Stimmlose uvulare Frikativ

Stimmlose uvulare Frikativ
IPA-Nummere 142
IPA-Zeiche χ
IPA-Bildli
Teuthonista x?
X-SAMPA X
Kirshenbaum X
Hörbiispiil/?

De stimmlosi uvlari Frikativ isch e Luut vo de mänschliche Sprooch. Im Alemannische isch er näbe [x] eini vo de Ussprooche vùm <ch> wie in „Bach “, „Chind“ oder „Chuchichäschtli“. Im internationale phonetische Alphabet wird er mit [χ] transkribiert.

Im Alemannische isch de Luut in freier Variation mit em velare [x]. Je nooch Dialäkt ùn Person bruucht mer also eine vo de beide Luut, oder öbis derzwüsche, ohni dass d Bedütig vùm Wort sich verändret. Au im Hochdütsche sin die zwee Luut in freier Variation. Imene Deil alemannische Dialäkt, wie zum Byspil em klassische Baseldytsch, isch de Luut usserdäm no ei mööglichi Ussprooch vùm Zäpfli-r. Wörter wie ‚Bilder‘ ghöre sich für Sprecher vo andre Dialäkt deno änder wie ‚Bildech‘ aa.

In viilene hochalemannische Dialäkt wie em Züridütsche, wird zwüsche eme chùrze (Lenis) ùn lange (Fortis) uvulare Frikativ ùnterschide. Die beide Luut sin also verschiidni Phonem. D Transkription vo dänne beide Luut wird vo Linguischte aber nit eiheitlig gmacht. Zum Deil wird de Lenis als [χ] ùn de Fortis als [χː] transkribiert, oder aber de Lenis wird mit em Zeiche für en stimmhafte uvulare Frikativ ùn eme Sùnderzeiche für Stimmlosigkeit [ʁ̥] transkribiert, ùn de Fortis defür mit em normale [χ]. Mangmool wird s Zeiche für Stimmlosigkeit au ewäg glo, oder mer ùnterscheidet grad gar nit zwüsche dänne beide Luut. In de Verschriftig vùm Alemannische wird de Ùnterschid meischt gar nit gmacht; allerdings isch in de erschte Ussgaab vo de Dieth-Schrift vo 1938 für de Lenis-Luut e normals <ch> vorgschloo worde, ùn für de Fortis <cch>. Des het sich aber nit duregsetzt ùn in de zweite Ùfflaag vo 1986 wird empfoole, dass mer die beide Luut normalerwys nit sött verschiide kennzeichne.

In de meischte alemannische Dialäkt usserhalb vo de Schwyz, wo vo de binnedütsche Konsonanteschwächig betroffe sin, git es die Luut überhaupt nit als eigeständigi Phonem, sùndern si sin nùmme je nooch de Position im Wort oder de luutliche Ùmgäbig Allophon vùm glyche Phonem. In Transkriptione vo dänne Dialäkt wird de meischt eifach ällewell s Zeiche [χ] gnoo.

Artikulation ändere

Verbreitig ändere

Sprooch Wort IPA-Transkription Bedütig Bemerkig
Jùutütsch Lenis trììche   [ˈtɾɪːʁ̥ə] ‚drinke‘
Fortis chs   [z̥æχs] ‚seggs‘
Markgräflerisch Lenis söeche   [ˈz̥ɵə̯ʁ̥ə] ‚sueche‘
Fortis Bach   [b̥ɑχ] ‚Bach‘
Solothurnisch Lenis rüüchere   [ˈɾyːʁ̥əɾə] ‚raigge‘
Fortis mache   [ˈmɑχə] ‚mache‘
Züritüütsch Lenis Chrut [ʁ̥rut] ‚Chruut‘
Fortis lache [lɑχə] ‚lache‘ isch je nooch Sprecher au [x].
Dütsch Dach [daχ] ‚Dach‘ isch je nooch Sprecher au [x]; nooch Vordervokal, Konsonante ùn in dr -chen-Silbe isch s <ch> de Luut [ç].
Abchasisch хпа [χpa] ‚drüü‘ Chùnt grùndet, entspannt ùn palatalisiert vor.
Adygeisch пхъашэ   [pχaːʃa] ‚ruuch‘
Artschinisch хол [χol] ‚Arm‘
Assyrisch-neuaramäisch khokha [χɔ:χa:] ‚Nektarine‘ Isch mangmool au [x].
Afrikaans goed [χuˑt] ‚guet‘ In mange Dialäkt, cha au en velars [x] sy.
Aleutisch Atka Dialäkt hati [hɑtiχ] ‚zää‘
Armenisch Oschtarmenisch[1] խոտ   [χot] ‚Grass‘
Awarisch орх [orχ] ‚lùpfe‘
Baschkirisch хат [χɑt] ‚Brief‘
Chilcotin [ʔælaχ] ‚Ich ha es gmacht‘
Dänisch[2] pres [ˈpχæs] ‚Drùgg‘ Als Allophon vùm /r/ nooch /p, t, k/.[3] Wird meischt mit [ʁ̥] oder mangmool [ʁ] transkribiert.
Eyak da. [daːχ] ‚ùn‘
Französisch prendre   [pχɑ̃dʁə] ‚nee‘ als Allophon vo /ʁ/ nooch stimmlose Konsonante.
Haida ḵ'aláaan [qʼʌlɑ́χʌn] ‚Zuun‘
Jiddisch בוך [bʊχ] ‚Buech‘
Kabylisch axxam [aχχam] ‚Huus‘
Kabardinisch пхъэ   [pχa] ‚Holz‘
Klallam saʔqʷaʔ [sχaʔqʷaʔ] ‚Wirbelsüüli vùmene Laggs‘
Lakota ȟóta [ˈχota] ‚grau‘
Lesgisch хат [χatʰ] ‚Mùrmle‘ Chùnt grùndet ùn entspannt vor.
Luxemburgisch Zuch [t͡suχ] ‚Zug‘ Wird au als en [x] bschriibe.[4]
Niiderländisch nördliche Standard[5][6] acht [ɑχt] ‚acht‘ Cha a postvelars [x] sy[5] oder en [ʀ̝̊˖].[7]
Nez Percé [ˈχǝχɑˑt͡s] ‚Grizzlybär‘
Ongota [χibiɾi] ‚Fledermuus‘
Portugiesisch Fluminense anarquia [ɐ̃näχˈki.ɐ] ‚Anarchi‘ In freier Variation mit [x], [ʁ], [ʀ], [ħ] ùn [h] vor stimmlose Konsonante.
brasilianischs Portugiesisch[8] marrom [mäˈχõː] ‚Bruun‘ In mangi Dialäkt d Ussprooch vùm Phonem /ʁ/.
Salish WEXES [wəχəs] ‚chlyni Frösch‘ Chùnt grùndet ùn entspannt vor.
Seri xeecoj [χɛːkox] ‚Wolf‘ Chùnt grùndet ùn entspannt vor.
Spanisch europäischs Spanisch[9] ojo   [ˈo̞χo̞] ‚Aug‘ Cha au [x] sy.[10][11][12]
Peruanischs Spanisch
Puerto-Ricanischs Spanisch[13] perro [ˈpe̞χo̞] ‚Hùnd‘ Näbe [ʀ̥] eini vo de hüüfigschte Ussprooche vo /r/.[13]
Schwedisch südlichi Dialäkt sjuk [χʉːk] ‚chrank‘
Tlingit tlaxh [tɬʰɐχ] ‚sehr‘ S Tlingit het vier verschidni Artikulationsarte vo däm Luut.
Ubychisch [χɐpɬɨ́] ‚rosa‘
Uigurisch یاخشی [jɑχʃi] ‚guet‘
Walisisch carchar [ˈkarχar] ‚Gfängniss‘
Weschtfriisisch berch [bɛrχ] ‚Berg‘

Fuessnote ändere

  1. Dum-Tragut (2009:18)
  2. Basbøll (2005:62 and 65–66)
  3. Basbøll (2005:65–66)
  4. Trouvain & Gilles (2009:75)
  5. 5,0 5,1 Gussenhoven (1999:74)
  6. Verhoeven (2005:245)
  7. Collins & Mees (2003:191)
  8. Barbosa & Albano (2004:5–6)
  9. Harris & Vincent (1988:83)
  10. Lyons (1981:76)
  11. Chen (2007:13)
  12. Hamond (2001:?), cited in Scipione & Sayahi (2005:128)
  13. 13,0 13,1 ProQuest Document View - The Spanish of Ponce, Puerto Rico: A phonetic, phonological, and intonational analysis.
  Konsonante Lueg au: IPA, Vokale  
Bilabial Labiodental Dental Alveolar Postalv. Retroflex Alveolopalatal Palatal Velar Uvular Pharyngal Epiglottal Glottal
Nasal m ɱ n ɳ ɲ ŋ ɴ
Plosive p b t d ʈ ɖ c ɟ k ɡ q ɢ ʡ ʔ  Schnalzluut  ʘ ǀ ǃ ǂ ǁ ǃ˞
Affrikat p̪f b̪v ts dz ʈʂ ɖʐ ɟʝ kx ɡɣ ɢʁ  Implo­siv  ɓ ɗ ʄ ɠ ʛ
Frikativ ɸ β f v θ ð s z ʃ ʒ ʂ ʐ ɕ ʑ ç ʝ x ɣ χ ʁ ħ ʕ ʜ ʢ h ɦ  Ejektiv  ʈʼ ʂʼ q͡χʼ
   Approximante    ʋ ɹ ɻ j ɰ θʼ ɬ’ ʃʼ ɕʼ χ’
Vibrante ʙ r ɽr ʀ t͡θʼ t͡sʼ t͡ɬʼ t͡ʃʼ ʈ͡ʂʼ c͡ʎ̝̥ʼ k͡xʼ k͡ʟ̝̊ʼ
Flap/Tap ѵ ɾ ɽ co-artikulierti Frikativ  ʍ w ɥ ɫ
lat. Frikativ ɬ ɮ co-artikulierti Plosiv  k͡p ɡ͡b ŋ͡m
lat. Approximante l ɭ ʎ ʟ
Bi de Spalte wo grau sin, goot mer devo uss, dass si nit artikuliert werde chönne; wysi Spalte, ùn Zeiche, wo nit verlinkt sin, hen kei offiziels IPA-Zeiche un/oder sin uss keinere Sprooch bekannt.