Jùutütsch

Dialäkt: Jùutütsch

Jùutütsch ( [ˈjʊu̯tytʃ], hd. Jaundeutsch, senslertütsch: Jùùntütsch) ìsch d Mùndart va dr Gmìi Jùu (Jaun) mìt de bìede Düerfer Jùu ù Fàng (Im Fang) ìm Kanton Frybùrg.

A Taafla vùrnera Beckeryy z Jùu, wa sùm Spezialitäte uff Jùutütsch òògschrìbe sy

Lag va Jùu ìm Grüerschbìzìrk

Jùu ìsch dì enzìgì tütschspraachìgì Gmìi ìm Grüerschbìzìrk (Greyerzerland), ù ds Jùutütsch ìsch ìnnerhaùb va de Tütschschwyzer Mùndarte eppes Appartegs. Dia Mùndartspraach gküert zum Höchstalemannische ùn ìsch mia mitem Berner Oberländisch wa mitem Senslertütsche verwònt. Dr Grùnd derfǜǜr ìsch a spraachlìchì Isolation va Jùu: Z desúús (ìm Weschte) ìsch d Spraachgrenza zu de Wäùtsche, wa mù Französisch red, früer Patois; ìm Norde ìsch dr Wääg in de tütschspraaìg Sensebezìrk mìt hueje Bäärga versperrta, wa mù nùmme ùber de Nǜüschels (Euschelspass) ds Fues drùber chòò. Aber òò dì Kontäkt zum Sǜbetaù (Simmental) ìm Kanton Bärn sì lengì Zyt iender raar gsy, syt ass sì enetem Brùch (Jaunpass) dr Glùube tùsche hìi, aber Jùu katòòlesch blìben ìsch.

In däm Artikel wärde dì Dialäktbyyspìù ì dr Dieth-Schrybeg (glyych wì ìm Senslertütsche Wörterbuech) ù der hüt nò gǜùtege Schryyb-Rìchtlinie va der Tüschfrybùrger Arbìitsgmìinschaft (DFAG) gschrìbe. Wì nüüt òndersch òòggee ìsch, sy dì kursive Byyspìùwörter ùff Jùutütsch gschrìbe. Dì Gschìcht „Dr Jouner Geisshirt“ ìsch nìt òòpasst a dì Dieth-Schrybeg.

Erforschigsgschicht

Ds ierscht Maù wǜsseschaftlech bìschrìbe chua ìsch ds Jùutütsch ìm Jaar 1916 va Karl Stucki, wa ds Jùutütsch ì synere Dissertation Der Vokalismus der Mundart von Jaun bschrìbe hät, ù z Jaar druuf, 1917, de no ds Buech Die Mundart von Jaun, Lautlehre und Flexion usaggee hät.

Ìm Spraachatlas va de Tütschschwyz ìsch Jùu a Belegort gsyy ù hät d Abchǜrzeg FR14.

A Zämmefasseg vam Appártege va Jùu gìtts òò va Max Bürgisser ìm Kapitel Die Jauner Mundart ìm Buech Jaun im Greyerzerland, wa 1988 va Moritz Boschung ìsch usaggee chua. Chùrz behòndlet ù mìtte òndere Tütschfrybùrger Mùndarte verglìiche chùnd ds Jùutütsch òò ì dr Publikation Freiburgerdeutsch ì dr Seryy Sprachen und Kulturen va dr Schweizerische Akademie der Geistes- und Sozialwissenschaften ùsem Jaar 2009 va dr Pascale Schaller ún dr Alexandra Schiesser.

Ìm Ùugschte 2014 ìsch as ìigeds Wörterbuech Jaundeutsches Wörterbuch. Jùutütsch. Mundartwörterbuch der Gemeinde Jaun/FR fer ds Jùutütsch usachua. Gschrìbe hät daas Leo Buchs, wa eppa sächs Jaar dròò gwärchet hät ùn usaggee häts dr „Deutschfreiburger Heimatkundeverein“. Ds Wörterbuech ìsch 750 Sytì lengs ù het eppa 11‘800 Stìchwörter, mìt aùne Wörter, wa hüt ìm Jùutüsche pruucht chäme, ùn òò dì veraùtete, wa va früer nahìgwìse syy. Zun a huufe Wörtlene häts de ò no a Satz oder a Redewendung (wìmù eppes sìit). Drzue chùnt no as Verzìichiiss va de Jauner Flurneme, ù derzue no a tòla Huufe Foto, as paar Gschìchtlìnì ùna Bschryybeg wìmù Jùuntütsch red ù schrybt.

Ùber dä Taag va der Vernissage vam Wörterbuech ìsch ì verschìdene Medie ùber ds Jùutütsch prìchtet chua, asùa in de SRF1-Sendig Schnabelweid, ì dr Zytùng Freiburger Nachrichten ùn ì de fronzüesìsche Zytùnge La Liberté ù La Gruyère.

Yyuerneg

Aalì Tütschfrybùrger Mùndarte küere zùm Westalemannische. Ìm Gägesatz zùm Dialäkt vam Seebezirk, wa zùm Bärntütsche gküert, wärde ds Senslertütsch ù ds Jùutütsch zùm Höchstalemannische grächnet. Maarggezìiche dervòò sy:

• Dr Erhaùt va de Monophthong ìm Ussluut ù vùr Vokaù (=fielendì Hiatus-Diphthongiereg): Blyy^ⓘ ‚Blei‘, schnie^ⓘ ‚schneien‘, Buu^ⓘ ‚Bau‘, buue ‚bauen‘, nüü^ⓘ ‚neu‘ ù nüüa^ⓘ ‚neuer‘.
• D Verschiebeg va mhd. -nk zù ch: triiche^ⓘ/triihe ‚trinken‘ ùn Òòche^ⓘ/Òòhe ‚Anken‘ (Butter).
• D Luutverbìndeg [rn] ìsch zù [r] verìifacht: gäär(e)^ⓘ ‚gern‘, muere(e)^ⓘ ‚morgen‘, Gaar(e)^ⓘ ‚Garn‘.
• Ùnterschìideg va Singular ù Plural bì wyybleche Substantiv: a Zunga - vier Zungì, a Tòòna - vier Tòònì.
• Unterschìideg va Singular ù Plural bì männleche Substantiv durn a Endsilbevokaù: Taag - Taga.

Abgrenzeg zum Senslertütsch

• D Monophthongiereg va ei, ou, öü fieùt ìm Jùutütsch: jùutütsch Mìitlì^ⓘ, Ùug^ⓘ, Bǜüm^ⓘ statt senslertütsch „Miitli“, „Ùùg“, „Bǜǜm“.
• D Diphthongiereg va lengem ee, oo, öö: jùutütsch Schnia^ⓘ, Chies^ⓘ, gruessì^ⓘ, Bruet^ⓘ, schüen^ⓘ statt senslertütsch „Schnee“, „Chees“, „groossi“, „Broot“, „schöön“.
• Dr Vokaù [a] wird vor [n] ù [m] zù [ò]: jùutütsch Tòòna^ⓘ, Chòna^ⓘ, Pfòna^ⓘ, Mòò^ⓘ, chò^ⓘ statt senslertütsch „Tana“, „Channa“, „Pfana“, „Maa“, „cha“.
• D Luutverbìndeg [nd] ìsch plìbe: jùutütsch Chìnd^ⓘ, Lònd^ⓘ statt senslertütsch „Chinn“, „Lann“.
• Dr Erhaùt va Chùrzvokaù: jùutütsch säge^ⓘ, läbe^ⓘ, chlage^ⓘ statt senslertütsch „sääge“, „lääbe“, „chlaage“ – und d Chǜrzeg va aùter Lengi i wyterem Umfang: jùutütsch schrybe^ⓘ statt senslertütsch „schryybe“.
• D Rùndeg va Vokaù ìsch z Jùu säùtener va ìm Sensebìzìrk: jùutütsch Tììsch^ⓘ ùn ì nìme^ⓘ statt senslertütsch „Tǜsch“ ùn „i nǜme“.
• D Luuteg: är hätt kòò^ⓘ/gchäbe statt senslertütsch „är hätt ghääbe“.
• Ìn ùnbetuente Sìùbe d Endeg -eg ìm Jùutütsch, ònstatt -ig oder -ung ìm Senslertütsch: jùutütsch lùschteg^ⓘ, Bìndeg^ⓘ, Wòndereg statt senslertütsch „luschtig“, „Bindung“, „Wanderung“.
• D Pluralendeg va wyybleche ù männliche Substantiv ìsch òndersch: jùutütsch Zùngi^ⓘ, Tòònì ù Taga, Bäärga statt senslertütsch „Zunge“, „Tane“ ù „Taage“, „Bäärge“.
• Dr Diminutiv hät näbe -li bì Wörter ùff -l òò nò d Form -ti: Tältì / Täùti^ⓘ ‚kleines Tal‘,.
• Kollektiv-Forme sy ìm Jùutütsch verbrìiteter va ìm Sensebìzìrk: a Saketa Nǜss^ⓘ ‚ein Sack voll Nüsse‘.

Abgrenzeg zum Sìbetaù

• D Spraachmelodyy unterschìidet sìch tütlech; dì ìigenaarteg Intonation, ds „Sìnge“ vam Bärner Oberlànd küerpmù z Jùu nìt.
• Dr Luut ‹ch› wie in Chìnd wìrd z Jùu iender uvular [χ] statt wì ìm Bäärnesche velar [x] ussgspròche.
• Ìm Sìbetaù ù ìm Òòflensche (Abländschen) sy ei, ou, öü wì ìm Senslertütsch monophthongiert: jùutütsch Meitli^ⓘ, Ùug^ⓘ, Bǜüm^ⓘ statt „Miitli“, „Ùùg“, „Bǜǜm“. Aber Saane hät dergäge dì glyych Luuteg wà Jùu.
• Bìm Zaalwort ‚drei‘ hät Jùu wì Saane d Ìinhìitsform drüü: drüü Chìnd^ⓘ, drüü Bäärga^ⓘ, drüü Tòònì^ⓘ ànstatt wì ìm Bäärnesche ùn ìm Sensebìzìrk: „drüü Chin(d)“, „dryy Bärg(a/e)“, „dryy Tan(i/a)“; bìm Zaalwort ‚zwei‘ hät Jùu d Form zwìi^ⓘ, ìm Bäärnesche dergäge „zwǜǜ“.
• D Luuteg ‹chs› ìsch ìm Jùutsch erhaùte: sächs^ⓘ, wachse^ⓘ statt Oberlendesch (mit Ussnàm vam Ààflensche e) „säks“, „wakse“.
• D Endeg -eg ì dr ùnbìtuonte Sǜube ìm Jùutütsch ìsch ìm Bärner Oberland -ig: jùutütsch luschteg^ⓘ, Bìndeg^ⓘ, Wòndereg statt senslertütsch „luschtig“, „Bindig“, „Wanderig“.
• Ds Passiv wìrd ìm Jùutüsch a sua wi òò ìm Senslertütsch mìtem Hǜufsverb cho, ìm Bärner Oberland dergäge mìt werde: jùutütsch Är chùnt püessta/Är ìsch püessta chua, Är chunt nassa statt Oberlendesch „Är wird nassa“ usw.

Jùutütschì Literatur

Di öuteschte Gschrìftì ùff Jùutütsch sy ùsem Jaar 1865 ì de „Freiburger Zeitung“. As sy Läserbriefa, wa fascht aù ùff ana yròònìschìi Art ùber d Bürokratyy z Fryybùrg oder z Boù (Bulle) tü chlage. Gschrìftì ùff Jùutütsch hìi dr Pfaare Johann Cottier (1876–1936; Gässlersch Johonnì) ù dr Sekùndaarlierer Leonhard Thürler (1888–1976) usaggee. D Gschrìftì vam Johann Cottier sy zùm grüeschte Tǜù ìnera Veröffentlìcheg va 1931 „Im Jouländli. Va Gässler’s Johanni“. Zierscht sy dìsì Gschrìftì hùuptsächlech ìm Fryybùrger ù Walleser Voùchskalender erschìne. Dr Leonhard Thürler hät òò Gschìchtlìnì ù Saagì ùff Jùutütsch gschrìbe: 1939 „Geissbuebläbe“ ì dr „Zytschrift für üsi schwyzerische Mundarte“, 1940 „Die verhäxti Chrotta (A Zelleta usem Joulendli)“, 1943 „D'Häx vom Loweli (A Sag usem Jouländli)“ ù 1944 „Schlangengeschichten“, aalì ìm „Freiburger und Walliser Volkskalender“.

1976 ìsch vam Athanas Cottier d Gschicht „De Holzhack“ ìm Band „Choereeleni“ ìn de „Beiträge zur Heimatkunde“ vam Verein für Heimatkunde des Sensebezirkes und der benachbarten interessierten“ erschìne. Drùberuus ìsch 1985 a Kasetta „Jaundeutsche Geschichten“, gläse vam Werner Schuwey, bìm „Didaktisches Zentrum Freiburg“ erschìne ù 1982 ù 1985 sy Jùutütschi Gschrìftì ìn dr Zytùng „Echo vom Jauntal“ erschìne, wa bìmena Mundart-Wettbewerb entstàne sy, wa dr Eduard Buchs organisiert hät. Dernäbe ìsch 1986 a Seryy va Saage, „Va Häxe“ vam Bruno Schuwey ì de Freiburger Nachrichten erschìne. Schliessli ìsch 1984/85 òò na a Gschìcht vam Raymond Buchs „Gschichte va Statthautersch Adouf“ ìn „Häpere Härdöpfu ù Härdöpfla. Deutschfreiburger Mundarttexte.“ erschìne. Mitti 2017 ìsch drùberuus ds Buech „Früer ìsch mengs gònz òndersch gsyy“ vam Leo Buchs erschìne. Ìn däm Buech sy vierzeg Chùrzgschìchte dinne, hùuptsächlech us de Chìndhìit vam Leo Buchs, aber òò no va a paar òndre Autore.

Ìm Gmìisblatt „Echo vom Jauntal“ hät as drùberuus syt eppa 2011 regùmässig Sache ùff Jùutütsch. Zum Tǜù sys nùmme ìinzelni Sätz oder Wörter, bsùnders wì eppar ìnera Gschìcht zitiert chùnt. Mangmaù wechsle d Autore imene hochtütsche Gschrìftì immer wiider ìn ds Jùutütsch, sùa zum Byyspìù d Zita Glauser-Rauber ìn de Gschìcht „Vancouver 2010“ vam Juli 2013. Ìn ìim Absatz us derre Gschìcht gseet mù de Wechsù guet: „Uf au Fäù bini das amaù i nas nobùs Restaurant ga teschte, bin nobel empfangen und zum Polsterstuhl geleitet worden, habe Prosecco & Knoblauchbrot bestellt und mich der „Hüslipapierteschteriivorfrüid“ hingegeben.“ Mangmaù sy òò d Ùberschrifte va de Artikel ùff Jùutütsch, òò wì dr Text ùff Hochtütsch ìsch. As Byyspìù ìsch d Gschìcht „Am Jùunerhìmù tuet sìch eppes- as chùnt gfarbet“ va de Antonia Thürler-Rauber ìn dr Usgaab vam Juni 2012, wa as ùber ds Glìitschirmfliege z Jùu gaat, ù user am Titel aales ùff Standardtütsch ìsch. Glüggwünsch gìtts as òò, sùa hìi d Behörde ìm letschte Blatt va 2010 „gäbenech Gott as guets nùs Jahr“ gwünscht. Säùte chùnt òò jùutütschì Werbeg, wì a Annonce zum Muetterdaag ìn dr Usgaab vam Mai 2011.

Mìndeschtens ìinmaù ìm Jaar gìtts as aber òò lengri Gschrìftì. Dì mìischte va dänne sy va de Zita Glauser-Rauber (wa mangmaù òò mìt am jùutütsche Name Nonts Schosöfs Zita schrybt), dernäbe òò no vam Martin Schuwey. Byyspìù sy d Gschìchte „A Basler mìt e ma ruete Bònd“ vam Werner Schuwey ìn de Usgaab vam Dezämber 2010, oder d Gschìcht „A Tropf für Katza” va de Zita Glauser-Rauber vam Feber 2013. Ìn de Februar-Usgaab va 2012 ìsch òò a Chìnderlied abdrùggt. Òò ìn amtlichere Veröffentlichege chùnt mangmaù d Mùndart vor. Sùa ìsch ìm Bericht va de Gmìisversammleg ìm Apriù 2012 a Gedìcht vam Pfarrìipräsidänt abdrùggt, wyù de d Statischtike ù Zaale bì derre Versammleg ìn Form vamene jùutütsche Gedicht vortrait kòò hät.

Dialäkt: Dinkelbärgisch

Sproochgschicht

De Karl Stucki isch 1917 devo ussgange, dass es vor de Bsiidlig dur dütschsproochigi Lüt scho Mänsche im Tal gha het, wo e romanischi Mùndart, also en Vorlaifer vo de hütige frankoprovenzalische Sprooch vùm Greyerz, em Frybùrger Patois, gschwätzt hen. Näbe allem, was mer sùnscht vo de Gschicht vo derre Gegend weiss, findet mer z Jaun nämli en Huufe Flurname, wo uss ere romanische Sprooch stamme. Wo Jaun dütschsproochig worde isch, het es also scho Lüt im Tal gha, ùn derre ihri Name für Plätz im Tal sin nit eifach mit ihrer Sprooch verschwùnde. Zue dänne Flurname ghöre zum Byspil Alplege, Bitsali (frz. beau chalet, patois bi tsalé ‚schööni Alphütte), Boschena ùn no viili andere.

Di dütschi Sprooch isch deno wohl ussem Bärner Simmetal ùff Jaun cho. Wänn des gnau passiert isch ùn wie di germanische Siidler ùn di romanische Vorbevölcherig mitenand interagiert hen, weiss mer nit eso rächt. De Karl Stucki vermuetet, dass s Jauntal wääred em zweite alemannische Vorstoss germanisiert worde isch, also öbe im 11. bis 13 Joorhùndert. D Germanisierig isch zimli sicher vùm Simmetal uss cho. Zum eine chùnt mer vo dörte uss am eifachschte ùff Jaun, zum andre isch di andri dütschsproochigi Noochberschaft, s Seiseoberland, au ersch in derre Zyt germanisiert worde. Näbe de sproochliche Nööchi vùm Jaundütsche zur Simmetaler Mùndart, isch au de traditionelli Huustyp vùm Berg-Blockbau z Jaun de glych wie im Simmetal, ùn en andre wie de vùm Sensler Oberland oder vo Charmey. Vor Ort wird d Usswanderig ussem Simmetal vo de Jauner mangmool mit de Yyfierig vo de Reformation dur d Bärner in Verbindig brocht, aber d Germanisierig vo Jaun het scho mindeschtens drüü Joorhùndert vor de Reformation stattgfùnde.

Im Joor 1518 oder 1524 sin d Gränze zum Simmetal (Abläntsche isch vo Jaun zum Simmetal cho) ùn d Gränz zur Groofschaft Greyerz greglet worde, wo bis hüt bliibe sin. Mit däm isch also au s Sproochbiet vùm zuekümftige Jaundütsch in d Wäg glait worde.

1882 isch d Schuel vo Jaun uss de Zueständigkeit vùm Dütschfrybùrger Schuelinspektor zue derre vùm (welsche) Schuelinspektor vo Bulle cho. Des het aber kei Änderig vo de Ùnterrichtssprooch ùn also au kei Sproochweggsel zum Französische zur Folg gha. Viili Jauner sin wäge ihrer geografische Lag ùn de politische Zueghörigkeit zum welsche Greyerz scho friener zweisproochig gsi. Wo mer im ganze Greyerz no de frankoprovenzalische Patois gschwätzt het, het des in de Regel gheisse, dass d Lüt näbem Jaundütsche au no Patois gschwätzt hen. Im Dictionnaire géographique, statistique et historique du canton de Fribourg vùm Franz Kuenlin vo 1832 meint er, z Jaun würdi „la langue allemande du Simmenthal“ ‚di dütschi Sprooch vùm Simmetal‘ vorherrsche: „jadis elle était exclusive, actuellement on commence à y parler le patois.“ (‚friener isch si di einzig gsi, hüt fängt mer do aa, Patois z schwätze‘). Was de Kuenlin mit däm gnau gmeint het, ob dertemool en Sproochweggsel yygsetzt het, wo aber schlùssändli sich doch wiider s Dütsch duregsetzt het, oder ob eifach viili Lüt s Patois als Zweitsprooch glehrt hen, isch nit klar. Gmischti Ehene zwüsche de Jauner ùn de welsche Noochbare sin au sehr hüüfig gsi, aber wänn d Familie z Jaun gwohnt het, hen di welsche Partner Dütsch chönne ùn d Familiesprooch isch Dütsch gsi.

In synrer Ùntersuechig vo 1891 zur Sproochgränz in de Weschtschwyz het de Jakob Zimmerli zue Jaun gmeint, dass de Patois „den meisten Leuten mehr oder weniger geläufig“ gsi sy. Des wär bsùnders bi de Manne eso gsi, wo viilmool ùff de Alpe vo Charmey gschafft hätte. De Karl Stucki dergäge meint 1917, dass d Jauner Älpler 30 bis 40 Joor devor hüüfig Patois glehrt hätte, was nit ganz mit de Beobachtig vùm Zimmerli zämmepasst. Wo s Französischi de frankoprovenzalische Patois all mee verdrängt het, bsùnders im Städli Bulle, wo für d Jauner als Märt wichtig gsi isch, hen d Jauner deno änder Französisch statt em Patois glehrt. Einewäg hen au no spööter viili Jauner Patois chönne. In ere Ùntersuechig zum Bruuch vùm Patois z Scherni, öbe 11 Kilometer vo Jaun ewäg, isch vo Lüt erwäänt worde, wie d Jauner am Aafang vùm 20. Joorhùndert no de Patois als Zweitsprooch glehrt hen, oder mit ere Mischig uss Patois, Dütsch ùn Französisch kommuniziert hätte. Anderi Lüt hen gmeint, dass vo de Jauner Manne viili bis in d 1950er Joor no Patois glehrt hätte, zum Byspil wyl si z Treyvaux ùff de Alpe gschafft hen. Eso en Fall isch au de aktuelli Präsi vùm Verein Patoisants de la Gruyère (Stand: Mai 2017), em Marcel Thürler, en gebürtige Jauner, wo de Patois als Chind ùff de Alpe glehrt het.

Hüt schwätze di meischte Jauner defür au Französisch, wo für de Kontakt mit em reschtliche Greyerz notwändig isch. So hen bi de Volchszäälig vo 2000 insgsamt 292 Lüt (42%) z Jaun aagee, dass si im Alltag Französisch schwätze,, glychwohl dass 89,5 % aagee hen, dass Dütsch die Sprooch isch, wo si am beschte schwätze ùn nùmme 9,8 % Französisch.

Textbyspìù

Dr Jouner Geisshirt vam Dr. Johann Cottier (1876–1936)[3]

Dr Sigrescht lütet z Bäte As taget blues im Tal; Dr Geißhirt fiet o huerne¹, As ischt a bsùndra Schal. As tüent zùm Chemi aha, Ù d Muetter küört's gar guet, Si chlopfet grad dr Brägel², Was si so gääre tuet. Si springt gschwǜnd mit em Pintli3 I Stall zùr alte Geiß Si mueß no fer na Stärla4 Ù d Chind grad mächen eis. Di Graawi ischt schua galti5 Ù ds Böckli git sǜsch nüüt, Di Böschti ischt di Alti Fer ǜǜs, där Gatteg Lüt. Dr Geißhirt chlöpft schua d Geisla Vùr ǜǜsem chlyyne Huus, Ù d Muetter jagt di Ghǜrni, Voroo zùr Stallstǜǜr uus.

I Ritzwald will er mit ne; As ischt itz zimli heiß, D Geiß frässe da im Schatte, Ù cheme net i Schweiß. Am Aabe bim Vernachte, Sy d Geiß grad win as Faß; Mǜi ds Utter fascht net fergge6, Dr Buuch voll Chrutt ù Gras. A sua geits fǜǜroo all Tag Dr gonze Sùmmer dǜǜr Ù hät dr Hirt toll ghüetet, Sù macht er eppes fǜǜr. Zùm Luen berchùnt er de no Toll Zaabe grad derzue, Fer ds Triichgäld ischt o gsuerget, Si salbe mù no d Schue. (Hìwyyss: Urfasseg, nìt a dì Dieth-Schryybegg òòpasst)

1. hupen
2. Röschti
3. Kleines Gefäss aus Metall
4. Geisslein
5. ist trächtig und gibt keine Milch
6. schleppen

Gùgg ònò

• Text:D Wätterhäx va Jùu
• Text:Guettag! Wì gìits?
• Pflànzeneeme va Jùu
• Frybùrgertütsch
• Alemanneschi Dyaläkt
• Höchstalemannisch
• Schwytzertütsch

Literatur

• Leo Buchs: Jaundeutsches Wörterbuch. Jùutütsch. Mundartwörterbuch der Gemeinde Jaun/FR (= Grammatiken und Wörterbücher des Schweizerdeutschen in allgemein verständlicher Darstellung. Band XVI). Förderverein Jùutütsch, Jaun 2014, ISBN 978-3-9523711-3-8. 
• Max Bürgisser: Die Jauner Mundart. In: Moritz Boschung (Hrsg.): Jaun im Greyerzerland. Deutschfreiburger Heimatverein, Freiburg im Üechtland 1988. 
• Pascale Schaller & Alexandra Schiesser: Freiburgerdeutsch. In: Schweizerische Akademie der Geistes- und Sozialwissenschaften (Hrsg.): Sprachen und Kulturen. Band 1. Bern 2009. 
• Karl Stucki: Die Mundart von Jaun im Kanton Freiburg. Lautlehre und Flexion (= Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik. Band 10). Huber, Frauenfeld 1917 (digital). 

Weblink

 Commons: Uffnaame vo Sätz uff Jùutütsch – Sammlig vo Multimediadateie

• Internetportal „Jaundeutsch“
• „Echo vom Jauntal“ – d Websyte vùm Gmeisblättli vo Jaun, wo viilmool Teggscht ùff Jaundütsch dinne sin
• „660 Einwohner aber eigener Dialekt: Jaun in der Schweiz“ - Sändig bi SWR2 vùm 26.4.2019.
• „Eine Liebeserklärung ans Jaundeutsche“ (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[3] [4] Vorlage:Toter Link/www.freiburger-nachrichten.ch - Artikel über s Buech „Früer ìsch mengs gònz òndersch gsyy“ in de Fryybùrger Noochrichte vùm 11.07.2017.
• Episode „Jaun auf SFR1“ vo „SRF bi de Lüt“ vùm März 2017 In derre Sändig ghört mer d Jauner in ihrer Mùndart schwätze.
• „Ein Wörterbuch für die Sprachinsel Jaun“ Sändig Schnabelweid vùm 11. Septämber 2014.
• Episode „Gschichte us em Jouländli“ vo de Radiosändig Schnabelweid vùm 12. Novämber 2009.
• „Wörterbuch für eine besondere Sprache“ (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[5] [6] Vorlage:Toter Link/www.freiburger-nachrichten.ch – Artikel in de „Freiburger Nachrichten“ vùm 21.8.2014.
• „Le jùutütsch, 700 locuteurs, 11800 mots et un dictionnaire“ – Artikel in de französischsproochige «La Gruyère» vùm 21.08.2014.
• „Un dictionnaire pour ne pas oublier le dialecte de Bellegarde“ – Artikel in de französischsproochige «La Liberté» vùm 21.08.2014.