Elsassisch

Dialäkt: Elsassisch

Elsassisch – od’r làng Elsässerditsch – heisse de Dialäkt, wo mer im Elsass redt. Im greeschte Teil vom Elsass redt me nideralemannischs Oberrhiinalemannisch, einzig s Sunngau im Side ghert zum Höchalemannische. Nordeschtlich (Gegend vun Wisseburi/Wäjssebua) wird Sidfränkisch geredt, z Niderlauterbach und z Winge Pfälzisch, nordweschtlich (Krummes Elsàss) wird Lothringer Plàtt (Saar-Rhinfränkisch) geredt.

Dialektverteilung im Elsass um 1910

Schìld bi'ma elsassischa Restaurant z'Milhüüsa

Elsassisch, bzw. Ditsch vun Elsass un Moselle, ésch offiziell e Regionalsproch vun Frànkrich – un’s ésch nooch Okzitànisch de àm meischte gesproche vun àlli regionàli Sproche vun Frànkrich.

Elsässisch hitt

Zààla

Noch ere Studie vo 2001 gan 61 % vor elsässische Bevelkerig àà, das si Elsassisch rede. Vo de Jugendliche git nume jede viert àà, sich glagetlich uf Elsassisch z'unterhàlte. In dr Mitti vom 20. Johrhundert han 90 % Elsassisch und/oder Hochditsch verstànde.

A Studie vu 2012 zeigt àss 43 % vu dr elsässische Bevelkerig noch Elsassisch kààt.

Nume no umgrachnet 5 % vo de Schuelààfanger chene Elsassisch, wel nume no 28.8 % vo den Eltere ihri Kind mindischtens e bitzli Elsassisch lehre. Mehrera Grunda sìn do dràà d Schuld.

D Gschìcht vu de Sproch

D deutsche Sproch hot mer im Elsass vum 13. bis zu em 17. Johrhundert gsproche. Mit de Französische Revolution isch d französische Sproch favorisiert worre. Im Johr 1833 isch Französisch zum Unterrichtsfach und im Johr 1850 zur Unterrichtssproch in de Grundschule worre. Im Johr 1870 hot es obere Birgertum nur no uf französisch parliert.

Zitter 1870/1871 hàt's drèi Kriaga zwìscha Frànkrìch un Ditschlànd gaa. S ditschsprochiga Teil vum Elsàss un vu Lothrìnga hàt mehrmols sina Nàtionàlität müeßa wachsla. Im Johr 1870/71 isch Deutsch zur Amts- und Unterrrichtssproch deklariert worre. Im Johr 1918 isch widder es Französische zur Amt- und Unterrichtssproch worre und im zweita Waltkriag widder d deutsche Sproch. Ànna 1945 – àm And vum Zweita Waltkriag un vu sina grüüsiga Folga – sìn dia Regiona wìder frànzeesch worra. Ìn dara Zitt sìn Ditschlànd un d ditscha Kültür sehr schlacht ààgsah gsìì. D elsassischa Sproch ìsch vu dara Hàss ààgsteckt worra un vììl Elsasser han sa nìmm so vììl trauia reda, bsunderscht ìn dr Äffentligkeit, vor fremda Litt.

D frànzeescha Mentàlität

Ìm Frànkrìch gìltet d Stàndàrdsproch àls „Sproch vu dr Republik“. Dernawa sìn d regionàla Dialekta nìt so güet ààgsah, mehr wia àltmeedischa oder büürischa Sprocha, wo ma ìn da Kìnder ehnder nìmm witterscht sott lehra. S frànzeescha Wort „patois“ ìn sìch teent pejorativ. D àndra regionàla Sprocha vum Frànkrìch sìn aui ìn'ma latza Züestànd, obwohl àss sa jetz ìn teil Regiona wìder unterrìchta wara (zum Beispeil ìn dr Bretagne, ìn dr Provence, ìm Bàskalànd…).

Bis jetz hàt s Frànkrìch d „Europäischa Chàrta vu da Regionàla oder Mìnderheitsprocha“ unterschrììwa àwer nìt ràtifiziart.

Kè Gwohnet meh

Ìm Elsàss verstehn noch vìel dr elsassisch Dialekt, un sa kännta'na wohrschins noch reda, àwer sa sìn's nìmm gweehnt. Ìn dr Äffentligkeit, ìn'ma Gschaft zum Beispiel, oder ìn dr Fàmìlia, wìrd numma noch mìt da ältra Litt Elsassisch gsprocha. (Sogàr wenn a Junger ìn'ma Gschaft Elsassisch fàngt à reda, bikummt'r vìelmols a Àntwort uf Frànzeesch.)

D Heefligkeit wottigt sowìeso àss ma vor ebbrem, wo kè Elsassisch versteht, Frànzeesch redt, egàl wo.

Dr Ifluss vu da moderna Media màcht aui vìel üs: ar màcht d Litt numma noch ìn dr Nàtionàlsproch z'danka, un àls fremda Sproch nìmmt s Anglischa s meischta Plàtz.

Dr Ifluss vu dr frànzeescha Sproch

Sogàr bi da Litt wo noch Elsassisch reda, wìrd s Frànzeescha ìmmer mehr d Hàuiptsproch. D frànzeescha Syntax un dr frànzeesch Wortschàtz kämma mankmol üssa wia Fahler ìm Elsassisch Reda (zum Beispiel: latz Genus, Verwachslung zwìscha Akkusativ un Dativ, code-switching). Mìt em beschta Wìlla, hàt ma mankmol Miahj fer s Elsassischa retta.

Uf Elsassisch un uf Frànzeesch, z'Strossburi

Hoffnungszeicha

Trotzdam gìtt's doch a pààr Hoffnungszeicha fer dr elsassisch Dialekt.

D Volkskültür zitter da 1970. Johra

Ìn da 1970. Johra hàt d Volkskültür a nèier Schwung bikumma. Frànzeescha Sanger un Gruppa, wia zum Beispiel dr Alan Stivell, Tri Yann oder Malicorne, han dur a moderna Àrt Volksmüsik vìel Erfolg bikumma.

Aui ìm Elsàss han Kìnschtler dr elsassisch Dialekt wälla unterstìtza, fer àss s tràditionnella Erbgüet nìt verlora geht, un sogàr uf'ra sehr moderna un làwandiga Àrt. Under àndra han dr Roger Siffer, dr Conrad Winter, dr Duo „La Manivelle“ (d Liselotte Hamm un dr Jean-Marie Hummel) ìn dara Bewegung mìtgmàcht un sìn sehr bekànnt worra.

D Wìrtschàft

Mìt dr Waltverbreitung vu dr Wìrtschàft wìrd d anglischa Sproch ìmmer mehr ìn dr Schüel glehrt. Aui ìm Elsàss, lehra jetz d Kìnder ehnder Anglisch às Ditsch. Mìt dr Àrwetslosigkeit pràwiara àwer vìel Elsasser, fer ìwer d Granza ge schàffa. Do sìn dia wo Elsassisch oder Ditsch känna zìmlig ghulfa. Un so wìrd d àlta Hàss gega dr „Fìndsproch“ vergassa.

S Verein „ABCM-Zweisprachigkeit“ oder dr „Festival BILINGO“, zum Beispiel, unterstìtza d Zweisprochigkeit ìm Elsàss: Frànzeesch un Hoochditsch oder Elsassisch. Effektiv düet àwer meischtens Hoochditsch vu dara Unterstìtzung profitiara, mehr às Elsassisch, wial's eifàcher ìsch, ìn dr Schüel a Stàndàrdsproch z'unterrìchta.

Offiziella Unterstìtzung

D „Région Alsace“ düet d elsassischa Kültür un dr elsassisch Dialekt dur s OLCA unterstìtza. Dàs elsassischa Sprochàmt brìngt finànziella Hìlf ìn dana wo ebbis fer d regionàla Kültür unternamma. S OLCA màcht aui dr Dialekt ìm Àlltàg z'lawa: zweisprochiga Stroßatàfla, Biacher, Software... Jedes Johr zitter 2002 gìtt's E Friehjohr fer unseri Sproch, a Ràhma fer elsassischa kültürella Ereignissa, Faschter, Theàterstìckla...

• 
  Schìld „Mir rede au Elsassisch“ ìm Igàng vu Leyma
• 
  „Mir rede do oi Elsàssisch“, vu dr Schweissdissi Confrérie
• 
  Hàltstella „Stockbrunna“, z'Hàbsa
• 
  Stroßeschild àm Kerchplàtz z Änse
• 
  Igàng vu dr Stàdt Keschtaholz
• 
  „Elsässisches Storckadorf“-Schìld ìm Igàng vu Bàttena

Elsassisch Volkstheàter

S elsassischa Volkstheàter ìsch ìm Ìwerlawa vum elsassischa Dialekt ìmmer wìchtig gsìì (sogàr ìn dr ditscha Zitt). Dàto ìsch's a Meegligkeit fer ìmmer noch güet Elsassisch z'heera un z'lehra, bsunderscht fer d Kìnder. Teil Theàtertruppa gann Unterrìchta fer d Mìtglìeder, wo kè Elsassisch känna. Àlso lehra sa nìt numma a Text, wo sa küüm verstehn, sa düen wìrklig d Sproch lehra.

Typischi Merkmàl vom elsassische Dialakt

Isoglosse ìm Elsàss

Wia vìelmols mìt da Dialekta, düen d Üssproch un dr Wortschàtz vum Elsassischa schnall wachsla mìt dr Geographie; mankmol vu eim Dorf uf s àndra kààt d Sproch wachsla. As gìtt àwer Isoglosse wo d greeschta Unterschìed zeiga.

Zum Bispil: erwaichig vo [g̊] zu [v]¨, im Norde vum Elsass.

• Bispil: Elsässisch Màwe, Wàwe/Wàue vs. Màge, Wàge in ànderne Orte (Hochditsch Magen, Wagen).

Jeda Mundàrt nìmmt Wärter vu àndra Sprocha àà. S Elsassischa, wia s Àlemànnischa ìn teil Gegend, hàt zum Beispiel s Frànzeescha Wort „Velo“ ààgnumma, oder s jiddischa Wort „Kàff“ („Dorf“, uf Hebràisch „כְּפַר“). Ìm Elsàss gìtt's àwer bsunderscht vìel frànzeescha Wärter, wo ìn Ditschlànd oder ìn dr Schwitz nìt bekànnt sìn.

• Bispil: Elsassisch schwasiere (vu Franzeessch choisir) vs. ussueche in àndernen alemannische Dialakt (Hochditsch aussuchen).

S Gebatt „Vàdder unser“ uf Elsassisch

Gschrìewena Elsassisch

Wia àlla Dialekta, wìrd s Elsassischa meischtens gsprocha. Ìm Àlltàg, fer schriiwa, han d Elsasser ehnder a Stàndàrdsproch verwanda: Hoochditsch, Frànzeesch, mankmol sogàr a Mìschung vu dana beida Sprocha.

As hàt àwer aui ìmmer Kìnschtler gaa, wo uf Elsassisch Gedìchta, Theàterstìckla un Gschìchtla gschrìewa han.

E Beispiil fir schriftlichs Elsassisch

«Liewi Landslitt!

Wenn’r mien Büechel lese, noo wundere‑n‑Ihr Ejch viellicht e manichs Mol un schüttle mit’m Kopf un saaue: „Warum isch denn des Wort esoo g’schriewe un sell Wort esoo? Soo redt m’r doch gar nit!“ — Un doo han’r ganz ereecht. Ich hab’ oft nit esoo g’schriewe, wie m’r redt, un ich will Ejch au saaue, warum.

M’r kann joo’s Elsässisch doch nit genau eso schriewe, wie m’r redt, des isch e Ding d’r Unmöejlichkeit. Des were‑n‑’r selwer zügenn. Un owedring möcht’s noo doch e jeder andersch han, wiel e jeder widder e‑n‑andere Dialekt redt. —

Drum haw ich gedenkt, ich prowier’s emol andersch un schrieb nit fers Ohr — sell könnt ich joo doch nit — ich schrieb liewer fers Auj, ich schrieb esoo, daß’r’s licht lese könne, wiel d’Wörter ihrem Üssehn nooch de ditsche Wörter gliche. ‘s word’s schun e jeder vun Ejch uff sieni Fasson üsspreche. Wenn Ejch nur’s Lese licht fallt, des isch mir d’ Hauptsach. Ob mien Versuch gerote‑n‑isch, des müen Ihr entscheide.»

Verschìedena Schrìftàrta

Jeder Auitor hàt sina eigena Schrìftàrt verwanda, wo mehr oder weniger ìm Ditscha glìcha hàt. Zitter àss Frànzeesch d Hàuiptsproch ìm Elsàss ìsch, wìrd aui mankmol noh dr frànzeescha Àrt gschrìewa (zum Beispiel: „err suer dr chlessel foum huss“ fer „je cherche la clé de la maison“ – „ich suche den Schlüssel des Hauses“).

Züe vìel verschìedena Schrìftàrta, fer Laser, wo dr Dialekt nìmm so gweehnt sìn: ìn dara Schwìerigkeit han teil a Leesung wälla fìnda. S Wärterbüech vum André Nisslé ìsch ìn dam Sìnn gschrìewa worra. Schliaßlig ìsch àwer d Orthal-Methoda, wo dr Edgar Zeidler entwìckelt hàt, àls Stàndàrd vu dr OLCA, s elsassischa Sprochàmt, ààgnumma worra.

Beriahmta Kìnschtler wo uf Elsassisch gschrìewa han

• Auguste Lamey. Schrìftsteller, meischtens uf Hochditsch, ar hàt ànna 1839 a Gedìcht uf Elsassisch gschrìewa: „Der alt Strossburjer“.
• Johann-Georg-Daniel Arnold. Ar hàt typischa elsassischa Üsdrìck gsàmmelt un ar hàt a Theàterstìckla gschrìewa, „Der Pfingstmontag“, wo dia Üsdrìck verwanda wara; so sìn sa uf'ra làwandiga Àrt ufgschrìewa, ehnder às ìn'ra làngwilliga Lischta.
• Auguste Stoeber. Ar hàt elsassischa Maarla un Gschìchtla gsàmmelt.
• Auguste Lustig. Eifàcher Retoucheur bi'ma milhüuser Photogràph, ar hàt Gedìchta un Theaterstìckla gschrìewa, wo z'Milhüüsa vìel Erfolg ghàà han.
• Marie Hart. Schrìftstellera.
• Gustave Stoskopf. Ar hàt vìel fer s Elsassertheàter gschrìewa, zum Beispiel s beriahmta Stìckla „D’r Herr Maire“, ànna 1898.
• René Schickele. Schrìftsteller un Dìchter.
• Nathan Katz. Hàndelsmànn, einer vu da greeschta elsassischa Dìchter.
• Émile Storck. Ditschtlehrer, ar hàt Gedìchta un Theàterstìckla gschrìewa, mehr lyrisch às luschtig (wàs fer Elsassertheàter nìt gweehnlig ìsch).
• Roger Siffer. Sìnger un Komponischt vu Volksliader, Kabarettischt.
• Tony Troxler. Dìchter un Kabarretischt ìm milhüüser Volkstheàter.
• Claude Vigée. Dìchter (uf Elsassisch, Hoochditsch un Frànzeesch).
• Raymond Matzen. Ditschlehrer un drèisprochiger Dìchter (uf Elsassisch, Hochditsch un Frànzeesch). Ar hàt s Elsassischa unterstìtzt dur Ìwersetzunga uf Elsassisch (Àbschnìtta vu dr Bibel, zum Beispiel), Lehrbiacher („Wie geht's“), Wärterbiacher, un a modern Projakt: d Software vu Microsoft uf Elsassisch.
• Germain Muller. Kabarettischt, zìmlig politisch engaschiart.
• André Weckmann. Ditschlehrer, ar hàt ìn drèi Sprocha gschrìewa un gedìchta (uf Elsassisch, Hoochditsch un Frànzeesch), ìmmer politisch engàschiart fer mehr Frìndschàft zwìscha d Välker.
• Adrien Finck. Profasser un Dìchter.
• Conrad Winter. Dìchter.

Literatür

• Paul Adolf: Dictionnaire alsacien – anglais. Comparatif et bilingue, l’anglais par l’alsacien. Vum Elsässische züem Ënglische, learning English through Alsatian German. Univ. Populaire, Obernai 1996
• Christian Bader: Lexique des parlers sundgauviens. Editions du Rhin, Mulhouse 1997
• Claude Guizard/Jean Speth: Dialectionnaire (alsacien, français et allemand). Dreisprachiges Wörterbuch. Éd. du Rhin, Mulhouse : 1992
• Edmond Jung: Wie heist dïss uff elsässisch? Dictionnaire français-alsacien. Dialecte de Strasbourg. Vocables et tournures. Jung, Engwiller 2003
• Serge Kornmann: Elsässisch-frànzeesches un frànzeesch-elsässisches Miniwerterbüech. Yoran Embanner, Fouenant 2004
• René Klingelschmitt, Marthe Philipp: Expressions familières d’Alsace. Bonneton, Paris 2002
• Ernst Martin, Hans Lienhart: Wörterbuch der elsässischen Mundarten. Trübner, Straßburg 1899–1907
• Raymond Matzen: Dictionnaire trilingue des gros mots alsaciens: dialecte, français, allemand; cartes géolinguistiques et index (Elsässisches Schimpf- und Fluchwörterbuch). Le Verger, Illkirch-Graffenstaden (Bas-Rhin) 2000
• Raymond Matzen: Wie steht’s? Lexiques alsacien et français. Variantes dialectales. Grammaire. Toute la richesse et diversité des parlers alsaciens. La Nuée Bleue, Strasbourg 2000
• Raymond Matzen: Anthologie des expressions d’Alsace. Équivalents français, traductions et explications. Rivages, Paris 1989
• Henri Rünneburger: Dictionnaire alsacien-francais. 3 Bander. Baar, Hamburg 2021.
• Henri Rünneburger: Grammaire de l’alsacien. Baar, Hamburg 2023.
• Lothar Wolf: Le français régional d’Alsace. Étude critique des alsacianismes. Avec la collab. de Paul Fischer. Klincksieck, Paris 1983
• KAUDERWELSCH Band 116: Elsässisch – die Sprache der Alemannen. Reise-Know-How Verlag Peter Rump GmbH, 1. Auflage 2001, ISBN 3-89416-514-6

Lueg au

 Commons: Elsassischi Audiobyspil – Sammlig vo Multimediadateie

• Orthal
• Elsässer Französisch
• s Elsassisch Werterbüech

Weblink

• Culture et Bilinguisme d’Alsace et de Moselle (René-Schickele-Gsellschaft)
• Gschichte vo der elsässische Schprach
• Amt für Sprach u Kultur im Elsass
• Wörterbuech vo de elsässische Mundarte
• Heimetsproch un Tradition
• Kritische alemannische und elsässische Texte und Gedichte aus Südbaden und dem Elsass
• S elsässisch in de Literatur /Schriebe inäre schderbende Schproch / Ä SWR2 Sendig zum midhorche
• Verain fer's Kültürälla Ärbgüat vum Elsàss
• Webschnuffler, Frankfurter Allgemeine Zeitung