Rumänischi Sproch

Rumänisch (limba română)
Verbreitig:	Rumänie, Bulgarie, Kroatie, Nordmazedonie, Albanie, Griecheland Dütschland, Frankrych, Idalie, Sanie, Portugal
Sprecher:	ca. 30 Millione
Linguistischi Klassifikation:	Indogermanischi Sproche Idalischi Sproche Romanischi Sproche Balkanromanischi Sproche Rumänisch
Unterteilige:	Dakorumänisch, Aromunisch, Meglenorumänisch, Istrorumänisch
Offizieller Status
Amtssprooch vo:	Moldawie Rumänien Rumänie Vojvodina, Serbie Griecheland Transnistrie EU
Anerkannti Minderheitesprooch vo:	Ungarn Ungarn Ukraine Ukraine Serbien Serbie
Sproochchürzel
ISO 639-1	ro
ISO 639-2	(B) rum	(T) ron
ISO 639-3	ron
SIL	RUM

Rumänisch isch e romanischi Sproch, wo vor allem z Rumänie und z Moldawie, aber au z Bulgarie, Serbie, Ungarn und in de Ukraine gschwätzt wird.

Moldauisch isch e Variante vo Rumänisch, wo wäret dr Sowjetunion d Amtssproch vo de Moldawische Sozialistische Republik gsi isch. Andersch as Rumänisch, wo mit latiinische Buechstabe gschribe wird, isch Moldauisch dozmol mit kirilische Buechstabe gschribe worde. Hüt isch das nume no z Transnischtrie der Fall.

Klassifikation

Rumänisch isch ursprünglig e romanischi Sproch. Si isch zwüsche 600 und 900 n. Chr. uss em Vulgärlatyn entstande. Di albanische Elemänt bewyse, dass d Entstehig südlig vo de Donau gsi isch. Derno hät s Rumänisch Wörter vo diverse andere Sproche übernoh. Sälli sin vor allem s Bulgarische, s Ungarische, s Türkische, s Griechnische, s Russische und s Dütsche. Spöter hät mer au französischi und italiänischi Wörter übernoh, ihri Verwändig isch aber zruckgange. Di inneri Sprochform isch noch mit säller vo de albanische und slawische Sproche verwandt.

Was d Herchunft vom Rumänische betrifft, git's bi de Romanischte zwei Theorye:

D Rumäne sin im 10. Johrhundert ins hüttige Rumänie cho.
D Sproch hät sich uss derre vo de römische Sydler z Dakie entwickelt.

Gschicht

Wäge de chleine Zahl an eltere gschribene Züügniss in de Vorgängersproch vum Rumänische isch umstritte, ob s Rumänisch numme südlig vu de Donau uff em Balkan entstande odder au im antike Dakie nördlig vu de Donau gschwätzt wore isch. D Entstehig isch degege feststellbar: Rumänisch basiert wie di andere romanische Sproche uff em Vulgärlatiin, wu thrakischi un dakischi Substrat uffgnuu hät.

S Protorumänisch isch zwüschem 3. Johrhundert vor un em 3. Johrhundert noch Christus entstande. Wu im 7. Johrhundert d Slawe in größerer Zahl in ihrer Umgäbig uffdrätte sin, hät d Sproch altchircheslawischi Elemänt uffgnuu. In demm Zitruum hät sich au di balkanromanische Sprochfamilie deilt.

Zur Zit vu de Völcherwanderig isch s Rumänisch au mit andere Sproche (u. a. Dütsch un Türkisch) in Beriehrig chuu. Si hänn abber nit lang gwircht, spöter sin Främdwörter vor allem us em Ungarische, de benochberte slawische Sproche un em Neugriechische chuu. Di gröschti Wälle isch abber im 18. Johrhundert züezschriibe, wu di westlige romanische Sproche (s Französisch un s Italiänisch) Gäbersproche vu Främdwörter gsi sin.

D Sprächer vum dörtmolige Rumänisch hänn bis ins 16. Johrhundert numme Altchircheslawisch gschribe, was au für di erschte literarische Wärch gältet. De eltist Tekscht, de Brief vum Neacşu, isch im Johr 1521 gschribe wore, es isch e Brief vum Händler Neacşu an de Bürgermeister vu Braşov. No im gliiche Johrhundert sin mehreri religiösi Wärch uf Rumänisch entstande, di erschte devuu sin Übbersetzige vu altchircheslawische Tekscht gsi. Am Aafang no handgschribe, hät mer in de zweite Hälfti vum 16. Johrhundert de Büechdruck verwändet; e Blietezit hät des vor allem für de Muntenier Dialäkt bedütet, e Dialäkt im Südoste vu Rumänie, wu Usgangspunkt für di rumänischi Standardsproch isch. Mitti 18. Johrhundert bis Änd 19. Johrhundert hät sich sälli definitiiv entwickelt, d Zit isch prägt vum massehafte Import vu Främdwörter. Dodebii hät's zwei Tendänze gee, nämmli di „latiinischi“ un di „italiänischi“, di letschti devuu hät sich duuregsetzt.

Rumänisch isch am Aafang mit em kyrillische Alphabet gschribe wore, erscht ab 1862 isch s latiinisch Alphabet in Verwändig chuu. Di letschti rumänischi Rächtschribreform isch 1954 gsi.

Verbreitig

Offiziälle Status

Rumänisch isch d Amtssprooch vo Rumänie und Moldawie. Vo de Bevölcherig vo Rumänie hän 89,4 Prozänt (19,4 Millione in absolute Zahle) Rumänisch als Müetersproch, vo Moldawie 80,20% (Stand: 2014). Züesätzlig zu de gnännte verdeile sich 4,5 Millione uff d Ukraine, Serbie, Ungarn, Bulgarie, de USA, Kanada, Australie, Israel, d Türkei und anderi.

Dialäkt

Mer underscheidet vier Hauptdialäkt:

Dakorumänisch (23 Millione Sprächer) schwätzt mer vor allem z Rumänie und Moldawie.
Aromunisch (ca. 500'000 Sprächer) zeigt starchi griechischi Yflüss und wird z Albanie, Nordmazedonie, Bulgarie und Serbie gschwätzt.
Meglenorumänisch (ca. 10'000 Sprächer) isch z Griecheland, Makedonie, Albanie und Rumänie verbreitet.
Istrorumänisch (ca. 1000 Sprächer) schwätze vor allem zweisprochigi Persone. Sälle Dialäkt isch vom Ussterbe bedroht.

D Standardsproch basiert uff em Dakorumänische, wo in de Region um Bukarest gschwätzt werre. Drum meint mer mit "Rumänisch" oft numme s Dakorumänisich; ob Aromunisch, Meglenorumänisch und Istrorumänisch dodevo oder eigeni Sproche sin, isch umstritte.

Alphabet

Ab em 16. Johrhundert hät mer s kyrillisch Alphabet zum Schrybe verwändet, sit 1862 nimmt mer s latynisch. D Sunderzeiche <ê, û> hät mer spöter abgschafft, wyl si zwar etymologischi Informatione über s Latynisch gliefert, aber zu Probleme mit de Rächtschrybig gfiehrt hän. Näbe de 26 latynische Büechstabe git's jetz d Sunderzeiche <ă, â, î, ș, ț>.

Phonologii

Rumänisch kännt 7 Monophthong un 20 Konsonante.

Bi de Vokal zeigt's sowohl Gmeinsamkeite wie au Unterschid zu de andere andere neulatiinische Sproche. Zu de allgemein verbreitete Vokal [a], [e], [i], [o], [u] chömme zwei eigeni dezüe, nämmlig [ə] (gschribe ă) un [ɨ] (gschribe â un î). [e], [i], [o] un [u] chönne au als Halbvokal uffdrätte un mit andere Vokal Diphthong un Triphthong bilde.

Vu de Konsonante här isch es de italische Sproche am nechste. Es hät 6 Verschlusslut, dräi Affrikata, zwei Nasal, ei Vibrant, sibe Riblut un de lateral Approximant.

D Bedonig isch allewiil uff einer vu de letschte fümf Silbe.

Monophthong vom Rumänische
	vorne		zentral	hinde
	stimmhaft	stimmlos	zentral	hinde
züe	i	i̥	ɨ	u
mittel	e e˘¹		ə	o o˘¹
offe			a

D Halbvokal /e˘ o˘/ sin Bstanddeil vo Diphthong und Triphthong

Konsonante vom Rumänische
	bilabial	labio- dental	alveolar	bost- alveolar	palatal	velar	glottal
Plosiv	p b		t d			k g
Affrikate			t͡s	t͡ʃ d͡ʒ
Nasale	m		n
Vibrante			r
Frikativ		f v	s z	ʃ ʒ			h
Approximante	w				j
Laterali			l

Ussprochregle

Schriftzeiche	IPA	Erlüterig
ă	ə	Schwa wie am Änd vo vyle alemannische Wörter
â	ɨ	zäntralisierts i, wo's im Alemannische nit git
c	t͡ʃ, k	Vor <e, i> wie "dütsch", sunscht wie s <k> uff Alemannisch
e	e	churzes e (<e> in de Dieth-Schrybig)
g	d͡ʒ, g	stimmhafts "tsch" vor <e, i>, sunscht wie uff alemannisch
h	h	ähnlig wie "h" uff Alemannisch
i	i	am Wortänd au palatalisiert
î	ɨ	wie <â>
j	ʒ	stimmhafts "sch"
s	s	immer stimmlos
ș	ʃ	wie "sch" uff Alemannisch
ț	t͡s	wie <z> uff Alemannisch
v	v	wie <w> uff Alemannisch
z	z	stimmhafts <s>

Was in derre Tabälle nit erwähnt wird, spricht mer glych us wie uff Dütsch.

Grammatik

Im Rumänische isch d Nominalflexion relativ zu de andere romanische Sproche am meiste us- bzw. am wenigste zruckbildet (und wo uff säller Site no äng ans Latynisch aglähnt isch. Allerdings isch innerahlb vo de Romanistik umstritte, ob d Kasusflexion uss em Latynische chunnt oder unabhängig vom Latynisch neu bildet worre isch. S cha bis hütt nit nochgwyse werre, wyl's erscht sit em 16. Johrhundert schriftligi Überlieferige git. Zwar sin Forme wie casă (Nominativ/Akkusativ) und case (Genitiv/Dativ) zwar im spotlatynische Typ casa (Nominativ), casae (Genitiv/Dativ), casa(m) (Akkusativ), allerdings wyse numme d Feminina sälli Deklination uff, di restlige Nome zeige kei Kasusflexion; si wird numme durch de Artikel widderge.

Di einzigi Konjugation vom Rumänische isch derre vom Idaliänische und Latynische ähnlig und hät e Deklination mit de Kasus (Nominativ, Genitiv, Dativ, Akkusativ, Vokativ). Zudem isch Rumänisch di einzigi romanischi Sproch, wo e Neutrum hät. Au do isch allerdings umstritte, wo's herchunnt (Latyn vs. Neubildig).

Wortschatz

Vu einzelne Wörter wird aagnuu, dass si e thrakische odder dakische Uursprung hänn, es isch abber meistens nit nochwiisbar. Denäbe sin no 2,7 Prozänt vum Wortschatz vu unchlarer Härchumft.

Fast 72 Prozänt vu de Wörter hät latiinischi Wurzle. Allerdings sin numme 30 Prozänt dodevuu Erbwörter, während de Räst v. a. im 19. Johrhundert als Entlehnig us em Französisch, Italiänisch un Latiinisch ins Rumänisch chuu isch. D Aazahl vu speziäll rumänische Wörter litt bi vier Prozänt, di meiste devuu gönn sälber uff latiinischi Wurzle zruck un sin mit Prä- odder Suffix bildet wore. D Rolle vu Zämmesetzige isch gring gsi.

Främdwörter sin eine vu de Gründ, wiso s Rumänisch e großi Zahl an Synonyym hät, gliichzitig sin für mänki Wörter züesetzligi Bedütige us andere Sproche entlehnt wore. Nitromanischi Främdwörter hänn ihr Uursprung zu'me-ne nännenswärte Deil im Altchircheslawisch un sin im Mittelalter uffgnuu wore, wubii viili spöter durch latiinischstämmigi Lähnwörter ersetzt odder in Hintergrund drängt wore sin. Zudemm hänn di benochberte Sproche (noch em Gwicht gordnet sin säll Ungarisch, Dütsch, Neugriechisch, Bulgarisch, Russisch, Serbisch, Türkisch, Ukraiinisch, un Polnisch) e Iifluss gha. De Aadeil vu änglische Wörter isch 1988 mit 0,07 Prozänt no zimmlig dief gsi, sit 1990 isch s Änglisch abber di wichtigsti Quälle vu Främdwörter.

Rumänischi Wörter finde sich bsunders in de Dialäkt vu Völcher, wu mit de Rumäne zämme läbe. Einewäg gitt's au Standardsproche mit rumänische Främdwörter, di meiste devuu hänn Ungarisch, Bulgarisch, Serbisch, Tschechisch, Slowakisch, Griechisch, Türkisch, Wißrussisch, Polnisch un Mazedonisch.

Weblink

D Wikipedia uff Rumänisch
S Wiktionary uff Rumänisch — e freis Wörterbüech
Wikibooks uff Rumänisch — Lern- und Lehrmaterialie

Commons: Rumänischi Sproch – Sammlig vo Multimediadateie