Russischi Sproch

Russisch, in de Eigebezeichnig русский язык, isch e slawischi Sproch un bildet zämme mit em Ukraiinische, Wißrussische un Russiinische de ostslawisch Sprochzwiig. Mit rund 145 Millione Sprächer isch s Russisch die slawischi Sproch mit de witeste Verbreitig un ghört au zu de Wältsproche.

Russisch русский язык / russkij jazyk
Ussprooch (IPA):	ˈru.skʲɪj jɪˈzɨk
Verbreitig:	Russland, Mitglidstaate vu de GUS un baltische Staate wie au vu Iiwanderer in de USA, z Iisrael, Dütschland un witere europäische Länder
Sprecher:	Gschätzt: 163,8 Millione Müetersprochler, 114 Millione Zweitsprochler
Linguistischi Klassifikation:	indogermanisch slawisch ostslawisch Russisch
Schriftsyschtem:	Kyrillischs Alphabet
Offizieller Status
Amtssprooch vo:	Russland Russland, Weißrussland Wiissrussland, Kasachstan Kasachstan, Kirgisistan, Ukraine Ukraine (regional), Moldawien Moldawie (regional), Abchasie Südossetie Transnistrie Vereinti Natione GUS
Sproochchürzel
ISO 639-1	ru
ISO 639-2	rus
ISO 639-3	rus
Verbreitig vum Russische (blau: Amtssproch, grien: verbreitet

Verbreitig

Osteuropa un Asie

Russisch isch bi witem di meistgsprocheni Sproch vu Russland, es isch uff em ganze Staatsgebiet Amtssproch. Als Folg vu de Russifikation in de Sowjetunion isch es in de Nochfolgestaate, d. h. in de Ukraiine, z Wißrussland, Kasachstan, Kirgisistan, Abchasie, Südossetie, Transnistrie un Kirgistan all no wit verbreitet un wird nit numme vu de russischsprochige Minderheite gschwätzt, sundern findet au bi de Völcher Verbreitig, wu jewiils in de Übberzahl sin. Säll gältet bsunders für d'Agglomeratione un für d'Gebiet in uumittelbarer Nöchi zu de russische Gränze (Oste vu de Ukraiine, Krim, Norde un Weste vu Kasachstan uew.). Di verschidene Völcher z Zäntralasie un im Kaukasus bruuche's unterenand viilmol als Verchehrssproch. In viile Nochfolgestaate vu de Sowjetunion gitt's (gradd in de Stedt) Lüt, wu Russisch besser chönne schriibe wie ihri eigeni Sproch, was de russische Präss dört s Übberläbe ermögligt. Im Baltikum hät d'Uuabhängigkeit degege dezüe gfiehrt, dass di russischi Sproch an Bedütig verlore hät un dass di russische Minderheite sich numme no schwär chönne behaupte.

Mittel- un Osteuropa

De Rüef vum Russische hät sich verschlächtert, sit noch em Zerfall vu de Sowjetunion de Iifluss vu Russland in de Wält gsunke isch. Wu's friehjer e obligatorischi Främdsproch gsi isch, wändet mer sich hütt im Änglische züe, allerdings wird's bsunders vu de eltere Generatione no als lingua franca benutzt. Schätzige zfolg hät d'Bevölcherig, wu 1991 elter gsi isch wie 20 Johr, Russisch im Durchschnitt flüssig bis sehr güet gschwätzt.

Unter denne Lüt, wu um 1980 uff d'Wält chuu sin, hänn vor allem d'Südslawe s Russisch us kulturälle Gründ meh toleriert wie d'Westslawe (Tscheche uew.) un di nit slawische Völcher (Ungare, Rumäne). Bi de jüngste Generation isch s Änglisch, wu vu devor fast gar nit glehrt wore isch, viil witer verbreitet, wenn au uff weniger güetem Niveau, wie's bim Russisch vu de eltere Lüt de Fall gsi isch. Au Dütsch un Französisch sin no ehner verbreitet wie Russisch.

Sunschtigi Länder

Bedingt durch d'Immigration gitt's au ußerhalb vu Osteuropa un de ehemolige Sowjetunion größeri russischsprochigi Bevölcherigsgruppe, am meiste devuu z Dütschland, Kanada, in de USA un bsunders z Iisrael, wu vu de sibe Millione e Sibbtel Russisch cha un au no aawändet.

Trotz Machtverlust vu Russland isch d'Rolle vu de Sproch in de Wüsseschaft (Stichwort Ruumfahrt), Kultuur un Bolitiik (mit Russland als militärischer Macht) nit wit gsunke. Wenn au ihr Gwicht als Verchehrssproch z Europa zruckgange isch, blibt si z Zentralasie, im Kaukasus un in de ehemolige UdSSR no erhalte.

Gschicht

Russisch goht wie di andere slawische Sproche uffs Protoslawisch zruck. Säll hät sich wohrschints im 1. odder 2. Johrdausend vor unserer Ziträchnig us de indogermanische Sprochfamilie glösd un sich zu de altslawische Sproch entwickelt. Im 6. un 7. Johrhundert isch sälli in dräi Untergruppe zerfalle, s Ost-, s West- un s Südslawisch. Innerhalb vum Ostslawische (au als „altrussische“ Sprochezwiig bezeichnet) hät sich s Russisch zwüschem 14. un em 15. Johrhundert vum Ukraiinische un em Wißrussische abgspalte, sodass sich bis ins 16. Johrhundert di nord-, mittel- un südrussische Dialäkt uusebildet hänn.

Di russischi Varietet (bzw. eigeni slawischi Sproch), wu z Nowgorod gschwätzt wore isch, bezüügt, dass Russisch nit – entgege ere wit verbreitete Ufffassig – sälber d'Usgangssproch vu de ostslawische Sprochfamilie gsi isch. S Nowgorodisch ghört au zum Ostslawische un wiisd größeri Unterschid zum Russische uff, isch abber scho im 9. Johrhundert schriftlig belèggt. D'Spaltig vu de ostslawische Sproche in Russisch, Ukraiinisch un Wißrussich hät degege erscht im 15. Johrhundert stattgfunde.

Di elteste Dokumänt uff Russisch sin de Nowgoroder Kodex (11. Johrhundert) un s Ostromir-Evangelium (1056/57), wu beidi uff Altchircheslawisch gschribe sin, wie au d'Birkerindeurkunde (Tekscht, wu zwüschem 11. un 15. Jh. entstande sin) uff Altnowgorodisch.

Bedingt durch Fernseh un Radio, wu s Standardrussisch gschwätzt wird, sin d'Unterschid zwüsche de russische Dialäkt am Verschwinde. Einewäg gitt's zwüsche de Varietete vu Moskau un St. Petersburg, de beide gröschte Stedt vu Russland, gwüssi Unterschid.

Phonologii un Phonetik

S modern Russisch hät 42 Phonem, dodevuu sin 6 Vokal un 36 Konsonante. Di hochi Aazahl vu de Konsonante isch mit de für di slawische Sproche charakterisdische Unterscheidig vu weiche (palatalisierte) un harte Konsonante z erchläre.

D'Ussproch hänkt devuu ab, in weler Stellig innerhalb vum Wort de Vokal odder Konsonant stoht. Bi de Vokal wird d'Position in odder diräkt vor de bedonte Silbe vu alle andere unterschide, eso wird s bedont o [o] usgsproche, ansunschte abber [a] odder [ə]. D'Ussproch vu Konsonante wird oft durch anderi Konsonante bstumme, sodass stimmhafti Konsonante näbe de Stellig am Wortänd au vor eme witere stimmlose Konsonant zu ihre stimmlose Entsprächige were.

Im Gegesatz zum Dütsche un Alemannische unterscheidet d'Längi vu de Vokal nie d'Bedütig vu zwei Wörter, sundern isch für di richtigi Ussproch vu'me-ne Wort gar nit relevant. Bedonti Vokal were allewiil halblang usgsproche, während si in uubedonter Position churz sin. Zudemm unterscheide si sich oft in ihrer Qualitet vu de bedonte Variante, sodass zum Bispil s e un s я zu [i] were: пятнадцать (fuffzeh) [p i t'n a t s i ţ], земля (Erde) [z i m'ļ a]. Bi de Silbezellig were zwei Vokal, wu hinterenand stönn, als zwei Silbe zellt, e Usnahm isch numme s <й>, wu mit em alemannische <j> vergliichbar isch. S <e> wird vor eme harte Konsonant churz usgsproche, vor eme weiche lang: кабинет (Studier- odder Arbetszimmer) [k a b i'ņ e t], abber в кабинете (im Arbetszimmer) [f k a b i'n eː ţ e].

Vokal

Züesetzlig zu de sechs Vokal gitt's s [ɨ], wu mer viilmol als Allophon vum [i] bezeichnet. In Chlammere isch d'Schriibig vum jewiilige Vokal uffgfiehrt.

Russischi Vokal
	vorne	Mitti	hinte
züe	i (и)	ɨ (ы)	u (у/ю)
mittel	e (э/е)		o (о/ё)
uff		a (a/я)

Konsonante

Vu de Konsonante hänn 16 e weichi un e harti Form. In de folgende Tabälle were numme di harte Forme uffgfiehrt.

Russischi Konsonante
	bilabial	labio- dental	alveolar	post- alveolar	palatal	velar
Plosiiv	p b		t d			k g
Affrikata			t͡s	tʲ ʃʲ
Nasal	m		n
Vibrante			r
Frikatiiv		f v	s z	ʃ ʒ		x
Approximante					j
Lateral			l

Ussproch

Tonhöchi (Tonalitet)

Russisch wird als atonali Sproch bezeichnet, wiil (wie im Dütsche) d'Bedütig vu'me-ne Wort nit devuu abhänkt, wie hoch e Vokal usgsproche wird. In ere tonale Sproch chönnt d'Intonation d'Bedütig vu'me-ne Wort verändere. Einewäg hät Russisch sini Satzmelodii, wu noch de Art vum Satz (Ussagesatz, Frogesatz, Usrüefsatz) variiert; es gitt sibe Intonatione.

Bedonig

D'Bedonig hät im Russische e wichtigi Rolle, sodass di falschi Bedonig in viile Fäll zu Verwechslige fiehrt, wiil sich mänki Wortpärli mit ganz anderer Bedütig numme durch d'Bedonig unterscheide. Bi mänke Wörter verändert sich bi de Deklination au numme d'Bedonig.

S russisch Bedonigssystem wird fachsprochlig als „fräi“ odder „bewègglig“ bezeichnet.

Orthographii un Züeordnig

Ussproch vu de russische Büechstabe
А /a/	Б /b/	В /v/	Г /ɡ/	Д /d/	Е /je/	Ё /jo/	Ж /ʐ/	З /z/	И /i/	Й /j/
К /k/	Л /l/	М /m/	Н /n/	О /o/	П /p/	Р /r/	С /s/	Т /t/	У /u/	Ф /f/
Х /x/	Ц /ts/	Ч /tɕ/	Ш /ʂ/	Щ /ɕɕ/	Ъ /-/	Ы [ɨ]	Ь /-/	Э /e/	Ю /ju/	Я /ja/

Grundsetzlig schribt mer s Russisch phonologisch, abgseh devuu, dass de Wortakzänt nit us de Schrift ersichtlig isch. Numme in folgende Sunderfäll siht d'Ussproch odder d'Schriibig nit im Wort aa:

De Ablut (Apophonii): in uubedonter Position were Vokal reduziert, sodass a un o wie [ɐ] un [ǝ] usgsproche were. So sait mer im Wort хорошо (güet), usgsproche x ǝ r ɐ'ʃ ɔ] numme s letscht o in siner „volle“ Variante. e un я were in uubedonter Silbe [ɪ] usgsproche, семья (Familie) wird also zu [s ʲ ɪ'm ʲ a].

Uslutverhärtig: wie in de meiste slawische Sproche sait mer di stimmhafte Konsonante am Wortänd stimmlos, д bispilswis stoht also für [t].

Vu de Konsonantegruppe were mänkmoll nit alli usgsproche: im Wort чувствовать (fiehle) verschwindet s erscht w vu de Konsonantefolg wstw.

S г hät verschideni Ussproche: [g] isch di hüfigsti, in de Ändige -его un -ого un in de Wörter его un сегодня wird's degege zu [v]. In бог (im Nominatiiv) un in Wörter, wu uff d'Wurzle легк- zruckgönn, isch d'Ussproch [x], in de Interjektione ага un гм isch de Konsonant stumm un am Wortänd [g] un [x]. D'Ussproch als [ɣ] isch e Merchmol vu de südlige Dialäkt.

Di hüttigi Rächtschriibig isch s Ergäbnis vu-n-ere Reform us em Johr 1918, wu in de Russische Revolution vorgschla, abber vu de Bolschewiki duuregfiehrt wore isch. D'Zeichesetzig, wu uursprünglig us em Griechische übbernuu wore isch, hät sich im 17. bis 18. Johrhundert dere vum Französische un Dütsche aagnöchert.

Schrift

Russisch wird mit em kyrillische Alphabet gschribe, wu vu de griechische Mönch Kyrill un Method entwickelt wore isch für d'Bible ins Altchircheslawisch z übbersetze. Es wird au vu andere Sproche (u. a. Wißrussisch, Ukraiinisch, Serbisch) verwändet.

Noch ere Reform vu 1918 hät s Alphabet 33 Büechstabe. Dodevuu gänn 10 (а, е, ё, и, о, у, ы, э, ю un я) Vokal widder un 21 Konsonante. Übrig bliibe ъ un ь, wu de Konsonant vornedraa erhärte bzw. erweiche.

Wortschatz

D'Größi vum russische Wortschatz wird uff rund 500.000 gschätzt.^[1] Dodevuu sin ca. 150.000 schriftsprochlig, 200.000 dialektal, 5.000 Neologisme, 30.000 Främdwörter, 10.000 wüsseschaftligi Wörter un 25.000 Eigenämme un Spitznämme. Hisdorisch gseh glidert sich de russisch Wortschatz in indogermanischi Erbwörter, slawischi, ostslawischi un russischi Wörter (entstande noch de Spaltig vu de ostslawische Sproche).

De Wortschatz vu de Slawe vor öbbe 1000 Johr wird uff 20.000 bis 40.000 gschätzt, dodemit mien sithär pro Johr uugfähr 1000 Wörter neu entstande sii. De allergröscht Deil vum Wortschatz bstoht us Ableitige (95 Prozänt). E anderi Methode zur Erwiterig vum Wortschatz sin Främdwörter gsi, rund 400 hänn ihr Uursprung im Griechische (uursprünglig sin vu do 1200 Wörter übbernuu wore) un Aafang 18. Johrhundert sin 3.500 neui us de westeuropäische Sproche dezüechuu (widder hät sich numme d'Hälfti bis hütt duuregsetzt), in de Hauptsach holländischi, französischi, dütschi un änglischi. E nännenswerte Deil chunnt ußerdemm us de Turksproche. In jüngster Zit isch vor allem s Änglisch e Gäbersproch vu Främdwörter. E gwüsse Aadeil hänn au di sognännte Internationalisme, wu in erschter Linie us em Griechische un Latiinische chömme.