Fürstbischdum Basel

Dialäkt: Baseldütsch

S Fürstbischdum Basel isch s Hoheitsgebiet gsi, wo dr Basler Bischof drüber die wältligi Macht gha het, vom Mittelalter a bis zu siner Uflösig im Johr 1803. Dr Mittelpunkt vom Fürstbischdum isch bis zur Reformation d Stadt Basel mit em Münster und de Domherrehüüser gsi. D Regioone vom Fürschdedum sind uf de Territorie vo de hütige Staate Schwiz, Dütschland und Frankrich gläge.

s Entstoh vom Fürstbischdum

D Entwicklig zum Fürstbischdum het 999 mit de Schänkige vo der altehrwürdige Benediktinerabtei vo Moutier-Grandval, em Stift St. Ursanne und em Münsterdal im Jura dur de chinderlosi König Rudolf III. vo Burgund an dr Baasler Bischof agfange. Spöter si Gebiet a dr Hauesteistross im Sisgau, dr Buchsgau, Gebiet am Bielersee, d Herrschaft Pruntrut, d Landvogtei Schlienge mit Ischtei und em Glaibasel drzue cho. Die grössti Usdehnig het die wältligi Herrschaft unter em Bischof Burkard (1072–1107) gha, wo d Gunst vom Kaiser Heinrich IV. gnosse het. Er het dr Kaiser im Investiturstrit understützt und uf em Gang uf Canossa begläitet.

S Wappe vom Fürstbistum Basel

Im Lauf vo de Johr hai aber d Habsburger, wo ständig ihr Gebiet vergrösseret hai, und d Stadt Basel, wo d Bürger von ere vom Bischof hai welle unabhängig wärde und ihm Rächt abkauft oder abdrotzt hai, d Herrschaft vom Fürstbischof gschwecht. D Habsburger hai Briisach, Neueburg am Rhii und Rhiifälde übernoh und au im Elsass und sogar in dr Stadt Basel Iifluss afo näh. D Bischöf hai ihr Machtzäntrum in Jura afo verschiebe.

Am Aafang vom 16. Johrhundert het s Fürschdbischdum bestande us

Die folgende Gebiet het s Fürschdbischdum scho vor 1527 verlore:

d Reformation in dr Stadt Basel

→ Hauptardikel: d Reformazioon vo Baasel

Wo Basel in de 1520er Johr Reforme im Chillewäse het afo iifüehre, het dr Bischof 1527 si Residänz uf Pruntrut verleit, und au s Domkapitel isch nume no zwei Johr lenger z Basel bliibe. Im Bildersturm vom 9. Februar 1529, eme Fasnachtszischtig, hai die Reformierte s Basler Münster gstürmt und fascht die ganzi Usstattig kabutt gmacht. Sakrali Kunstschetz vom mittelalterlige Basel, wo mä dr Wärt von ene nid cha abschetze, si drbi verlore gange. Dank glücklige Umständ isch aber der berüehmt Basler Münsterschatz ganz erhalte bliibe. Am 12. Mai si d Domherre und Kaplän, wo d Reformation nit understützt hai, uf Friiburg im Briisgau oder uf Näbepfründe zoge. Am 28. August 1529 het s Domkapitel mit der Stadt Friiburg e Vertrag abgschlosse über was Rächt und Stüüre betroffe het, dr Chauf vo Hüüser, s Kapitel- und Amtshuus, und über d Benutzig vom Münster. Mit däm isch Basel nüm der Sitz vom Bischof gsi und au nüm vom Domkapitel. Däm si Verwaltigssitz isch vo 1587 aa der Stürtzelschi Hof, hüte der Basler Hof, z Friiburg gsi.

Usdehnig

Wältligi und geistligi Hoheit vom Bistum Basel im 15. Johrhundert

S Fürstbischdum het sich über d Jurachetti vom Bielersee bis zur Burgundische Pforte und in die Oberrhiinischi Diefebeni erstreckt. D Mehrheit vo dr Bevölkerig het Dütsch gschwätzt, also verschideni alemannischi Dialäkt, in de Ämter Zwinge, Pfäffige, Birsegg, Biel, de rächtsrhiinische dütsche Gebiet, im Elsass und am fürstlige Hof z Pruntrut. Au die konfessionelli Situation isch kompliziert gsi. Dr Süde isch reformiert, der Norde und die dütsche Ämter si katholisch gsi. Au staatsrächtlig isch d Lag nit eifach gsi: der Norde het zum Heilige Römische Riich ghört und isch mit Mömpelgard (Montbéliard), wo zu Württebärg ghört het, en Exklave vom Riich zwüsche Frankriich und der Eidgenosseschaft gsi. Die südlige Ämter aber si mit verschiidene schwizerische Ort verburgrächtet gsi. So isch d Stadt Biel mit Bärn, Friiburg i. Ü. und Soledurn äng verbunde gsi und het dorum as Zuegwandte Ort vo der Eidgenosseschaft gulte. Der Fürstbischof isch nume no s nominelle Stadtoberhaupt gsi. S Stedtli La Neuveville und d Propstei Moutier-Grandval si mit Bärn verburgrächtet gsi, d Prämonstratenserabtei Bellelay und s Chorherrestift Moutier-Grandval mit Sitz z Dälsbärg si mit dr Stadt Soledurn verbündet gsi.

s Bündnis mit de siibe katholische Ort

Dr Fürstbischof Jakob Christoph Blarer vo Wartesee het sich 1579 mit de siibe katholische Ort vo der Alte Eidgenosseschaft verbündet as Gegegwicht gege dr Iifluss vom reformierte Bärn im Südjura. Dank däm Bündnis het s Fürstbistum Druck uf d Stadt Basel chönne usüebe und het 1585 im Baadener Verdraag vo Basel 200'000 Gulde bechoo für d Ablöösig vo alte Pfänder und Lääche. Basel het au no s Burgrächt mit de Dörfer im denn reformierte Birsegg müesse ufgee, und d Rekatholisierig vom Birsegg het chönne afoo. S Bündnis mit de katholische Ort isch bis 1735 immer wider erneueret worde, und so het s Fürstbistum zitwiis au as Zuegwandte Ort vo der Eidgenosseschaft gulte. Die reformierte Ort hai sich aber gwehrt drgege, ass es as dr 14. Ort vo der Eidgenosseschaft ufgnoo wurd.

Im Drissigjöhrige Chrieg si die fürstbischöflige Gebiet widerholt blünderet worde. So si 1634 d Schwede über Allschwil härgfalle und im 38 hai im Bernhard vo Sachse-Weimar sini Soldate Riinech zerstört.

dr Umzug vom Domkapitel vo Friiburg uf Arlese

In de 1670er Johr het s Kapitel e groosses Problem gha, wo sich dr Kaiser Leopold I. und dr französisch König Louis XIV. bechriegt hai. Die Kaiserlige hai em d Iikümft kürzt und sogar im Basler Hof Milidär iiquartiert und d Franzose hai d Iikümft vom Elsass und em Sundgau konfisziert. Im November 1677 hai d Franzose Friiburg eroberet und hai im Kapitel sini Gälder zruggghalte, bis es ins Bistum Basel umzogen isch. Noch em Friide vo Nimwege am 1. November 1678 het sich s Kapitel z Arlese niiderglo. Bis denn isch das ä chliis Buuredorf gsi, aber dr Bischof het e neuji Chille, es Kapitelhuus und Hüüser für d Domherre lo baue. 1681 isch der Arlesheimer Dom gweiht worde und d Domherre hai chönne in ihri Hüüser iizieh.

die Französischi Revolution und s Ändi vom Fürstbischdum

S Fürstbischdum Basel im 18. Johrhundert

Mit em Usbruch vo der Französische Revolution hai sich dunkli Gwitterwulke über em Fürstbischdum zsämmebraut. Wäge siner exponierte Lag het das Gebiet d Uswirkige vom Umbruch z Frankriich sofort z spüre übercho. Wo 1789 die französischi Nationalversammlig alli Feudalrächt ufghobe het, hai der Fürstbischof Sigismund vo Roggebach und s Domkapitel alli Inkümft us em Elsass verlore. 1790 isch s Elsass kirchlig vo der Diözese Basel abdrennt und em neue konstitutionelle Bistum Kolmer unterstellt worde. Domit het der Fürstbischof dr grösst Deil vo siner Diözese und sine Iinahme verlore. Im gliiche Johr hai sech im Fürstbischdum die erste revolutionäre Klub bildet und Unruehe si usbroche. Dr Kaiser Leopold II. het em bedrängte Bischof östriichische Druppe gschiggt, wo vom Briisgau über Basler Gebiet z Pruntrut iimarschiert si und dr Ufstand zsämmegschlage hai. Am 20. April 1792 het Frankriich em Kaiser dr Chrieg erklärt und französischi Druppe si sofort ins Riichsgebiet vom Fürstbischdum iimarschiert. In der Nacht vom 27. uf e 28. April het der Fürstbischof mit sim Hof Pruntrut verlo und isch zerst uf Biel gflüchtet. Vo dört us het er brobiert s fertigzbringe, ass sis Gebiet in die helvetischi Neutralität iigschlosse wurd. Das isch em aber nume deilwiis grote mit em südlige Deil vo sine Ländereie, wil vor allem Züri und Basel keini Risike hai welle iigoh und Frankriich nit hai welle brüskiere. Noch em Tuileriesturm im August 1792 het sich d Stimmig radikalisiert und im Novämber hai die iiheimische Revolutionär mit französischer Understützig d Absetzig vom Fürstbischof proklamiert und die Raurachischi Republik usgruefe. Dodrmit het der Bischof dr Norde vo sim Land verlore und er isch uf Konstanz under e kaiserlige Schutz gflüchtet. Er het für d Verwaltig vo de südligen Ämter e Regäntschaftsroot z Pieterle bi Biel iigsetzt, wo d Verwaltig in de südlige, schwizerische Gebiet vom Fürstbistum bis 1797 witergfüehrt het. S Domkapitel z Arlese isch ruehig bliibe, für zum Frankriich nit uf sich ufmerksam z mache, doch am 23. Novämber 1792 si französischi Druppe in s Dorf iigruckt, und s Kapitel het si Archiv und dr Domschatz uf Basel in Sicherheit brocht. Sofort hai d Domherre in de beide Kantön Bärn und Basel um militärische Schutz bätte, aber die hai wägem Basler Domkapitel kei Konflikt mit Frankriich welle riskiere. Am 9. Dezämber hai d Franzose d Domherre under Huusarrest gstellt, aber dr französisch Kommandant z Arlese het s nit verhinderet, ass sich ei Domherr noch em andere in dr neutrali Kanton Soledurn näbe dra abgsetzt het. In ere Sitzig bim Fürstbischof z Konstanz het s Kapitel, wo vo 16 uf 6 Domherre gschmulze gsi isch, beschlosse, si Sitz vo Arlese uf Friiburg im Briisgau zu verlege. Im Mai 1793 si keini Domherre meh z Arlese gsi und d Domherrehüüser si usblünderet, s Mobiliar churz und chlii gschlage, der Räst vom Kapitelarchiv verbrennt und der Dom as Kantonnemänt und Rossstall missbruucht worde.

Am 9. März 1794 isch dr Fürstbischof Sigismund gstorbe, und s Domkapitel het dr Franz Xaver vo Neveu, wo sit 1790 Domherr und drnäbe au Pfarrer z Offeburg gsi isch, zum Nochfolger gwehlt. Zerst het der neu Fürstbischof z Offeburg residiert und isch denn uf Konstanz zu siner chliine Exilregierig gange. Zwüsche 1794 und 1797 het er brobiert, die helvetische Gebiet z sichere und die bsetzte nördlige Gebiet zruggzübercho. Er het au dr Muet gha, im Summer 1796 ohni öbbis azkündige si Sitz vo Konstanz uf La Neuveville z verlege, aber Frankriich und Bärn hai uf en Druck usgüebt, und er het s Dorf wider müesse verlo und isch in s luzärnische Chloschter Sankt Urban zoge. Am 17. Oktober 1797 isch der zweit gross Schlag gege s Fürstbistum bassiert, wo Östriich und Frankriich z Campo Formio Friide gschlosse hai und der Kaiser s ganze lingge Rhiiufer an Frankriich abdrätte und ihm freiji Hand in der Schwiz glo het. Scho am 14. Dezämber si französischi Druppe im Süde vom Bistum iimarschiert und hai däm sini helvetische Ämter und d Stadt Biel bsetzt. Die Gebiet si druf em Département du Mont Terrible zuedeilt worde. So isch am Ändi vom Johr 1797 nume no s chliine Amt Schlienge uf dr rächte Rhiisite under der Herrschaft vom Fürstbischof gstande. Dr Bischof Franz Xaver isch Ändi 1797 mit em fürstbischöfliche Archiv vo St. Urban nach Konstanz ufs Riichsgebiet gflüchtet, und wo d Franzose in dr Schwiz iizoge si, isch er afangs 1798 uf Ulm, denn uf Passau und schliesslig 1800 uf Wien zoge. Au der zweiti Koalitionschrieg het s em nit erlaubt, in sini alti Diözeese zruggzgoh. Im Riichsdeputationshauptschluss vom 25. Februar 1803 si alli geistlige Staate usser Mainz, em Johanniterorde und em Dütschen Orde säkularisiert und ihri Gebiet an wältligi Fürste überge worde. S fürstbischöflich-baslerische Schlienge isch an dr Markgraf vo Bade gfalle. Der Fürstbischof het wie alli andere Riichsbischöf und Riichsäbt näbe sim Land au si Sitz im Riichsdag verlore, het drfür aber wie d Domherre e Pension übercho. Dodrmit het s Fürstbistum Basel ändgültig ufghört z existiere.

Wies mit em Bischof und sim chirchliche Iiflussgebiet witer gange isch, cha me im Kapitel über d Gschicht vom Bischdum Basel nocheläse.

Lueg au

Lischte vo de Bischöf vo Baasel

Literatur

Georg Boner: Das Bistum Basel: Ein Überblick von den Anfängen bis zur Neuordnung 1828. In: Freiburger Diözesan-Archiv. Band 88, 1968, S. 5–101.
Marco Jorio: Der Untergang des Fürstbistums Basel (1792–1815): Der Kampf der beiden letzten Fürstbischöfe Joseph Sigismund von Roggenbach und Franz Xaver von Neveu gegen die Säkularisation. Friiburg im Üechtland, 1981.
Günther Seith: Die rechtsrheinischen Gebiete des Bistums Basel und ihr Übergang an Baden. In: Das Markgräflerland, Heft 2, 1951, S. 45-99.

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Fürstbistum_Basel“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.