Juni 2017 im Internet Archive) uf wanderungen.ch
- ↑ Tunnel Promontogno (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) uf structurae.de
- ↑ Bondo: Dorf nach Bergsturz evakuiert uf gr.ch
- ↑ Eine Geröllawine streifte das Dorf Bondo uf nzz.ch
- ↑ Neuerlicher Murgang: Das Grauen in Bondo nimmt kein Ende uf nzz.ch
- ↑ Malojapassstrasse wieder normal befahrbar. Erstmals nach dem Bergsturz im August ist die Kantonsstrasse am Malojapass im Raum Bondo wieder normal befahrbar. uf suedostschweiz.ch
- ↑ Fondation Alberto et Annette Giacometti
- ↑ Strom für Zürich und das Bergell (Memento vom 16. Augschte 2016 im Internet Archive) uf ewz.ch
- ↑ d Albignahütte. Archiviert vom Original am 24. Juni 2017; abgruefen am 4. Juli 2017.
- ↑ d Fornohütte. Archiviert vom Original am 5. September 2018; abgruefen am 4. Juli 2017.
- ↑ d Sasc Furä-Hütte. Archiviert vom Original am 9. Juli 2017; abgruefen am 4. Juli 2017.
- ↑ s Sciorahütte. Archiviert vom Original am 29. August 2017; abgruefen am 4. Juli 2017.
- ↑ d Chlätterregion Bergell
- ↑ Bergell. Traumland aus Granit (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) uf sascfura.ch
- ↑ Jubiläum Piz Badile (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) uf bregaglia.ch
- ↑ Jubiläum Piz Badile: 150 Jahre seit der ersten Besteigung (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) uf enjoystmoritz.ch
- ↑ Paul Nigg: Bergell: Gebietsführer für Wanderer, Bergsteiger und Kletterer. Münche 7. Uuflaag 2004, Syte 248.
- ↑ Spazzacaldeira, 2487 m. NO-GRat 4c, "Fiamma" 5c. Auf dem Wahrzeichen des Bergell. (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) uf nature-classic.at
- ↑ E. W Freiherr von Wedekind: Neue Jahrbücher der Forstkunde. Band 10, Darmstadt 1835, Syte 66–68.
- ↑ Der Cheschtelewald vo Castasegna (Memento vom 21. Juni 2017 im Internet Archive) uf castagneto.ch
- ↑ Kastanienfestival Bergell (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) uf kastanienland.ch
- ↑ Regula Frei-Stolba: Die Räter in den antiken Quellen. In: Das Räterproblem in geschichtlicher, sprachlicher und archäologischer Sicht. 1984, Syte 6-21.
- ↑ Inschrift vo Castelmur: HM 28
- ↑ Der Heimatschutz würdigt Bergell uf nzz.ch
- ↑ Sara Beatriz Gavazzi, Jane Bihr-de Salis, Diego Giovanoli-Fromm: Il palazzo Salis di Bondo. Una villa di residenza estiva nelle Alpi retiche. Bondo/Malans 2002.
- ↑ Autobiografii vom Christian Klucker: Erinnerungen eines Bergführers. Uuseggä vom Ernst Jenny. Erlenbach-Zürich 1930. Neuuusgab vom Emil Zopfi. Zürich 2010.
