Feldis/Veulden
Feldis/Veulden (dütsche un bis 1943 offizielle Name: Feldis, rätoromanisch Veulden) isch e Dorf i de politischi Gmeind Domläschg, wo zum Chreis Domleschg (bis Ändi 2017) bzw. i de Region Viamala vom Kanton Graubünde ghört.
| Feldis/Veulden | |
|---|---|
 | |
| Basisdatä | |
| Staat: | Schwiiz |
| Kanton: | Graubünde (GR) |
| Region: | Region Viamala |
| Kreis: | Domläschg |
| Gmeind | Domläschg |
| PLZ | 7404 |
| Koordinate: | 752219 / 184483 |
| Höchi: | 1470 m ü. M. |
| Flächi: | 7,57 km² |
| Iiwohner: | 130 (31. Dezember 2008)[1] |
| Website | www.feldis.ch |
 Feldis/Veulden | |
| Charte | |
 | |
Geografii ändere
Feldis lait uffenere Terass am Hang vo de Stätzerhornchette un isch de nördlichscht Ort im Domleschg. Di ehemooligi Gmeind het e Gröösi vo 758 Hektare ghaa un hät aa Domat/Ems, Rothebrunne un Scheid gränzt.
Gschicht ändere
De Ort wird 1290/98 als Felden zum erschte Mool erwäänt. Am Änd vum 13. Joorhundert isch e Guet vo de Bischöf vo Chur bekannt, un im 14. Joorhundert hen d Herre vo Rietberg de Zehnte bezoge. 1527 het sich Feldis uss de Herrschaftsrächt ussgchauft. 1583 isch es zum reformierte Glaube überträtte. Im Joor 1774 isch de Ort vumene Brand fascht ganz zerstört worde.[2] Bis zum Bau vunere Strooss über Schaid uff Tumegl/Tomils im Joor 1904 isch Feldis di isoliertescht Gmeind vum Domleschg gsi. Im Joor 1958 isch au e Seilbaan uff Rhäzüns baut worde. Bis zum 20. Joorhundert isch d Viiwirtschaft un de Ackerbau de wichtigscht Erwerb gsi, syt em Bau vo de Strooss isch Feldis di einzig Gmeind vum Domleschg, wo au de Tourismus e Roll spiilt.[3]
Uf de 1. Januar 2009 hät Feldis zämme mit Scheid, Trans un Tumegl/Tomils zur Gmeind Tomils fusioniert. Syt em 1. Januar 2015 ghört Tomils zämme mit Almens, Paspels, Pratval und Rodels zur neue Gmeind Domleschg. Feldis isch hüt also e Frakzion vo Domleschg.
Wappe ändere
S Wappe vo Feldis zeigt uffeme silbrige (wysse) Grund, übereme rote Dreiberg, en blaue Vogelgryyf mit rote Chralle un Schnabel. De Gryyf isch s Familiewappe vo de Tscharner, un de Dreiberg isch e beliebts Motif in de schwiizer Heraldik, wo uff d Lag in de Berg hywyyst.
Bevölcherig ändere
| Joor | 1803 | 1850 | 1880 | 1900 | 1950 | 2000 | 2004 | 2007 | 2008 |
| Yywohnerzaal | 156 | 164 | 172 | 130 | 176 | 129 | 136 | 140 | 130 |
Di ursprünglig Sprooch vo Feldis isch de rätoromanisch Dialäkt Sutsilvanisch, wo hüt aber numme no vunere Minderheit gredt wird. De Sproochweggsel z Feldis isch guet dokumentiert, un isch vum Mathias Kundert in sym Buech „Der Sprachwechsel im Domleschg und am Heinzenberg“ zämmegfasst worde. Bis zum Aafang vum 20. Joorhundert isch de Ort wohl ganz romanisch gsi, so dass en Schuelinspektor im Joor 1885/96 schrybt, dass d Chinder usserhalb vo de Schuel kei Wort Dütsch würde höre. In de Verwaltig, de Chilch un in de Schuel isch s Dütsch aber scho lenger verbreitet gsi. Scho im 18. un 19. Joorhundert isch de Grossdeil vo de schriftliche Dokumänt uff Dütsch. D Protokoll vo de Gmeindsversammlige sin zwüsche 1889 un 1907 uff Romanisch gschribe worde, syt däm numme uff Dütsch. Di mündlichi Sprooch vo de Versammlige isch aber bis in d 1960er Romanisch gsi, un isch ersch syt 1970 numme no Dütsch. Dass de Feldiser s Romanisch als Schriftsprooch främd gsi isch, het sich au 1970 zeigt, wo d Formular vo de Volchszäälig zerscht uff Romanisch verdeilt worde sin, aber vo niemerm hen chönne ussgfüllt werde. S Chilchebuech het am Aafang vum 19. Joorhundert vum Latiinische zum Dütsche gweggslet, un ab 1907 het es kei Pfarrer mee gee, wo uff Romanisch predigt het. 1918 isch deno s romanischi Gsangsbuech ersetzt worde. De Otto Paul Tscharner brichtet au vumene Pfarrer uss Dütschland, wo 1934 uff Feldis cho isch, un wonner het welle Romanisch lehre, uff Abläänig gstosse isch. In de Schuel het es im 19. Joorhundert schynts vo de Lehrperson abghänge, wie vil uff Dütsch un Romanisch unterrichtet worde isch. Im Schuelbricht vo 1854 heissts sogar: „Der deutschen Sprache ist der Lehrer selbst nicht mächtig.“[4] Ab 1899 isch de numme no Dütsch unterrichtet worde. In däm Joor het en Lehrer uss Almens d Stelle überno, wo Schieler, wo in de Schuel Romanisch gredt hen, bestrooft het. Imene Bericht vumene Feldiser wo 1908 uff d Wält cho isch, heisst's:
„Wenn in der Pause ein Kind ein Wort Romanisch sprach, musste es zehn Rappen Busse bezahlen. Die Situation war schwierig für Kinder, die kaum ein Wort Deutsch konnten. Da war es meist still auf dem Pausenplatz.“[5]
In beide Fäll vo de Schuel un de Chilch, isch d Usschaltig vum Romanisch schynts vo de Gmeind sälber betrybe worde. Ab 1922 bis 2002 sin deno wiider 2–3 Romanischstunde pro Wuch erteilt worde, allerdings mit Unterbrächige, wyl d Gmeind zitewys nit-romanischi Lehrchräft aagstellt het.
Bis in de 1920er isch s Romanisch di einzigi Umgangssprooch, wo "uff de Gass" gredt worde isch, gsi, un d Chinder hen bim Schuelyytritt in de Regle kei Dütsch chönne. Gäänderet het sich des deno mit enere Zuewandrig in de 1920er, un mit em Uffcho vum Tourismus in de 30er. Ab öbe 1950 sin d Chinder deno in de Regel zweisproochig uffgwaggse. Bis in d 1960er isch s Romanisch aber als Alltagssprooch no presänt gnue gsi, dass au d Chinder vo Dütschsproochige Romanisch glehrt hen. In de 1980er het mer deno in fascht allene Familie mit de Chinder uff Dütsch gredt; de Mathias Kundert berichtet 2007 no vo einere Familie, wo au mit de Chinder Romanisch gredt wird. Hüt isch s Romanisch no d Sprooch vo einzelne Familie un Fründeschreis, wo im Private oder als e Art „Gheimsprooch“ gredt wird.[6]
| Sprooche vo Feldis/Veulden | ||||||||||
| Sprooche | Volchszäälig 1900 | Volchszäälig 1970 | Volchszäälig 1980 | Volchszäälig 1990 | Volchszäälig 2000 | |||||
| Aazaal | Aateil | Aazaal | Aateil | Aazaal | Aateil | Aazaal | Aateil | Aazaal | Aateil | |
| Dütsch | 4 | 3,08 % | 73 | 48,03 % | 54 | 50,47 % | 89 | 72,95 % | 110 | 85,27 % |
| Rätoromanisch | 126 | 96,92 % | 75 | 49,34 % | 50 | 46,73 % | 31 | 25,41 % | 18 | 13,95 % |
| Yywohner | 130 | 100 % | 152 | 100 % | 107 | 100 % | 122 | 100 % | 129 | 100 % |
Sehenswürdigkeite ändere
Di reformierti Dorfchilch vo Feldis stoot unter Denkmoolschutz.
Galeri ändere
Literatur ändere
- Erwin Poeschel:Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden III. Die Talschaften Räzünser Boden, Domleschg, Heinzenberg, Oberhalbstein, Ober- und Unterengadin. (= Kunstdenkmäler der Schweiz. Band 11). Hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK. Bern 1940.
Weblink ändere
Commons: Feldis/Veulden – Sammlig vo Multimediadateie- Offizielli Websyte vo Feldis/Veulden
- Jürg Simonett: Feldis/Veulden. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Fuessnote ändere
- ↑ Bilanz der ständigen Wohnbevölkerung nach Bezirken und Gemeinden uf bfs.admin.ch (Bundesamt för Statistik)
- ↑ Feldis/Veulden im Historische Lexikon vo de Schwiz
- ↑ Kundert, Mathias: Der Sprachwechsel im Domleschg und am Heinzenberg (19./20. Jahrhundert). Kommissionsverlag Desertina, Chur 2007, ISBN 978-3-85637-340-5. pp. 26
- ↑ Kundert (2007). pp. 30
- ↑ Kundert (2007). pp. 30
- ↑ Kundert (2007). pp. 33
_wappen.svg){kind=small}
