Andeer

Andeer ([ɐnˈder]^ⓘ) isch e Gmaind i der Region Viamala vom Kanton Graubünde.

Andeer
Wappe vo Andeer
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Graubünde (GR)
Region:	Viamalaw
BFS-Nr.:	3701i1f3f4
Poschtleitzahl:	7440
Koordinate:	751548 / 16288146.5999999.416668982
Höchi:	982 m ü. M.
Flächi:	46.30 km²
Iiwohner:	921 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.andeer.ch
Andeer Andeer
Charte
Charte vo Andeer w

Wappe

S Gmaindwappe, wo uf silbrigem Grund über der Zinnemuur en Bär zeigt, wo stoot und rot bewehrt isch, isch vo der Bärenburg (romanisch Balamburtg), em alte Verwaltigszäntrum vom Taal, abgleitet.

Geografii

Andeer liit im Schamsertaal, wo uf Rätoromanisch Val Schons heisst. Dur s Taal flüsst dr Hinderrhy, wo bi Roffla dur di ängi Rofflaschlucht lauft. Südlech vom Dorf chunt der Oovnerrhy oder Ferrerarhy us em Ferrerataal zum Rhy abe. Undedra stoot s Chraftwärch Bäreburg vo der Stromfirma Chraftwärch Hinderrhy AG.

Näbem Dorf Andeer ghöre zu dr Gmaind no d Wiiler Clugin, Pignia, Bäreburg, Bavugls und Bagnusch.

Südlech vo Roffla goot s Gmaindgebiet bis über d Alp Nursera ufe, uf der Oschtsyte vom Taal zu de Alpe Lambegn und Neaza under der Bärgreie mid em Piz Curver (2972 Meter über Meer). Im Weschte sind under em Cufercalhorn (2800 Meter) und em Piz Calandari d Alpgebiet Durnan, Pastgaglias und Burtgas. A dr Gmeindgränze begägne sech s Rätoromanische und die walserdütschi Sprooch vo dr Nochbergmaind Sufers im Rhywaald.

Sprooch

Bis im 19. Joorhundert isch im Schams und z Andeer vo fasch allne Lüt die rätoromanischi Sprooch Sutselvisch gredet worde. Sider isch der Adeil vo der Bevölkerig mit romanischer Sprooch immer meh zrugg ggange. Erscht nach em Zwöite Wältchrieg isch s Romanisch i d Minderheit groote.

Sprooche
Sprooche	Volkszählig 1980		Volkszählig 1990		Volkszählig 2000
	Zahl	Adeil	Zahl	Adeil	Zahl	Adeil
Düütsch	364	62,54 %	446	75,21 %	542	81,02 %
Rätoromanisch	144	24,74 %	87	14,67 %	61	9,12 %
Iteliänisch	47	8,08 %	27	4,55 %	16	2,39 %
Iiwohner	582	100 %	593	100 %	669	100 %

Gschicht

Sid der Zyt vo de Röömer sind archäologische Fundstück us em Schams bekannt. Dur das Taal isch eini vo de Alpestroosse vo Italie dur d Provinz Räzie uf Curia (Chur) ggange. Im Schams isch die römeschi Siidlig Lapidaria gsi, wo uf dr spootantike Charte vo de römische Riichsstroosse, de Peutingersche Dafele usem 3. Joorhundert, yzeichnet isch.

Güeter vom Bischof vo Chur im Schams bi Lapidaria sind im Urbaar vo de Riichsgüeter z Churräzie vo ane 842 erwäänt. Im Middelalter isch ufemene Felsehügel am Rhy d Bäreburg bout worde. Dr Ortsname Andeer wird ane 1208 s erschte Mol gnännt.

1593 isch am Soumwääg d Suscht vo der Port Schams bout worde. Mit de Passstroosse übere Splügepass und de San Bernardino-Pass und em Bou vom Dunnel vo der A 13 underem San-Bernardino dure isch der Wääg em Hinderrhy noo als internazionali Transitroute immer wichtiger worde.

D Rofflaschlucht und s Mineralbad Aquandeer sind Attrakzioone für d Turischte.

Ufe 1. Jänner 2009 sind die ehemolige Gmainde Clugin und Pignia mit Andeer zämegleit worde.

• 
  Wandgmäld mit ere Schrift uf Sutsilvisch
• 
  i der Rofflaschlucht

Literatur

• Jürg Simonett: Andeer. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Adrian Collenberg: Drei Berggemeinden – drei Entwicklungen: Trun, Andeer und Saas i.Pr. (1850-1950). Schriftenreihe Nachhaltige Land- und Forstwirtschaft im Alpenraum, Band 6. Kiel: Vauk, 2002. ISBN 3-8175-0368-7
• Otto Pajarola: Das Andeerer Maiensäss Mut – ein Idyll im Schams. Andeer, 2001.
• Hans Hofmann: Andeer. Wege zum Wasser. Calanda-Verlag, Chur, 1997.
• Domenic Mischol: Das Mineral- und Moorbad Andeer und seine Umgebung. Ansichten-Album. Andeer/Zürich, 1910.
• L. Nagel: Andeer in Graubünden. Seine Heilquelle und Umgebung. Chur, 1890.

Weblink

 Commons: Andeer – Sammlig vo Multimediadateie

• Website vo dr Gmaind Andeer