Bretonische Sproch
| Bretonisch | ||
|---|---|---|
| Verbreitig: | Bretagne | |
| Sprecher: | zirka 300.000 | |
| Linguistischi Klassifikation: |
| |
| Unterteilige: |
| |
| Offizieller Status | ||
| Amtssprooch vo: | niene | |
| Sproochchürzel | ||
| ISO 639-1 |
br | |
| ISO 639-2 | (B) bre | (T) |
| ISO 639-3 |
bre | |
S Bretonische (bret. Brezhoneg) isch e keltischi Sprooch, wo im Weschte vu dr Bretagne (bret. Breizh) (Frankrich) gsproche wird.
Klasifizierig
ändereS'Bretonische isch e Brythonisch-keltischi Sproch. S'Bretonische isch am engschte mit dr usgschtorbene Kornische Sproch verwandt, un ebefalls eng mitem Walisische. Ferner verwandt ischs mit de gälische Sproche (Irisch, Schottisch-Gälisch un Manx). S'Bretonische isch e inselkeltischi Sproch, stammt also nüt direkt vum Gallische.
Gschicht
ändere
S'Bretonischi gôht uf d'Schprôch vo brittanischi Ywanderer zruck, wo im 4te un 5te Jôhrhundert vor angelsäggsischi Invasore us Britannie nôch Aremorica gflüchtet sin. Möglich isch, daß d'armorikanischi Bevölkrig, zmindeschtens ufem Land, zu dere Zit nô Gallisch gredt hät, allerdings isch gallisches Subschtrat wege dr nahi Verwandtschaft zwische de brythonischi Schprôche un em Gallisch schwör z ermittle. Im 9te Jôhrhundert hät s'Bretonischi syni öschtlichschti Usbrytig ereicht, s'isch allerdings vum 10te bis 19te Jôhrhundert wyder zruckdränggt wôre (lueg au d'Charte), sydem wird s'Bretonischi au in synim weschtlichi Schprôchgebiet usghöhlt. S'Bretonischi isch zerscht vum Gallo zruckdrängt wôre; sytem 18te Jôhrhundert vum Franzessischi. D'Gründ für d'Verdrängig vum Bretonischi während em Mittelalter leie im Exil un de Romanisierig vur bretonischi Oberschycht während de Chrieg gege d'Normanne un em Umschtand, daß d'beidi politischi Zentre vur Bretagne, Nantes un Rennes, nie vollschtändig bretonischschprôchig gsi sin. Als Verwaltigschprôch isch Bretonisch wege dem au übrhaupt nie bruucht wôre, allerdings hät im Weschte au chuum öber Franzessisch gredt.
S'Bretonischi wird in drüü Phase unterteilt. Usem Altbretonischi sin numme ä paar Wörter un Persone- un Ortsname überliifert. S'Altbretonischi hät nô schtarki Ähnlichkeite mit em Walisischi un em Kornischi gha. Texscht sin us dere Zit keini überliferet, allerdings hät s sicher ä mündlichi Überlifrig gä. S'Mittelbretonischi isch vum 12te bis ins 17te Jôhrhundert gredt wôre. Us dere Zit schtammt au dr erschti Texscht uf Bretonisch, nämli imene latinischi Texscht usem 14te Jôhrhundert mit bretonischi Verse. Usem 15te Jôhrhundert schtammt au äs Bretonisch-Franzessisch-Latinisches Wörterbuech. Sytem 18te Jôhrhundert schpricht mer vum moderne Bretonisch, syt dem isch au ä rychi Literatur überliferet.
S'Bretonischi isch praktisch sytem 10te Jôhrhundert verdrängt un unterdruggt wôre, scho im Mittelalter hät Bretonisch als d'Schprôch vo de unteri Schichte gôlte. Mer cha zum Byschpil feschtschtelle, daß im Gallo, em benôchbarti franzessischi Dialekt, numme wenigi Lehnwörter usem Bretonischi nôchzwyse sin, während zwei Fümftel vum bretonischi Wortschatz usem Gallo resp. Franzessischi chunt (zum Byschpil komprenañ oder permetañ). Usserdem isch bekannt, daß im Mittelalter bretonischi Uswanderer nôch Paris wege ihreri Schprôch usglacht wôre sin. Uss där Zit stammt's am stärkschte v'rbreiteti bretonisch „Lehnwort“ im Franzesisch: baraguiner: „unv'rständli rede“. Diss kummt vun bretonisch bara (Brot) un gwen (wiss). Allerdings hät s d'franzessischi Monarche nüt groß gchümmeret, was für ä Schprôch ihri Untertane gredt hän. Syt dr Franzessischi Revolution isch s'Bretonischi, zämme mit alli andri „Patois“ au als gredti Schprôch zrukchdränggt wôre:
Le fédéralisme et la superstition parlent bas-breton; l’émigration et la haine de la République parlent allemand; la contre-révolution parle l’italien, et le fanatisme parle basque. Cassons ces instruments de dommage et d’erreur.
„Dr Föderalismus un dr Aberglaube schwätzt Bretonisch, d'Emigration un dr Hass uf d'Republik schwätze Dütsch, d'Konter-Revolution schwätzt Italienisch [warschynlich isch Langue d'oc gmeint], un dr Fanatismus schwätzt Baskisch. Mer sollte sälle schädlichi un fehlerhafti Inschtrument zerschtöre.“
Zwar sin alli Regionalschprôche unterdruggt wôre, s'Bretonisch hät s aber bsunders schwör trôffe. E Grund defir isch, dass de Bretagne wirkli e Region mit starki antirevolutionäri Tendenze gsi isch, b'sundersch wege de antiklerikale un antireligiöse Site vun de Revolution. De Bretagne isch mit de südlich Nochbarsregion Vendée e Basis vun de Bewegung vun de „Chouans“ gsi un Konterrevolutionäre uss dem Adel hän do Unterstitzung uss England kriagt. S'Resultat isch gsi, daß s'Bretonischi langsam us alli syni Domäne verdränggt wôre isch un als primitivi Buureschprôch abgwertet wôre isch. D'Yführig vur Schuelpflicht (Jules Ferry, 1882) hät d'Situation nô verschlimert un s'Bretonischi isch immer wyter ins Abseits drängt wôre.
Dialäkt
ändereS'Bretonische het viir Hauptdialäkt, wo sich i wytri Lokaldialäkt unterteile. D'Dialäkt werre i zwo Hauptgruppe ydeilt, s'Vannetais (bret. Gwenedeg) unterscheidet sich arg vo de drei andre Dialäkt, em Cornouaillais (bret. kerneveg), Léonard (bret. leoneg) un em Trégorrois (bret. tregerieg). Die drei Dialäkt grenze sich starch vum Gwenedeg ab un werre au als KLT-Dialäkt bezeichnet. D'Dialäkt hen sich während em Übergang vum Altbretonische (600-1000) zum Mittelbretonische (1000-1600) entwigglet.[1] Inere Studie vo 1995 werre d'Sprecherzahle nooch Dialäkt so verteilt:
- Kerneveg: 41 %
- Leoneg: 24,5 %
- Tregerieg: 18 %
- Gwenedeg: 16,5 %
[2] D'Dialäktgränze entspreche fascht gnau de Bistümer vo dr Bretagne. D'hütige Départements sin absichtlig andersch zoge worre. Ob d'Bischtümer d'Entwigglig vo de Dialäkt beyflusst hen oder ob d'Bischtümer nooch ältri Gränze zoge worre sin, isch nüt sicher.
Kerneveg
ändereS'Kerneveg wird i dr Cornouaille (bret. Kernev oder Bro Gernev) gredt. E Unterdialäkt wird im Südweschte gredt, im Pays Bigouden, Quimper un dr Region vo Douarnenez.
Im Kerneveg isch d'Betonig wie i de andre KLT Dialäkt uf dr vorletschti Silbe, er isch aber usprägter. Unbetonti Vokäl, vorallem i dr letschti Silbe sin meischtens zum Schwa reduziert oder werre überhaupt nüt usgsproche; bara (Brot): IPA /ˈbaːr/.
Wie im Tregerieg un em Gwenedeg werre d'/z/ wo uf e Altbretonischs /ð/. So wird ezomm (bruuche) als /e:m/ usgsproche, un anavezout (wisse) als /ã'nowt/. S' <c'h> wird als [h] usgsproche. S'<w> wird am Wortaafang als [v] usgsproche, sunscht wie im Gwenedeg als [ɥ].
Leoneg
ändereS'Leoneg wird im Léon (bret. Leon oder Bro Leon) gsproche. E Grossdeil vo dr bretonischesprochigi Literatur isch i däm Dialäkt, d'Region het als terre des prêtres golte wyl s'Prieschterseminar, wo viili Prieschter usbildet worre sin im Léon gsi isch. Dodurch isch viil vo dr religiösi Literatur uf Leoneg gschrybe worre.
Im Leoneg gits zwo Unterdialäkt, s'Unterleoneg im Weschte un s'Oberleoneg im Oschte. S'Mutationssytem vo dr bretonische Schriftsproch bassiert ufem Leoneg un wird i de Lehrbüecher bruucht.
De Luut <c’h> wird im Leoneg Uvular usgsproche ([χ], aastatt wie sunscht als /x/: C’hoari (Spiil) IPA: /ˡχwaːri/.
Tregerieg
ändereS'Tregerieg wird im Trégor (bret. Treger oder Bro Dreger) gsproche. Mangmol wird dr Dialäkt vo Goëlo im Oschte vum Département Côtes-d’Armor vum Tregerieg unterschiede.
Gwenedeg
ändereS'Gwenedeg wird im Weschte vum Vannetais (bret. Gwened oder Bro Wened) gsproche. Dr Oschte vum Vannetais isch scho länger Gallosprochig. Es isch in Ober- un Untergwenedeg (haut-vannetais un bas-vannetais) ufdeilt.
Bi dr Ussproch unterscheidet sich s'Gwenedeg vorallem durch syni Archaisme vum reschtliche Bretonisch; es isch als einziger bretonischer Dialäkt nüt sofort für Sprecher vo de andre Dialäkt verständlich[3] D'Hauptmerchmool sin:
- D'Betonig isch immer uf dr letschti Silbe vumene Wort, gnau wie im Altbretonische aber im Gägesatz züe de KLT Dialäkt, wo d'Betonig uf dr vorletschti Silbe hen.
- Dr Altbretonische Reibeluut /θ/ isch züe /x/ verschobe worre, im Gägesatz züe de KLT Dialäkt wonner /z/ worre isch. Dodurch z. B. au d'Kompromissschrybig breizh für „Bretagne“, wyl entweder s'<z> oder s'<h> usgsproche werre cha.
- Mehreri Altbretonische Diphthong sin im Gwenedeg erhalte bliibe. Dr Diphthong /oe/ z. B. blybt im Gwenedeg /oe/ un wird sunscht /oa/, z. B. koed/koad (Holz).
- Usserdäm sin im Gwenedeg meh palatalisierti Konsonante erhalte wie i de andre Dialäkt.
Phonologi
ändereD'Phonologi vum Bretonische loot sich wege de grosse Unterschied zwüsche de Dialäkt numme schlächt bschrybe; d'Grundzüg sin allerdings z'erkenne.
Vokäl
ändereE Bsunderheit vum Bretonische sin d'Nasalvokäl, unter de keltische Sproche eimoolig; s'Bretonische het siibe Nasalvokäl, [ỹ] un [ũ] sin allerdings sälte. D'Vokallängi isch nüt phonemisch; e Vokal wird voreme stimmhafte Konsonant länger, ähnlich wie im Alemanische. D'Aazahl vo Diphthonge wird mit bis züe 25 (Jean-Marie Ploneis) oder mit numme 4 (Kenneth Jackson) aagää. D'hüüfigschte sin [ew], [aw], [ow] un [ej]. Insgsamt hets Bretonische e relativ grosses Vokalinventar.
| Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Ungrun. | Grun. | Grun. | |||
| gschlosse | i ĩ | y ỹ | u ũ | ||
| halbgschlosse | e ẽ | ə | o õ | ||
| halboffe | ɛ | œ œ̃ | |||
| offe | a ã | ||||
Konsonante
ändereS'Bretonische het 20 Konsonante. Usserdäm wird d'Konsonantelängi unterschiede, vorallem am Wortaafang, allerdings nüt i allene Dialäkt. Stimmlosi Plosive sin immer aschpiriert
| Bilabial | Labiodental | Alveolar | Postalveolar | Palatal | Velar | Uvular | Labiovelar | Glottal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Plosiv | pʰ b bː | tʰ d dː | (kʲ) (gʲ)¹ | kʰ ɡ ɡː | |||||
| Nasal | m | n nː | (ɲ)¹ | ŋ | |||||
| Vibrant | r rː | ||||||||
| Frikativ | f v v̊ | s z | ʃ ʒ | x (ɣ)³ | (χ)² | h | |||
| Approximant | j (ɥ)¹ | w | |||||||
| Lateral | l lː | (lʲ)¹ |
- Als Allophon vo /k/, /g/, /w/, /n/ un /l/ voreme Vordervokal.
- Im Léonard Dialäkt d’Ussproch vum c'h (/x/).
- Numme durch d'Mutation vum /g/.
Ussproch
ändereD Ussprochregle do beziehn sich uff d Orthografy, wo am witeste verbreitet isch und wo in de meiste Publikatione bruucht wird.
- a [a] wie im Dütsche
- ao [ɔ, aɔ] in de meiste Dialäkt monophthongiert
- aou [ɔʊ] wie ow in ängl. low
- b [b] wie im Dütsche
- ch [ʃ] wie dt. sch
- c’h [x, ɣ, h] wie dt. ch in Bach; zwüsche Vokäl wie h in Uhu
- d [d] wie im Dütsche
- e [e] wie e in See
- ae, ê [ɛ] wie è in de Dieth-Schrybig
- eu [œ] wie dt. ö
- f [f] wie im Dütsche
- g [g] wie dt. g (nie wie in Regie)
- gn [ɲ] wie gn in Champagner
- h [h, Ø] wie dt. h, sälte stumm wie im Französische
- i [i] wie im Dütsche
- ilh [iʎ] ähnlig wie i + gl uff Idaliänisch
- j [ʒ] wie stimmhafts sch (j in Journal)
- k [k] wie im Dütsche
- l [l] wie im Dütsche
- m [m] wie m; nasalisiert e a oder o, wo devor stoht
- n [n] wie n, nasalisiert e a oder o, wo devor stoht
- ñ nasalisiert de Vokal devor, wird aber sälber nit gsait
- o [ɔ, o] wie im Dütsche
- ou [u] wie dt. u, au wie ängl. w
- où [u, o, ow, œɥ] im Standard wie dt. u
- s [s, z]
- sh [s, h] sälte, Variante vo „zh“, in de KLT-Dialäkt wie „s“, im Vannetais = ‹h›
- t [t] wie im Dütsche
- u [y] wie dt. ü
- v [v] wie dt. w, am Wortänd wie dt. u
- w [w] wie ängl. w
- y [j] wie dt. j
- z [z] wie stimmhafts dt. s in hochdütsch reisen; zwüsche Vokal in de meiste Dialäkt stumm
- zh [z, h] in de KLT-Dialäkt = <z>, im Vannetais = <h>
Am Wortänd werre b, d, g, j, z, zh stimmlos, also wie p, t, k, ch, s usgsproche, wenn s Wort, wo noch ne stoht, nit mit me Vokal afangt. Sälli Assimilatione über Wortgränze use sin in allne bretonische Dialäkt wichtig, wyl eso – ähnlig wie durch di dütschi Uslutverhärtig – Phrasegränze markiert werre.
Bispyl: hi zo bras [i zo bra:s] vs. bras eo [bra:z e] ("Si isch groß" vs. "er/si isch GROß").
Betonig
ändereD'Hauptbetonig isch im Bretonische meischtens uf dr Penultima, dr vorletschti Silbe vum Wort. Dr Gwenedeg Dialäkt het d'Betonig allerdings uf dr letschte Silbe, wie im Altbretonische. Vo vylene Sprecher vum Neo-Breton wird dr französische Satzakzent, wo langsam aastygt, bruucht.
Schdatus
ändereAazahl vo Schprecher
ändereD'Zahl vu dr Bretonisch-Schprecher isch schwör z ermittle, un alli verfügbari Schtatistike beruehje uf Schätzige. Zwische 1806 un 1952 hät d'Aazahl vo Bretonisch-Schprecher chuum abgnômme; si isch zwische 1.400.000 un 1.000.000 glege. 1905 hät s ungfähr 840.000 monoglotti (eisprochigi) Bretonisch-Schprecher gha. Hüt git s warschynlich praktisch überhaupt kei monoglotte Schprecher meh. Nôch 1960–70 hät d'Aazahl vo de Schprecher aber rapide abgnômme: 1987 isch gschätzt wôre, daß 240.000 Lüüt hüüfig un 370.000 Lüüt mänkmol Bretonisch rede. Usserdem hän 110.000 Lüüt d'Schprôch verschtande, un s'hät au ä Huufe Bretonisch-Schprecher usserhalb vum bretonischi Schprôchgebiet gha. D'einzig exakti Schtatistik schtammt us de USA: dô hän 1970, 32.772 Lüüt Bretonisch gredt.
D'Schätzige odr Umfrôge in dr Basse-Bretagne gän für 1990–2000 zwische 130.000 un 300.000 Schprecher aa. Usserdem verschtöhn ungfähr 655.000 Lüüt Bretonisch. D'Aazahl vo Lüüt, wo Bretonisch im täglichi Lebe schwätze, isch allerdings sehr gring un höggschtens ä paar hundert Chinder lehre Bretonisch nô ufem traditionele Weg: als Muetterschprôchler; scho 1980 sin numme 6 % vo de Chinder uf Bretonisch erzoge wôre. Ä wiitres Problem isch, daß d'Schprôchkompetenz vo dene, wo Bretonisch erscht schpöter glernt hän, sehr verschiide isch.
Usserdem mueß mer befürchte, daß d'Aazahl vo bretonisch-schprôchigi Lüüt nô wyter fällt. 3/4 vo de Schprecher sin älter als 50 un d Helfti älter als 65. 90 % vo de unter 30 Jährige schwätze numme Franzessisch.
Umfrôge zeige au, daß d'Bretonisch-Schprecher vor allem us de untere soziale Schichte un Beruef chömme, 79 % vo de Bretonisch-Schprôchigi schaffe im primäre Sektor un numme 6 % im tertiäre.
Repressione gege s'Bretonischi
ändereWährend vor dr Franzessischi Revolution Bretonisch nüt aktiv unterdruggt wôre isch, hät sich des nôch dr Revolution gändert. Am Afang vur Revolution sin zwar nô d'verschiideni Bschlüss in alli Regionalschprôche übrsetzt wôre un s'isch sogar plannt gsi d'Schprôche in ä Schuelsüschtem z integrire. Schnell hät sich d'Situation aber gändert un d'Regionalschprôche sin plötzlich als Inschtrument vum Rojalismus un dr Konterrevolution dôgschtellt wôre. Richtig gfährlich isch d'Situation allerdings erscht mit dr Yfüehrig vum obligatorischi Schuelsüschtem wôre. Vo 1836 bis 1950–1960 isch s schtreng verbote gsi, in dr Schuel un selbscht ufem Pausehof Bretonisch z schwätze:
- Il est défendu aux élèves de parler breton, même pendant la récréation et de proférer aucune parole grossière. Aucun livre breton ne devra être admis ni toléré.
- „S'isch de Schüeler verbote Bretonisch z rede, selbscht während dr Pause, oder irget sonscht ä profane Schprôch z benutze. Kei bretonischi Büecher sin erlaubt.“
Us dere Zit schtammt au dr ironischi Schpruch: Il est interdit de cracher par terre et de parler breton. S'isch verbote Bretonisch z rede un uf de Bode z schpeije. Obwohl säller Schpruch warschynlich erfunde isch, hän d'bretonischi Chinder sich Ähnliches gfalle lo müesse. Sälli Schprôchpolitik hät schliesslich zumene schtarki Minderwertigkeitschomplex vo de Bretonischschprecher gfüehrt. Älteri Lüüt sin zwar hüt wiider ä weng schtolz uf ihri Schprôch, schäme sich aber trotzdem nô für ihri Buureschprôch. Usserdem isch de Bretonischschprecher ytrichtert wôre, daß sä erschtens numme de Dialekt vo ihrem Dorf chönnte verschtoh (was falsch isch) un daß zweitens ihri Chinder mit Bretonisch kei Ufschtigschance hätte. Usserdem sin 1920-30 un 1946–60 vyli Bretone usgwandert, vor allem bretonischschprôchigi Dörfer hän fascht d'Hälft vur Bevölkrig verlore. Zur glychi Zit sin aber au Neigschmekti in d'Bretagne cho, wo natürlich im lebe nüt dran denkt hän Bretonisch z lehre. Alli die Gründ hän schlieslich dô dezue gfüehrt, daß d'Eltere 1960–70 ufghört hän mit ihri Chinder Bretonisch z rede.
Bretonischi Sprochaktivischte sin – mit anderne – dr Pfaarer Klaoda ar Prat un dr Dichter und Redakter Maodez Glanndour gsi.
Denn sin allerdings d'represivi Gsetz wider abschafft wôre; 1951 isch dr Untericht vum Bretonischi erlaupt wôre. 1977 isch d'Organisation Diwan ins Labe gruefe wôre. Diwan hät s erschti Bretonischi Schuelsüschtem gschaffe; zerscht mit Chindergärte, schpöter mit Grundschuele un Collegés, un syt 1994 cha mer sogar s'Abitur uf Bretonisch mache. Usserdem sende inzwische mehreri Radio un Fernsehsender uf Bretonisch. Trotzdem sin d'Zukunftsussichte für s'Bretonischi nüt grad d'bescht; erschtens sin d'letschti Muetterschprôchler scho alt un zweitens hät d'Schprôch praktisch kei Verwendig mehr als Kommunikationsmittel, vorallem in de Schtädt. Ob Bretonisch usschtirbt oder sich wiider als Schprôch durchsetze cha, wird mer in de näggschti Jôhrzehnte sehne.
Lueg au
ändereOfis ar Brezhoneg – s Bretonisch Sprochamt
Weblink
ändere
D Wikipedia uff Bretonisch
S Wiktionary uff Bretonisch — e freis Wörterbüech
Wikiquote uff Bretonisch — Zitate
- bal breton (vidéo)
- http://www.bzh.com/identite-bretonne/langue/de-langue_bretonne.html (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)
- https://web.archive.org/web/20041012200226/http://www.kervarker.org/de/whatisbreton_02_noid.html - zur Sprôchgschicht
- https://web.archive.org/web/20041011222641/http://www.univie.ac.at/keltologie/bretframe.html – Der Linguizid am Bretonischen
- https://web.archive.org/web/20050108062153/http://www.tu-dresden.de/lsk/laz/semesterarbeiten/ws00/bretonisch/weichsel_bretonisch_haupt.html - Brezhoneg - Bretonisch
- https://web.archive.org/web/20190424120649/http://www.catholicon.net/ - Über s'erschti Bretonischi Wörterbuech
- Skolius / Geriadur ar skoliataer- Bretonisch Wörterbuech
Quälle
ändere- ↑ Ball, Martin J (1992). The Celtic Languages. Routledge. London. Syte 353
- ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 11. Oktober 2004; abgruefen am 10. Oktober 2004.
- ↑ Ball, Martin J (1992). The Celtic Languages. Routledge. London.
- ↑ Ball, Martin J (1992). The Celtic Languages. Routledge. London. Syte 353–363
