Hethiter

D Hethiter sind e indogermanisches Volch gsii, wo i de Bronzezitt z Anatolie gwont hett. Si hend im 17.Jh.v. Chr. s Hethitische Riich errichtet, wo öppe um 1180 v. Chr. zämebrochen isch. D Verwaltigssprooch vom Hethitische Riich isch s Hethitische gsii.

Chliiasie zwösched 1700 und 1200 v. Chr. mit de hethitische Näme

Begriff

De Name Hethiter isch e moderni Schöpfig und us de Bible entleent, wo s Volch vo de Ḥittîm vorchunnt. Dodemit sind i de Bible d Biwooner vo de Neohethitische Staate i de erst Hälfti vom 1. Joortuusig v.Chr. gmaint. Noch de Entdeckig vo de Tontaflearchiv bim türkische Dorf Boğazköy hett mer a dem bis denn unbikannte bronzezittliche Volch de Name Hethiter ggee. D Mentsche im Hethitische Riich hend verschidnigi Sprooche gredt, so s Hethitische, s Palaische, s Luwische, s Hattische und s Hurritische und me hett offebaar dozmool kai Begrifflichkait vo „Volch“ oder „Ethnii“ im hüttige Sii ghaa, sondern all Lütt, wo im Hethitische Riich glebt hend, sind „Mane / Fraue / Lütt vom Land Ḫattusa“ gnennt wore. S Hethitische Riich werd i de moderne Literatur hüüffig Ḫatti gnennt, aber o da isch en Uusdrugg, wo d Hethiter selber nöd bruucht hend, sondern si hend s Hethitische Riich selber noch de Hoptstaddt Ḫattusa „Land vo Ḫattusa“ (heth. Ḫattusas utnē) gnennt.

Hethitischi Sprooch

S Hethitische (heth.: nesili) isch d Verwaltigsprooch im Hethitische Riich gsii. Da isch en indogermanischi Sprooch und verwandt mitem Palaische (palaumnili) und em Luwische (luwili). Dodegege sind Hattisch (ḫattili) und Hurritisch (ḫurlili) isolierti Sprooche, si ghööred aso kannere bikannte Sproochfamili aa. Palaisch, Luwisch und Hattisch chömed nume i religiöse Tegscht vor, well d Gotthaite i dere Sprooch agredt wore sind, wo si uurspüngli herchömed. Da gelt natürli o för hurritischi Gotthaite, doch sind literarischi Tegscht uf Hurritisch öberliferet, wie s Määrli vom Appu. Denebet hend d Hethiter ono uf Akkadisch (pābilili) gschrebe. Nebet de Kailschrift hend d Hethiter ono e Hieroglypheschrift ghaa, die isch bruucht wore um Luwisch z schriibe. Vili Sigel vo hethitische Biamte und Könige sind mit dere luwische Hieroglypheschrift bischriftet wore. Vor alem isch die Schrift bruucht wore um Inschrifte uf Felswänd aazbringe. Nochem Zämebruch vom Hethitische Riich um 1180 v.Chr. isch di Hethitischi Sprooch verschwunde und s Hieroglyphe-Luwische isch as noiji Verwaltigssprooch vo de neohethitische Könige bruucht wore.

Gschribe wore isch s Hethitische i de Kailschrift. I de Transskription vo dere Schrift chömed di beede Zaiche š und ḫ vor, mengisch wered die o ooni Hööggli und Bögli gschrebe. Noch de hüttige Kenntnis werd š, trotz em Hööggli (Hatschek) obedruff, nöd wie alemannisch sch sondern wie s (IPA: [s]) uusgsproche. De Luut ḫ werd Laryngal gnennt, isch aber en uvulare Riibluut und werd wie s Alemannische ch (IPA: [χ]) uusgsproche, chan je noch Stelig im Woort o stimmhaft sii (IPA: [ʁ]). S Zaiche z isch wie im Alemannische di alveoari Affrikate (IPA: [ts]). De Ortsname Ḫattuša werd aso wie Chattusa (/χat:usa/), miteme chorze a und chorze u, uusgsproche. I de äältere tütsche Literatur findet mer aber zom Biispiil o d Schriibig Hattuscha, wo unwaigerlich zonnere faltsche Uusprooch füert. S Zaiche y, i de tütsche Literatur mengisch o j isch de Halbvokal j (IPA: [j]). I de maiste Abhandlige öber s Hethitische werd gsait, as die Sprooch vier Vokääl, nämli a, e, i und u hett. I gwösse Stelige, zom Biispil nocheme Laryngal, isch aber s u zomene o gsenkt wore. Langvokääl hend e Balgge öberem Zaiche, wered aber maistens nöd markiert.

S Hethitische hett nu zwai grammatischi Gschlechter, nämmli s Genus commune und s Neutrum, me cha drum bi Pronoome, Bruefsbizaichnige und Persoone- und Götternäme nöd erchene, öb e Maa oder e Frau gmaint isch. D Hethiter hend da Problem i de Schrift glööst, indem si mengisch vor männliche Persone s Determinativ LÚ „Maa“ und bi wiibliche MUNUS „Frau“ gschrebe hend. D Deklination isch archaisch und s wered fööf Fäll underschede: Nominativ, Akkusativ, Genitiv, Dativ-Lokativ und Ablativ. Näme wered nöd im Nominativ sondern im Absolutiv widergee, aso ooni Endig: Mursili statt Mursīlis. S Verbsystem underschaidet zwoo Konjugatione, nämmli d mi- und d ḫi-Konjugation. S hethitische Verb het e Präsens, e Präteritum und en Imperativ und cha aktiv oder medio-passiv sii. S gitt ono en Infinitiv und e Partizip.

Well i de Kailschrift gwössi Wörter mit eme Sumerogramm gschrebe werd, waiss mer hüffig nöd, wie da Wort im Hethitische gluutet hett. S Wort „Maa“ werd maist mitem Sumergoramm LÚ gschrebe, s hethitische Wort hett pesna- gluutet. S Wort „Frau“ werd sumerographisch MUNUS gschrebe, aber me waiss nöd, wie s hethitische Wort gluutet hett, möglicherwiis *kuenna-. S Sternli vorem Wort zaigt aa, as die Wortform wösseschaftlich erschlossen isch, aber nöd öberliferet.

Gschicht

D Hethiter und anderi mit ene nööch verwandti indogermanischi Völcher, wie d Luwier und Palaer, sind scho im 3. Joortuusig v. Chr. uf Anatolie iigwanderet. D Hethiter hend sich debii em obere Halys niderloo und nodisnoo di iihaimische Hattier verdrängt. Um 1700 v. Chr. isches em König Anitta glunge Kanis, dozmol di wichtigsti anatolischi Handelstadt, zerobere. Vo sinene Noofolger isch nünt sichers bikannt, doch schiinet d Hethiter dör die Eroberig sich as politischi Macht zetabliert haa.

Alts Riich

De König Ḫattusili I. het um 1550 v. Chr. d Stadt Ḫattusa zur Hoptstadt gmacht und mitere agressive Eroberigspolitik afange e Riich uufzbaue. Si Noofolger, de Mursili I., isch mit siim Heer uf Syrie und het di wichtigi Stadt Ḫalpa (h. Aleppo) eroberet. Er isch denn öber de Fluss Euphrat und het d Stadt Babylon ignoo und plünderet. Noch siim Tod isches zu Thronstrittigkaite ide königliche Sippe choo und di maiste hethitische Könige vom alte Riich sind dör Intriige umchoo und s Hethitische Riich hett immer mee Piet verlore. Im Nordooste hend d Kaskäer immer mee Städt zerstört und iignoo und z Syrie isch s Mittanniriich entstande.

Mittlers Riich

Um 1500 v. Chr. het de König Telipinu e Thronerlass usegee, wo d Erbfolg klaar greglet het. D Hethiter hend denn aafange d Verwaltig schriftlich regle und Gsetz, Erläss und Verträäg festglait, wo s Staatswese gornnet hend. Zudem isch di alti Eroberigspolitik dör e diplomatischi Bundesgnossepolitik ersetzt wore, wo versuecht het binochbuurti Staate immer fester a sich z binde und im end abhängig z mache. Ab öppe 1400 isch s Hethitische Riich vo allne Siite, im Nordooste vo de Kaskäer, im Weste vo Arzawa und im Süüdooste vom Mittanniriich, bidrängt woore und isch immer mee zämegschrumpflet. A de Kaskäer isches gär gglunge d Hoptstadt Ḫattusa zplündere.

Groossriich

di drai Groosmächt im 13.Jh.v. Chr.
blau: s Hethiterriich
grüe: Assyrie
geel: Ägypte
violett: Mykenischi Kultur

Em Suppiluliuma I. isches glunge s Hethitische Riich wider z festige. Er het em Mittanniriich chöne wichtigi Städt ewegnee, wie Alalaḫ und Ugarit und au nördlichi Piet vo de Ägypter het er chöne is Hethitische Riich iiornne. Um di hethitisch Macht z Syrie chöne z sichere, het er z Karkamis ann vo sinene Söö, de Piyassili, as Underkönig iigsetzt. Em Mursili II. isches glunge di östliche Piet bis zu de Ägäis ane z underwerfe, so dass fast ganz Anatolie, aber ooni de Chüstepiet am Schwarze Meer, zum Hethitische Riich ghört het. Sini Noofolger hend den afange nördlichi Piet und d Kaskäer underwerfe. De Muwattalli II. het i de Schlacht vo Kadesch vo 1275 de ägyptisch Pharao Ramses II. bisigt. Nochdem de Ḫattusili II. sinn Neff Mursili III. (Urḫitessub) enthront het, isches zu innerpolitische Spanige choo. Aber dör e gschickti Politik het de Ḫattusili sini Macht chöne festige. Er het 1259 mitem Ramses II. e Fridesvertraag gschlosse und em ani vo sinene Töchter as Frau ggee. De Kurunta, de Soo vom enthronte Mursili III., isch as Underkönig vo Tarḫundassa (em antike Ruuche Kilikie) iigsetzt wore. Sii Soo, de Tudḫaliya III., het sich schweer gege de Kurunta müese döresetze, wo vill Aahänger gfunde ghaa het. Gliichzittig het sich Assyrie afange zonere Grossmacht entwickle, wo a de Hethiter afange hett ai syrischi Stadt noch de andere eweggznee.

Undergang

De Suppiluliuma II., de letscht hethitisch König, isch offesichtlich inen Bürgerchrieg verwicklet gsii. Tarḫundassa het sich offebaar loosglööst und de Aaspruch uf de hethitisch Thron erhobe. Öppe um 1190 sind d Seevölcher entlang vo de Mittelmeerchüste aagrennt und s hethitische Riich isch zämebroche. Allerdings werd hütt agnoo, as da nöd de Uuslööser sondern e zuesätzlich Probleem zo anderne gsii isch.

Nochfolgerstaate

Nachem „Seevölchersturm“ hend sich meriri spoothethitischi Staate bilded, wo bis is 7.Jh.v. Chr. die hethitisch-luwischi Kultuur wittertraiit hend. Die wichtigste Staate sind Karkamis und Malida am Euphrat gsii, denn Hiyawa-Adana (s antike Ebni Kilikie) und Tabal am obere Halys.

Lueg au

Literatuur

Die Hethiter und ihr Reich; Theiss, Stueggert 2002. ISBN 3-8062-1676-2.
Peter Neve: Ḫattuša - Stadt der Götter und Tempel; PhvZ, Mainz 1993. ISBN 3-8053-1478-7.
Kurt Bittel: Hattuscha Hauptstadt der Hethiter: DuMont, Köln 1983. ISBN 3-7701-1456-6.