Surses GR
| S GR im Lemma isch s offiziell Chürzel vom Kanton Graubünda und wird bruucht, zum Verwächslige mit Yträäg vom Name Surses vermyde, wo öppis anders meined. |
Surses isch a politischi Gmaind i de Bündner Region Albula. Si isch uf da 1. Januar 2016 entstanda, wo sich di ehemoliga politischa Gmainda Salouf, Riom-Parsonz, Cunter, Savognin, Tinze, Mulegns, Sur, Marmorera und Bivio zur neue Gmaind zämagschlossa händ. Dr Sitz vo da Verwaltig isch z Tinze.[1]
| Surses GR | |
|---|---|
 | |
| Basisdate | |
| Staat: | Schwiiz |
| Kanton: | Graubünde (GR) |
| Region: | Albula |
| BFS-Nr.: | |
| Poschtleitzahl: | 7452 Cunter 7453 Tinizong 7454 Rona 7455 Mulegns 7456 Sur/Marmorera 7457 Bivio 7460 Savognin 7462 Salouf 7463 Riom 7464 Parsonz |
| Koordinate: | 765597 / 163004 |
| Höchi: | 1'232 m ü. M. |
| Flächi: | 324 km² |
| Website: | www.surses.ch |
 im Hindergrund isch Savognin Blick vu Süde uf Tinze, | |
| Charte | |
 | |
Geografii ändere
D Gmaind Surses liit im Oberhalbschtai. Si isch noch Schuls flächemässig di zwaitgröschti Gmaind im Kanton Graubünda und i da Schwiiz hinder Glarus Süd und Schuls a dritter Stell.
Dr rätoromanisch Name Surses, wo uf tüütsch Oberhalbschtai heisst, beziet sech uf en mächtige Felsrigel, dr Crap Ses, wo drüü Kilometer südech vo Tüüfekaschta im Juliataal en ängi Schlucht und e markanti Taalstuefe bildet. Me seit em au Cunterser Schtai, wil er taaluus gseh s Ändi vom ehemolige Gmaindbann vo Cunter markiert het. S Wortpaar vom Fluername Crap Ses synersyts tuet d Bedüütig vo dere Stell im Taal no mee zeige: s romanische Crap heisst uf Düütsch «Felse» und «grosse Schtai», und Ses bedüütet au «Schtai» (es chunt vom latyynische saxum), für d Sproochforscher isch das es schöns Bischpiil für en Bedüütigsverdoppelig vom Name, wo sech im Vrlouf vo dr Zyt erggää het, si säget dem drumm «pleonastischi» Wortbildig.[2]
Dr Cunter Schtai het d Gschicht vom Taal prägt, grad au wo me s Gebiet obedra als eigeti Region mit em Name Oberhalbschtsi het afa bezeichne. Bsunders d Stroossebouer hend sech öpis müesse uusdänke. Ane 1777 isch di erschti Strooss kweer dur die mächtegi Felswand usegsprängt worde. Hütt goot d Kantonsstrooss Im Bärg inn dur dä Felschopf; dr Crap Ses-Dunnel, wo dr Kanton dur das schwirige Gschtai het lo boore und ane 1992 in Betriib gnoo het, isch me as 700 Meter läng.
D Hauptstrooss im Taal dur Surses isch en Abschnidd vo dr Kantonsstrooss «H03a», wo usem Rhytaal is Engadin goot. Vom Cunter Schtai füert si taalywärts dur d Ortschafte Cunter, Savognin, Tinze, Rona, Mulegns, Sur, Marmorera und Bivio. Dr Kanton Graubünde möcht se neu als Nazionaalstroos lo ydeile, zum vom Bund Subfänzioone füre ufwändig Stroosseunderhalt züberchoo. D Linie vo dr Passstrooss zum Julierpass het dr Kanton ane 1826 bim grosse Uusbou vo dr Oberhalbschtaistroos gwäält.
Bi Bivio zweigt dr Fuesswääg zum Septimerpass vom Haupttaal ab. Das isch en alte Saumpfad is Bergell abe. En andere Bärgwääg goot vo Bivio übere Stallerbärg uf Juf im Oofnertaal.
Im Taal flüsst d Julia, wo uf rätoromanisch Gelgia heisst und e Näbefluss vo dr Albula isch. Oben a Sur liit dr Marmorerasee, e Stausee mit ere Staumuur, wo ane 1954 fertig gsi isch.
D Bärge im Oschte vo Surses sind dr Piz Mitgel, s Tinzehorn, dr Piz Ela, dr Piz Jenatsch, dr Piz d’Err und dr Piz d’Agnel. Im Weschte stoot d Bärgchetti vom Piz Curvér zum Piz digl Gurschus und bis zum Piz Platta.
D Nochbergmainde vo Surses sind:
Gschicht ändere
di neu Gmaind ändere
Da Kanton Graubünda het scho vor Johre gära a Fusion vo allna Gmainda im Tal gha. Im 2006 händ füüf vo nüün Gmainda noch vierjährige Vorarbed «Nai» gsait zu ma Fusionsprojekt. 2009 sind wider sächs Gmainda berait gsi, a Fusion z prüefa – aber Riom-Parsonz, Sur und Tinizong-Rona händ dänn gliich nöd wöle.[3]
Im Früelig 2013 isch en dritte Aalauf mit Fusionsverhandliga im Surses undernoo worda. Zwo Johr spöter, am 27. März 2015 händ acht vo nüün Gmaindsversammliga im Krais Surses ama Fusionsprojekt zuagstumma, Savognin hät s Traktandum uf an Urnagang verschoba. Am 27. April hät s Stimmvolk vo Savognin mit 320 Jo- zu 90 Nai-Stimma und öpa 60 % Stimmbetailigung äbafalls zuegstumma.[4][5] Nochdäm da Bündner Grossi Root däm Projekt am 9. Dezember 2015 au no zuegstumme hät, isch nüt me im Wäg gstand und dia neu Gmaind hät chöna uf da 1. Januar 2016 entstoo.[6]
s Gmaindwappe ändere
Di gross neu Gmaind Surses het zu irem Wappe das Wappebild gnoo, wo vorher scho s Zeiche vom Chrais Surses gsi isch.
Gschicht vom Gebiet ändere
Dr Ort Tinze isch scho in dr Spootanike im Strooseverzäichnis Itinarerium Antonini öpen im Joor 280 mit em Name Tinnetione als Stazioon a dr Bärgstrooss übere Septimerpass ufgfüert. D Chile z Tinze isch ane 1180 s erschte Mool erwäänt. Sid em Middelalter isch z Tinze d Suscht vo dr Fuergnosseschaft vom Oberhalbschtai gsi.
Bivio chunt imene Dokumänt us em 9. Joorhundert mit dr latynische Bezeichnig stabulum bivio vor; das bedüütet uf Düütsch öpe so vil wie: «S Hoschpiz a dr Wägschäidi» und zeigt wie wichtig dr Platz, wo sech di alte Passstroose träffe, scho immer gsi isch. Z Bivio isch spööter au eini vo dene Stazioone gsi, we me uf em Wääg über d Bärge d Ross het chönne wächsle. Vom düütsche Name Stall für Bivio het dr Bärgpass vo Juf her dr Name übercho, dr Stallerbärg.
Bi Savognin isch ufem Hügel Padnal, wo au Mot la Cresta heisst, es grosses Dorf us dr Bronzezyt gsi.[7] S Dorf Savognin, wo s erschte Mol imene Dokumänt vo ane 1154 vorchunt, isch im 20. Joorhundert e bedüütendi Bündner Feriestazioon worde.
Bi Marmorera, wo uf düütsch »Marmels« heisst, het s Elektrizitätswärch vo Züri im Taal i de 1950er Joor e Stausee chönne mache; es het vil z rede ggää, wie d Verträtter vo de Zürcher d Puure im Dorf derzue drängt hend, für d Wasserkonzässioon s alte Dorf uffz’ggää, und wie sech das für d Lüüt usgwürkt het.[8][9]
Ziteil isch en alte Wallfahrtsoort wyt oben uf em Bärg weschtlech vo Salouf. Es het e Chile, wo ane 1959 a dere Stell neu bout worden isch, wo sid em 16. Joorhundert e Kapälle gsi isch. Die het dra erinneret, ass sech ane 1580 d Muettergottes dört obe emene 18jöörige Meitli und denn au no amene Bueb zeigt het. Vo dere Erschynig het dr Bündner Landvogt vom Oberhalbschtai, dr Albert de Baselgia, em apostolische Nuntius Giovanni Francesco en usfüerleche Pricht gschickt.[10] Und sider chömet jedes Joor vil Lüüt zu däm Oort am Fuess vom Piz Curvér.
Sprooch ändere
Surses isch di einzig ofiziell drüüschproochig Gmaind vom Bünderland. Amtssprooch isch meerhäitlech s rätoromanische Idiom Surmiran, Schuelsprooch isch Rumantsch Grischun, und z Bivio isch di tradizionell Dorfsprooch s Iteliänische.[11]
Lüüt ändere
- Giovanni Segantini, Chünschtler
Literatur ändere
- Gion Peder Thöni: Salouf. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Jürg Rageth, Gion Peder Thöni: Riom. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Gion Peder Thöni: Parsonz. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Redaktion: Riom-Parsonz. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Gion Peder Thöni: Cunter. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Jürg Rageth, Jürg Simonett: Savognin. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Gion Peder Thöni: Tinizong. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Gion Peder Thöni: Rona. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Redaktion: Tinizong-Rona. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Gion Peder Thöni: Mulegns. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Gion Peder Thöni: Sur. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Gion Peder Thöni: Marmorera. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Jürg Simonett: Bivio. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Adolf Collenberg: Ziteil. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Weblink ändere
Commons: Surses – Sammlig vo MultimediadateieFuassnoota ändere
- ↑ Schliessung und Aufhebung Gemeindeverwaltung Mittailig uf savognin-gr.ch vom 28. Dezember 2015
- ↑ Carli Tomaschett: Orts- und Flurnamen als Zeugen bäuerlicher Siedlungen. In: Jahrbuch der Historischen Gesellschaft Graubünden, 125, 1995, S. 240–256
- ↑ Neuerlicher Fusionsversuch im Surses kommt voran Artikel uf suedostschweiz.ch vom 9. April 2013
- ↑ Fusionsprojekt Surses PDF-Datai uf savognin-gr.ch vom 27. März 2015
- ↑ Ein überzeugtes Ja auch in Savognin Kanton Graubünda, Amt för Gmainda, Mittailig vom 27. April 2015
- ↑ Vier Gemeindezusammenschlüsse auf 2016 beschlossen Kanton Graubünda, Amt för Gmainda, Mittailig vom 9. Dezember 2015
- ↑ Jürg Rageth: Die bronzezeitliche Siedlung auf dem Padnal bei Savognin. In: Jahrbuch der Schweizerischen Gesellschaft für Ur- und Frühgeschichte, 1976 bis 1982.
- ↑ Paul J. Mark: Ein Bergdorf geht unter. Terra Grischuna-Verlag, Chur 2005.
- ↑ Schwiizerische Gselschaft für Volchskund: Verschwundene Täler (Memento vom 13. April 2018 im Internet Archive)
- ↑ Website vo Ziteil
- ↑ Andres Max Kristol: Sprachkontakt und Mehrsprachigkeit in Bivio (Graubünden). Linguistische Bestandesaufnahme in einer siebensprachigen Dorfgemeinschaft (Romanica Helvetica 99). Bern 1984.
