Vulgärlatiin

Als Vulgärlatiin (uff Latiinisch sermo vulgaris, „Umgangssproch“) bezeichnet mer d'Variante (Dialäkt un Sozioläkt) vum Latiinische in de letschte Johrhundert vum Römische Riich. Vu-n-ere eiheitlige Sproch cha no öbbe bis ins 6. Johrhundert gschwätzt were. S Vulgärlatiin isch allerdings kei zweiti Sproch gsi, wu näbem Latiin existiert hät, sundern isch s Latiin sälber gsi, wu sich (wie jedi läbigi Sproch) ununterbroche entwickelt hät un in regionali Dialäkt zerfalle-n-isch. Us sälle Dialäkt sin im Lauf vu-n-ere johrhundertlange Entwicklig di romanische Sproche entstande. Dodemit isch s Latiin d'Protosprooch vu-n-ene gsi.

S Römisch Riich

Gschicht un Entwicklig

Völcher z Italie um 400 v. Chr.:  Kelte
 Etrusker
 Umbrer un Sabiiner
 Latiiner un Falisker
 Samniite
 Japyger
 Verschideni süditaliänischi Völcher
 Grieche
 Karthager

Am Aafang isch s Latiin no uff eme zimmlig chleine Gebiet gschwätzt wore, näbe Kultuure mit ere größere Usdehnig wie de Etrusker odder de Grieche. Bis hütt isch nit chlärt, wie sich d'Latiiner gege di andere Völcher hänn chönne duuresetze un sich so witt usbreite. Es hätt au s Gegedeil chönne bassiere, nämmli dass s Latiinisch zum Bispil vum Etruskisch verdrängt wore wär.

Wu d'Römer sich übber di ganzi Apenniinehalbinsle usbreitet gha hänn, hät d'Sproch vu de römische Soldate scho regionali Unterschid zeigt, wu uff de Iifluss durch d'Sproche vu andere Völcher (Kelte, Umbrer, Grieche, Etrusker uew.) zruckzfiehre sin. Sälle Iifluss hät zum Bispil dezüe gfiehrt, dass di stimmlose Konsonante [p, t, k] zu ihre stimmhafte Forme [b, d, g] wore sin. S Vulgärlatiin isch e läbigi Sproch gsi, wu sich ständig verändert hät wie jedi Sproch, sällewäg hät's no kei Vulgärlatiin gee, wu als eiheitligi Sproch vum Latiin abgwiche wär: e eiheitligi latiinischi Sproch isch erscht entstande, nochdemm d'Römer de Mittelmeerruum iignuu gha hänn un si für e Verständigung zwüsche de Provinze un Kultuure notwändig wore-n-isch. Ergäbnìs vu de Vereiheitligung isch s klassisch Latiin, meistens eifach als Latiin bezeichnet.

Währenddemm hät sich di gsprocheni Sproch in Variante uffgspalte. Noch em Zerfall vum Römische Riich un de Iifäll vu Araber un de germanische Gote isch d'Kommunikation zwüsche de Provinze meh un meh unterbroche, während de Iifluss vu de Standardsproch gsunke-n-isch. Bedingt dodurch un durch de Aastig vum Analphabetismùs hänn sich di regionale Mundarte usenandgläbt, allerdings isch s Latiin als Sproch vu de kultivierte Schicht un vu de Literatuur erhalte blibe. S Volch hät sälli nümi verstande; amtligi Tekscht hänn mieße in de Dialäkt übbersetzt were, wu zwar in gschribener Form nò nit existiert hät, abber im Alldag vu'me-ne Großdeil vu de Lüt benutzt wore-n-isch.

Als Ergäbnìs vu derre Spaltig sin Schritt für Schritt sälli Sproche entstande, wu hütt als romanischi odder neulatiinischi Sproche bekannt sin. Scho ums Johr 1000 ume sin di hüttige Sproche unterschide gsi: uff de Iberische Halbinsle s Portugiisisch mit siner nördöstlige Variante, em Galiizisch, un s Spanisch, z Frankriich im Norde d'Langues d'oïl un im Süde s Okzitanisch, im Gränzgebiet vu Italie, Östriich un de Schwiz di rätoromanische Sproche, z Norditalie di galloromanische Sproche un s Venetisch, im Süde di zentral- un süditaliänische Sproche, z Sardiinie s Sardisch, an de östlige Adriachüste s Dalmatisch (hütt usgstorbe) un z Rumänie, in de friehjere Provinz Dakie, s Rumänisch. We'mer sich allerdings an di traditionälli Bezeichnig Vulgärlatiin haltet, no ghöre alli sälli Sproche hütt no zu sällem dezüe.

Merchmol

D'Unterschid zum Latiinische hänn sowohl d'Phonologii wie au d'Morphologii un d'Syntax umfasst.

Phonologii

Bi de Vokäl isch d'Unterscheidig zwüsche lange un churze Vokäl (Quantitet) abgfalle un durch die vu uffige un gschlossene (Qualitet) ersetzt wore. Di friehjere churze Vokäl sin in de meiste Dialäkt göffnet wore, während di lange ihri Qualitet zwar biibhalte hänn, in uubetonte Silbe abber verchürzt wore sin. D'Diphthong ae, au un oe sin zu eifache Vokäl wore:

Ussproch	ă	ā	ĕ	ē	ĭ	ī	ŏ	ō	ŭ	ū	y	ae	oe	au
Klassischs Latiin	a	aː	e	eː	i	iː	o	oː	u	uː	y, yː	ai	oi	au
Vulgärlatiin	a	a	ɛ	e	e	i	ɔ	o	o	u	i	ɛ	e	ɔ

In de Umgangssproch sin d'Ändkonsonante (-m, -t un viilmol -s) nümi usgsproche wore, was sich au uff d'Deklination un d'Konjugation usgwirkt hät un eine vu de Gründ für s Verschwinde vu de Deklination gsi isch.

D'Plosiiv [k] un [g] sin vor de Vokäl e un i wohrschints scho frieh als [kji] un [gji] usgsproche wore. Spöter hät sich ihri Ussproch palatalisiert, d. h. mer hät si [c] un [ɟ] usgsproche, bis si deno im Mittelalter zu [t͡s] un [dʒ] im Oste un zu [s] un [ʒ] im Weste wore sin. S eifach s isch zwüsche Vokäl als [z] gsait wore un s ss als stimmloses [s].

Verschide hänn sich d'Kombinatione -ct-, -pt- un s x entwickelt. Im Italiänische hät sich de erscht Konsonant an de zweit assimiliert, in de westlige Dialäkt sin si palatalisiert wore odder verschwunde. D'Kombination [ti] isch vor Vokäl zu [t͡si] wore, im Weste zu [si].

D'Vereifachig vum Deklinationssystem

S Verschwinde vum Deklinationssystem mit verschidene Forme isch us zwei Gründ bassiert. Durch s Verschwinde vum Ändkonsonant, wu in viile Wörter de Unterschid zwüsche zwei Forme usgmacht hät. Au d'Verchürzig vu de uubetonte lange Vokäl hät dezüe biidrage, wiil au d'Vokallängi Fäll hät chönne unterscheide.

Elei durch sälli phonetische Entwicklige wär's allerdings nò nit vollständig abgfalle. De zweit Grund isch in de Syntax z süeche. Latiinischi Nome sin viilmol mit ere Präposition verbunde wore, s Nome sälber isch i'me-ne Fall gstande, wu durch d'Präposition bstimmt wore-n-isch. D'Wortfolg isch fräi gsi, im Vulgärlatiin isch si degege verbindlig wore, was e Bstimmig vu de Verhältnìs durch Deklination übberflüssig gmacht hät.

Bildig vum Plural

In Bezug uff d'Pluralbildig isch s Vulgärlatiin zweideilt gsi: während sich im Weste d'Regle uusebildet hät, dass Pluralforme e s am Änd hänn, isch im Oste de Ändvokal o zu i wore un a zu e. Im Weschte isch dodrmit dr Akkusativ Plural für dr ganz Plural verallgemeineret wore, im Oschte der Nominativ Plural.

D'Entstehig vum bstimmte Artikel

E bstimmte Artikel hät's im Latiinische nit gee. Bis ins Mittelalter hät sich abber d'Verwändig vu de Demonstratiivpronome ille, illa, illud; illos, illas als Artikel verbreitet. Spöter sin säll verchürzt un vereifacht wore.

D'Konjugation

Au d'Konjugation vu de Verbe hät sich verändert, allerdings nit so dütlig wie d'Deklination. Di vier Konjugationsklasse (-áre, -ére, -ere, -íre) sin biibhalte wore, im Spanische, Portugiisische un Sardische isch allerdings d'Unterscheidig zwüsche -ére un -ere nümi gmacht wore. Di passiivi Konjugation isch ußer Gebruuch chuu un durch Umschriibige ersetzt wore (Bispil: s latiinisch amatur wird zu amatu).

D'Verbe esse (sii) un habere (ha) sin meh bruucht wore, zum Bispil in de zämmegsetzte Forme:

• Vergangeheit: habeo caballu comparatu „ich ha e Ross chauft” → uff Italiänisch ho comprato un cavallo, uff Spanisch he comprado un caballo un uff Rumänisch am cumparat un cal
• Futuur: comparare habeo caballu „ich wir e Ross chaufe” → uff Italiänisch comprerò un cavallo un uff Spanisch 'compraré un caballo.
• Konditional: di erschti Person Singular isch mit em Perfäkt vum Verb „ha“ bildet wore: comprare + habui (bzw. hebui in de Umgangssproch) → uff Italiänisch comprerei, uff Spanisch compraría.

D'Konjugationsändige sin im Vulgärlatiin nit eiheitlig gsi, Unterschid hät's vor allem zwüschem westlige un em östlige Vulgärlatiin gee. Di folgendi Tabälle zeigt anhand vum Verb „cantare“ (singe) sälli Abwiichige uff (einzelni Forme sin rekonschtruiert):

Klassischs Latiin	Vulgärlatiin
	Weste	Oste
canto	canto	canto
cantas	cantas	canti
cantat	canta	canta
cantamus	cantamos	cantamo
cantatis	cantades	cantate
cantant	cantan	cantan

Wortfolg

Im klassische Latiin isch d'Reihefolg vu de Wörter i'me-ne Satz völlig fräi gsi, normalerwis isch s Verb am Änd vum Satz gstande. D'Verhältnìs sin durch d'Deklination chlor wore. Im Vulgärlatiin hät sich d'Reihefolg Subjäkt-Prädikat-Objäkt uusebildet.

Vokabular

numme klassisch	klassisch & romanischi Sproche	Alemannisch
sidus (Wurzle sider-)	stella	Stern
cruor	sanguis	Blüet
pulcher	bellus	schön
ferre (Perfektiiv tul-)	portare	drage
ludere	jocare	spile
os	bucca	Muul
brassica	caulis	Chohl
domus	casa	Huus
magnus	grandis	groß
emere	comparare	chaufe
equus	caballus	Ross

Viili Wörter vum klassische Latiin sin im Vulgärlatiin verlore gange. S Wort equus (Ross) zum Bispil isch übberall durch caballus ersetzt wore, allerdings no in de Wörter iapă (Rumänisch), èbba (Sardisch), yegua (Spanisch), egua (Katalanisch) un égua (Portugiisisch) erhalte bliibe; sälli heiße alli Stüete un chömme vu equa. E Reihe vu Wörter, wu's numme im klassische Latiin gee hät, isch uff de rächte Site z seh. Au viili Partiikle us em Latiinische sin verschwunde, ohni dass e Spur devuu übrig blibe wär, zum Bispil an, at, autem, donec, enim, ergo, etiam, haud, igitur, ita, nam, postquam, quidem, quin, quod, quoque, sed, utrum un vel.

Mänki vu denne Wörter, wu's in de romanische Sproche nümi gee hät, sin spöter us em klassische Latiin widder entlehnt wore un hänn als ghobeni Wörter gulte. Viili devuu erkännt mer dodraa, dass si vu für di entsprächendi Sproch typische Verschiebige nit bedroffe sin. Dodezüe ghört fungo „Pilz“ im Spanische, wu im Gegesatz zu sinem Synonyym hungo d'Verschiebig vu f zu h (wie in filius > hijo odder facere > hacer) nit mitgmacht un isch sällewäg e ghobes Wort gsi.

E Reihe vu Wörter isch au numme i'me-ne Deil vu de Sproche biibhalte wore: so isch s Wort omnes in de meiste Sproche durch totus ersetzt wore (vgl. französisch tous, spanisch todos uew.), während s Italiänisch (näbe tutti) s Wort ogni hät.

Anderi klassisch-latiinischi Wörter sin zwar biibhalte wore, hänn abber e Synonyym, wu erscht im Vulgärlatiin entstande-n-isch. S Wort caput hät testa Blatz gmacht, was ursprünglig „Topf“ gheiße hät, e Metapher, wu z Westeuropa hüfig gsi isch (vgl. Chopf un änglisch cup). Im Italiänische, Französische, Okzitanische un Katalanische gitt's all no capo, chef bzw. cap mit de Bedütig „Chef“, im Rumänische degege hät cap sini Bedütig nit gändert un existiert als Synonyym vu ţeastă. Au s spanisch un portugiisisch Wort (cabeza/cabeça) chunnt vu cap; im Portugiisische bedütet testa „Stirn“.

E hüfigi Tendänz, wu sich do bemerchbar macht, isch dass am Rand vum Sprochgebiet meh vu de alte Wörter bhalte were wie in de Mitti.

Lüeg au

• Latiinischi Sproch
• Romanischi Sproche

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Vulgáris_latin“ vu de ungarische Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.