Alemannische Wikipedia

Rätoromane

D Rätoromane (au Bündnerromane oder eifach Romane; rätorom. Rumantschs, Romontschs, Rumauntschs oder Rumàntschs) sin e Minderheit in dr Schwyz, wo Rätoromanisch schwätze. Als Gsamtheit werde si au mangmool als Rumantschia (öbe: ‚Romaneheit‘) bezeichnet. Si läbe hauptsächlig, mit 35'000 Sprächer öpe 60 %, im Schwyzer Kanton Graubünde, di gröscht rätoromanisch Diaspora läbt z Züri, mit rund 1330 Rätoromane (Stand 2017).[1] D Interesse vo de Rätoromane werde vo de Lia Rumantscha verträte.

s Gebiet vo de Rätoromane (rot)

Sprooch

ändere

S Rätoromanisch isch in meereri Dialäkt mit fümf verschiidne Schriftsprooche ùffdeilt: Surselvisch (rm. sursilvan) im Bündner Oberland, Sutselvisch (rm. sutsilvan) im Hinterrhytal, Surmeirisch (rm. surmiran) im Oberhalbstei ùn im Albulatal, Oberengadinisch (rm. putèr) ùn Unterengadinisch (rm. vallader). E gmeinsami Identität vo de Rätoromanisch-Sprecher isch nùmme schwach ussbildet, ùn vorallem in intellektuelle Chreis verbreitet. Di meischte Sprecher identifiziere sich änder mit ihrem Heimetort ùn ihrer Region, deno als Bündner oder Schwyzer, ùn ersch de, wänn überhaupt, als Rätoromane.[2] E Verständigung zwüsche de verschiidne Idiom isch au nit immer eifach, ùn isch Gwohnheitssach. Uss däm Grùnd schwätze viili Romane deno mit romanischsproochige Persone uss andre Regione änder Schwyzerdütsch. Als gmeinsami Schriftsprooch vo de Rätoromane isch ab 1982 s Rumantsch Grischun yygfiert worde, wo aber ùnter de Romane sehr ùmstritte isch.

S Rätoromanische isch eini vo de vier Nationalsprooche vo dr Schwyz. Syt 1938 isch s Romanisch als Nationalsprooch (aber nit als Amtssprooch) anerkannt gsi, ùn 1996 isch s vùm Bùnd as offizieli Sprooch anerkannt worde, was bedütet, dass d Rätoromane in ihrer eigne Sprooch mit de Bùndesbehörde chönne korrespondiere. Im Kanton Graubünde isch s Rätoromanisch syt 1880 als eini vo de drüü Amtssprooche annerkannt (devor isch in de Bündner Verfassig kei Regelig zur Amtssprooch gmacht worde). In de Praxis aber het s Dütsch immer in de Verwaltig vorgherrscht ùn herrscht au hüt no vor. Ùff lokaler Ebeni isch s Romanisch aber scho syt Joorhùnderte als Amtssprooch bruucht worde. Im Joor 2003 isch s Romanisch in 56 Gmeie di einzigi Amtssprooch gsi, ùn in 19 isch d Verwaltig offiziell zweisproochig gsi.[3]

Zaal ùn Verbreitig vo de Rätoromane

ändere

Wo Graubünde im Joor 1803 de Eidgnosseschaft byträtte isch, hen vo de öbe 73'000 Bündner öbe 36'600 Romanisch gschwätzt, also no über d Hälfti.[4] Bi dr erschte Volchszäälig vo 1850 sin es 42'439 gsi, was 47,2 % vo de Bündner Bevölcherig ussgmacht het. Die Gegende, wo um die Zyt e romanischi Mehrheit gha hen, bezeichnet de Jean-Jaques Furer als „traditionells rätoromanischs Sproochbiet“. Des sin dertemool 121 Gmeie gsi (die entspräche wäge Fusione 116 hütige Gmeie[5]). In de Gmeie Samnaun, Sils im Domleschg, Masein ùn Urmein wo im 17. Joorhùndert no zum traditionelle rätoromanische Sproochbiet ghört hen, het d Germanisierig scho friener yygsetzt, ùn 1860 het es dört nùmme no e chlyni romanischi Minderheit gee. S Bùndesamt für Statischtik definiert s romanischi Sproochbiet aber zum Byspil allei dur d Mehrheitsverhältniss.

Bi de Volchszäälig vo 2000 hen in de ganze Schwyz 35'095 Lüt s Romanisch als beschtbherrschti Sprooch aagee. Insgsamt hen 2000 60'561 Lüt aagee, dass si s Romanisch irgetwie im Alldaag bruuche. Des sin 0,83 % vo de Schwyzer Bevölcherig gsi.[6] Im ganze Kanton Graubünde isch es di beschtbherrschti Sprooch vo öbe 1/6 (1990: 29'679; 2000: 27'038) gsi. Insgsamt isch es 2000 z Graubünde vo 40'168 (21,47 %) als Sprooch aagee worde, wo si däglich schwätze, im Verglych zue 41'067 (23,62 %) im Joor 1990.[7] Insgsamt hen im Joor 2000 no 66 Ortschafte e romanischi Mehrheit gha, ùn in 32 wytre isch s Romanisch no für mindeschtens 20 % d Haupt- oder Ùmgangssprooch gsi.[8] De Aadeil vo Romanischsprecher isch aber regional arg verschiide. So isch es im Bezirk Inn ùn in de Surselva no für 73,7 % bzw. 70,1 % d Ùmgangssprooch, im Bezirk Hinterrhy aber nùmme für 24,2 %.[9] Innerhalb vo dänne Bezirk git es deno wiider groossi Ùnterschid.

Usserhalb vùm traditionelle romanische Sproochbiet isch d Sprooch au in de sognante „romanische Diaspora“ im Rescht vo Graubünde ùn de Schwyz, verbreitet. Die Grùppe wo usserhalb vo Graubünde läbt, macht öbe en Drittel vo de Lüt uss, wo s Romanisch als Ùmgangssprooch bruuche[10] ùn öbe 20 % vo dänne, wo Romanisch als Hauptsprooch (= die wo si am beschte chönne) hen.

  •  
    s Rätoromanisch in de Volchszäälig vo 1860
  •  
    De Aadeil vùm Rätoromanische in de Volchszäälig vo 2000 als Sprooch, wo me jeede Daag schwätzt
  •  
    De Aadeil vùm Rätoromanische in de Volchszäälig vo 2000 als Sprooch, wo mer am beschte schwätzt
  •  
    die Gmeie mit ere rätoromanische Mehrheit innerhalb vo de Schwyz (Stand 2015)

Bekannti Rätoromane

ändere

Literatur

ändere
  • Billigmeier, Robert Henry: Land und Volk der Rätoromanen. Huber Frauenfeld, 1983, ISBN 3-7193-0882-0.
  • Coray, Renata: Von der Mumma Romontscha zum Retortenbaby Rumantsch Grischun: Rätoromanische Sprachmythen. Hrsg.: Institut für Kulturforschung Graubünden ikg. Casanova Druck und Verlag AG, Chur 2008, ISBN 978-3-905342-43-7 (647 Seiten).
  • Deplazes, Gion: Die Rätoromanen: Ihre Identität in der Literatur. Desertina, Chur 1991, ISBN 3-85637-199-0 (568 Seiten).
  • Gross, Manfred: Romanisch - Facts & Figures. Hrsg.: Lia Rumantscha. Chur 2004, ISBN 3-03900-034-9, S. 106.
  • Grünert, Matthias. Picenoni, Mathias. Cathomas, Regula. Gadmer, Thomas.: Das Funktionieren der Dreisprachigkeit im Kanton Graubünden. In: Romanica Helvetica. Band 127. Narr Francke Attempto Verlag GmbH + Co. KG, Tübingen 2008, ISBN 978-3-7720-8303-7 (647 Seiten).
  • Kraas, Frauke: Die Rätoromanen Graubündens: Peripherisierung einer Minderheit. Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1992, ISBN 3-515-06089-8 (406 Seiten).
  • Lechmann, Gion: Rätoromanische Sprachbewegung – Die Geschichte der Lia Rumantscha von 1919-1996. In: Urs Altermatt, Universität Fribourg (Hrsg.): Studien zur Zeitgeschichte. Band 6. Verlag Huber, Frauenfeld 2004, ISBN 3-7193-1370-0 (663 Seiten).
  • Schläpfer, Robert & Bickel, Hans (Hrg.): Die viersprachige Schweiz. Zweite Auflage. In: Sprachlandschaft. Band 25. Verlag Sauerländer, Aarau 2000, ISBN 3-7941-3696-9.

Fuessnote

ändere
  1. ↑ Rätoromanisch soll an Deutschschweizer Schulen gelehrt werden Artikel uf nzz.ch vom 15. August 2019
  2. ↑ Jachen Curdin Arquint in Schläpfer & Bickel 2000, pp. 244
  3. ↑ Furer (2005). pp. 140-145
  4. ↑ Furer (2005). pp. 9
  5. ↑ Coray (2008). pp. 87
  6. ↑ Furer (2005). pp. 30
  7. ↑ Furer (2005). pp. 35
  8. ↑ Cathomas (2008). pp. 9
  9. ↑ Cathomas (2008). pp. 19
  10. ↑ Cathomas (2008). pp. 14
  11. ↑ sent-online.ch git 1667 als Geburtsdatum aa, e-lir.ch 1670; sent-online.ch nennt de Geburtsort, Sent


Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Rätoromanen&oldid=956989"