s Sùùrbtaal

Dialäkt: Sùùrbtaalertütsch, wies z Längnau gredt wììrd

S Sùùrbtaal ìsch e Taal ìm Zùùrzipiet ìm Nordoschte vom Schwizer Kanton Aargau. Es ìsch di weschtlich Furtsetzig vom zürcherische Wèèntaal, und de Taalbach ìsch d Sùùrb.

Zum Sùùrbtaal ghööred d Gmäinde Längnau, Ändige und Tägerfäld. Z Töttige, wo scho zum ùnderen Aaretaal ghöört, flüüsst d Sùùrb dän i d Aare.

Gschìcht

S Sùùrbtaal ìsch 1415 a d Graafschaft Baade choo, e gmäini Hèrrschaft vo den Äidgnosse. Sit 1803 ghöörts zum dòòzmòòl nöi ggründete Kanton Aargau.

D Jùden ìm Sùùrbtaal

S Sùùrbtaal ìsch bekannt wäge de Sùùrbtaaler-Jùde. Wo mer die zwǜschet 1623 und 1633 us de Schwizer Stedt vertrìbe ghaa hääd, händ s bis 1866 nù no z Längnau ùnd z Ändige tö̀fe wone. Die Döörffer sìnd fǜr si drùm gäbig gsy, wìl s nòòch bì Zùùrzi lìgged, und daa ìsch mìt sir Mäss, de Zùùrzimäss, ì de früene Nöizit de wìchtigscht Handelsoort wit und bräit gsy. Vergäbe ìsch s Deet-Wonen aber nöd gsy, si händ mǜse bìm Landvogt z Baade Schùtz- und Schìrmbrief chauffe. Ìm Groossen und Ganze händ d Chrìschten und d Jùde frìdli näbedenand gläbt, aber 1802, ìm Zwätschgechrieg, sìnd di jǜdische Wonigen ùnd Gschäft vo Chrìschte plǜnderet woorde. Nòch 1866, wo alli Schwizer di frei Nìderlassig ǜberchoo händ, sìnd di mäischte Sùùrbtaaler-Jùde zìmli gschnell fùrtzoge, bsùnders de Stadt Zǜri zue.

Ìri Alltaagsspròòch, s Sùùrbtaalerjiddisch, häd no bìs ìs 20. Jòrhùndert ie gläbt und ìsch drùm äine vo de letschte gredte Tialäkt vom Weschtjiddisch gsy. Er ìsch hauptsächli vo de Florence Guggenheim-Grünberg dokumäntiert woorde.

Di Refermierten ìm Sùùrbtaal

D Jùde sìnd zwòòr mee uufgfalle, aber si sìnd nöd der äinzig «Frändkörper» ìm Taal gsy: Z Tägerfäld und z Ändige sìnd nämli en räächte Täil vo den Ywoner sid de Refermazioon refermiert. Und daa wott ìm sùscht fascht ganz katolischen Oschtaargau öppis häisse. Mer häd sich au entsprächend zläidgwèrchet – di Katolische de Refermierten am Karfritìg und di Refermierte de Katolischen a de Fronlychnaam.

D Sùùrbtaalbaan

Mer häd sìch öppedie ǜberläid, d Wèèntaalbaan ìm Oschte mìt de Baanstrecki Tùùrgi–Choblez–Waldshuet ìm Weschte z verbìnde und dùr s Sùùrbtaal e Baanlinie z boue. 1916 sìnd die Plään sogaar vo de schwizerische Bùndesversammlig ùnd 1917 ìn ere Volchsabstìmmig aagnoo woorde. Wäg em Eerschte Wältchrieg häds aber nüüd druus ggèè. Drùm häd mer 1921 d SBB verpflìchtet, en Autobus-Betrììb mìt Baantaryf z füere. Eerscht 1971 ìsch dèè a d PTT ǜbereggange.

Literatuur

Bruno Meier: Surbtal In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Bruno Meier, Dominik Sauerländer: Das Surbtal im Spätmittelalter. Sauerländer, Aarau 1995.
Jacques Picard, Angela Bhend (Ug.): Jüdischer Kulturraum Aargau. hier und jetzt, Baden 2020.

Weblink

Commons: Surbtal – Sammlig vo Multimediadateie