Crans-Montana

Crans-Montana (französischi Ussprooch: [kʀɑ̃ mɔ̃tana]) isch e Munizipalgmeind im Kanton Wallis, wo am 1. Jänner 2017 us de früenere Gmeinde Chermignon, Montana, Mollens und Randogne entstande isch. Die Dörfer mid zäme öppe 10'000 Iiwooner (oni Turischte und Zweitwonigspsitzer) ligge im Bezirk Siders und a dr Sprochgränze zwüschem Dütschwallis und em französischsprochige Underwallis. Me redt dört mehrheitlich s regionale Französisch vom Wallis, wäge de vilne Turischde aber au no anderi Sproche.

Crans-Montana
Wappe vo Crans-Montana
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Wallis (VS)
Bezirk:	Bezirk Sidersw
BFS-Nr.:	6253i1f3f4
Poschtleitzahl:	3963 Crans-sur-Sierre 3963 Montana 3971 Chermignon 3971 Ollon 3974 Mollens 3975 Randogne
Koordinate:	603400 / 12895046.3119427.4827751495
Höchi:	1'495 m ü. M.
Flächi:	59,61 km²
Iiwohner:	i10'271 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.commune-cransmontana.ch
Feriesidlig am Stausee Lac Moubra z Montana Feriesidlig am Stausee Lac Moubra z Montana
Charte
Charte vo Crans-Montana w

D Ferieregion Crans Montana (oder neu au Crans Montana Aminona), wo nöd deckigsgliich mit de Gmeind Crans-Montana isch, könnt me i dr ganze Wält wäg em Sport im Summer und im Winter.

Geografii

Mid de alte Gmeindpiet vo de vier ehemolige Gmeinde zämegno hed Crans-Montana e Flechi vo fasch 60 Kwadratkilometer. Das grosse Areal am Nordhang vom middlere Roonetal goot i der Süd-Nord-Richtig über drizää Kilometer vo ganz unde bi de Räbbärge weschtlig vo Siders bis ufe zu de Schneebärge bim grosse Wildstrubelgletscher, wo uf französisch Glacier de la Plaine morte heisst. Dä Gletscher ghört aber fasch ganz zu dr Gmeind Lengg im Kanton Bärn, wie sech nach emene länge Rächtsstryt zwüsche de Kantön Wallis und Bärn i de 1990er Johre mid emene Bundesgrichtsentscheid ändgültig usegstellt het.

Bi dere Bärgchetti fönd im Weschte d Bärner Alpe aa, wo d Wasserscheidi zwüsche dr Roone un dr Aare bilde. Dr Bode vo de Bärge, wo d Geologe zu dr Wildschtrubel-Gruppe zelle, isch us verschidene Sorte vo Chalchgschtei, Jurachalch, Chriide und deils ganz brüchigem Schiifergschtei zämegsezt. A de höche Felswänd ob Montana zeige sech die gfaltete Chalchschteischichte ganz dütlech, und me gseet dütlech, was bassiert isch, wo d Alpe entstande sind. D Erosioon cha a mänger Stell d Schteine so leicht agriife, ass vili Bärghäng grad wie höchi Schutthüüfe uusgsee und me a deilne Stelle d Spuure vo mächtige Bärgstürz findt.

Näbem Gmeindbann vo Crans-Montana ligge ringsume d Walliser Gmeinde Siders im Tal unde und Leis (uf französisch Lens) und Icogne am Bärg im Weschte, s bärnische Lengg im Norde, denn näbe der Gränze oben uf de Bärge d Piet vo vier Dütschwalliser Gmeinde im Bezirk Leuk, nämli Leiggerbad, Ìnnu, Faru und Salgesch, und de no underhalb vo Mollens die chliine Gmeinde Miège und Venthône.

Di alte Dörfer vo Chermignon, Montana, Mollens und Randogne hend ire Platz weni über 1000 Meter höch am Bärghang; nume Chermignon bestoot scho sid langem us zwei trennte Dörfer, wo nume ei Kilometer usenand sind, aber zweihundert Meter Höhenunderschid hend: Ober-Chermignon (französisch: Chermignon d'en-Haut) und Under-Chermignon (Chermignon d'en-Bas). Alli die Hüüsergruppe sind uf Terasse baut, wo dr Bärg e chly weniger steil isch und wo me Ächer und Gärte rund um d Dörfer hed chönne zwägmache. Wiiter unde am steile und warme bärghang isch s grosse Wiigebiet vom middlere Wallis. Zu Crans-Montana ghöre do dervo d Räbbuuredörfer Darnona, Loc, Corin und Ollon, wo im lokale Dialäkt Ulun heisst. Ufem Piet vom ehemolige Montana liit au no s Dörfli Diogne, wo sech im Joor 1666 mid dr Gmeind Montana zämegschlosse hed, bi Randogne dr Wiiler Bluche und südlig vo Mollens s Dörfli Lacques mit dr alte Pfarrchille vom Sankt Mauritius. Ganz im Oschte, ännet em grosse Wald Tsaramelly, liit dr Wiiler Cordona mid der Hüsergruppe Raspille a der Bezirksgränze zum Oberwallis.

Oberhalb vo de alte Dorfchärne hets am Bärg obe, wo d Landschaft chli steiler isch, no bis hüt grossi Wälder. Si sind deilwys als Schutzwald mid em Bann beleit. Im Waldpiet heds vili grodeti Stelle, wi öpe bi Les Echerts, Dougy, Comogne, Les Barzettes, Les Marolires und Créhavouetta. Das sind früener alles Vorsäss gsi, wo d Puure im Früesummer mid em Vee higange sind. I dene Ortsdeil mid Näme wie Vermala, La Cocagne und Aminona sind im 20. Joorhundert Kuurhüser, Hotel, Säilbaanstazione und grosse Kwartier für Turischte entstande.

Wiiter obe ligge über dr Baumgränze d Alpe Pépinet, Colombire, Merdechon und Tièche. Uf Colombire zeigt s Alpmuseum vo Montana in ere alte Sennerei, wie früener d Wanderwirtschaft im Wallis gange isch. Der Sproochforscher Walter Gerster het bi de Psüech i de Dörfer für syni Arbet zu der Sproch vo Montana i de 1920er Johr no sälber erläbt, wie d Lüt s Land im Johreslauf früener jewyls prucht hend. Vom Februar bis zum April sind si vo Montana - das isch s hütig Dorf Montana-Village - is Dörfli Corin abe id Räbbärge go schaffe, vo Middi April bis zu der Allerhäilige sind si ires Dorf zrugg cho, vo Afangs Juni bis Ändi Juli isch en Deil vo jedere Familie mid em Vee i d Mäiesäss und denn uf d Alpweide ufe gange, und im Herbscht sind d Lüt wider uf Corin abe in Läset, und derwyl het me s Vee no uf die höchschte Alpe ufetribe. Afangs Dezämber isch alls wider im Dorf zäme gsi.

Im Nordoschte vom Gmeindpiet vo Crans-Montana findet me über em Wald bi Tschuggelroscht sogar en Alp mid ere düütsche Namenslandschaft: d Alp Nüschelet mid dr alte Sennerei Roti Hittu, wo vo dr Farneralp us pschtosse worden isch. D Sprochgränze chunt dört also chly is Gmeindpiet ine. Ganz z’oberscht über de Alpweide goot dr Gmeindbann im Norde bis zun ere Reie vo höche Bärge ufe, wo französischi und dütschi Näme hend, wil si a der Sprochgränze ligge, vo Weschte agfange: Pointe de la Plaine morte (2927 Meter), Tothore (2935), Mont Bonvin (2965), Les Faverges (2971), Schneehore (3178), Rothore (3103), Schwarzhore (3105 Meter) und Trubelstock (2999 Meter).

Vier Bärgbech flüsse vo de Höchine vo Crans-Montana is Roonetal abe. So lang as dr Wildstrubelgletscher no gnueg Iisch het, chunt e Deil vom Schmelzwasser no dur d Alp Tièche obenabe. Dä Bach heisst ganz obe sälber au Tièche. Bi de Hüser vo Raspille chunt er mid em Bach La Pauja zäme, wo vo der Farneralp chunt, und vo dört a heisst der Bach denn Raspille, und de isch vor allem wäge dr Sprochgränze am Rand vom alemannische Sprochruum, im Weschte vom Wallisertiitsch, bekannt. Vo dene Bech sind grossi Wasserleitige zu de Dörfer linggs und rächts wäggfüert, und die hend alli s Gletscherwasser zum Wässere vo de trochne Matte nötig. Nach Randogne lauft dr Bisse de Tsittoret,, wo acht Kilometer lang isch und scho im Middelalter bestande het, und nach Venthône dr Bisse neuf, wo uf emene länge Abschnidd au d Gmeindgränze bildet. Östlig vo dr Raspille hets zwei Kanäl zu de Fälder vo Salgesch un vo Faru, die Grossi Wasserleitu un d Suone vo Mengis.

Au im Weschte vo Crans-Montana sind d Wasserleitige für d Matte und d Räbbärge wichtig. Usem Taal vom Bach Ertentse, wo aber nid zu Crans-Montana, sondern zu Icogne ghört, het sid em Middelalter der Kanal Bisse du Ro Wasser uf d Maiesäss vo Montana mid de Stauseee zum s Wasser iiteile higfüert. Dozmol und wärend der Chlyne Iischzyt und au no bis is 20. Joorhundert isch dr Gletscher ufem Bärg grösser gsi und über d Wasserscheidi uf d Walliser Siite überecho, und so isch s Schmelzwasser au i das riisige wüeschte Fels- und Gröllpiet, wo dr Name Plaine morte treit und em Gletscher der französisch Name gää het, zum Wiisshornsee und uf d Alp abecho. Sid em 1947i isch die Leitig abgstellt und s Wasser rünnt durne Dunnel im Bärg La Chaux nach Crans und Montana füre. Wiiter unde nimt die Grossi Suone vo Leis, uf französisch Grand bisse de Lens, wo im Joor 1450 baut worden isch, s Wasser under dr Rawil-Staumuur vom Tseuzier-See us em Fluss Lienne und got ume Bärg vo Leis ume bis nach Chermignon.

• 
  S Zäntrum vo dr Feriestation am See Etang Grenon
• 
  D Alpe vo Montana im Winter
• 
  uf dr Alp vo Tièche, oberhalb vo Mollens
• 
  Dr Plaine-Morte-Gletscher, früener au Wildstrubelgletscher
• 
  Dr Wanderwäg a dr ehemolige Wasserleitig Bisse du Ro noche

Ortsnamekund

Di meischte Dörfer in dere Gägend hend Ortsnäme, wo uff Näme vo friemittelalterliche Persone zruggönn. Speziell isch in däm Fall, dass die Ortsname kei Suffix-Ändig hen, sundern ursprüngli wohl no en erschte Deil gha hen, wo hüt nümm bekannt isch, wie vilycht fundum ‚Buurehof‘ oder praedium ‚Guet‘ oder so öbis äänligs. De Typ vo Ortsname isch in de Romandie rächt wyt verbreitet. De Name vom waadtländische Ort Ollon zum Vergliich goot wohl au uff e germanischi Person zrugg, wo vilycht Uodilo, Odilo, Otilo oder Audilo gheisse het, ergänzt mit ere latinische Falländig. De Name hät deno ursprüngli wohl ‚Hof vum Odilo‘ oder so öbis bedütet.

Bim Name vo Chermignon (uf Französisch [ʃɛʀmiɲɔ̃], im Patois Tsèrmegnôn [tsɛrmiˈɲũ]) isch d Härkunft äänlig. De Ortsname goot uff e röömischi Person Carminius zrugg. De Name het am Aafang vilycht *fundus Carminione ‚Buurehof vum Carminius‘ oder so öbis gheisse. Erwähnt isch der Name z'erscht in ere Urkunde us em Johr 1228, und scho nes Dokumänt vo 1243 underscheidet die beide Helftine Chermignon superior und Chermignon inferior (latinisch gschribe).

En ähnligi Härkunft isch wohl au bim Name vo Montana (französisch [mɔ̃tana], patois Môntànna [munˈtɑ̃na] oder [mɔ̃ˈtɑ̃na]) aznää. Das chunt vermuetli vom Name vumene Röömer, wo Montanus oder Montana gheisse het. Mit eme Berg het de Name do dermit nüüt z tue, au wänn des au scho vermuetet worden isch. S Dorf Montana isch 1243 s erschte Mol erwähnt.

Bi Mollens (französisch [mɔlɛ̃], [mɔlɛ̃s] oder [molɛn], patois Mòllèn [mɔˈlɛ̃]) het de Namensgeber warschynts Molonius gheisse, also öbe *praedium Molonium ‚Guet vum Molonius‘. Der Ortsname chunt als Molaen öpe um s Johr 1250 s erscht Mol vor, 1286 denn als Moleing, und uf Dütsch het me nem früener Molei gseit.

Bi Randogne, 1224 als Randonni s erscht Mol erwähnt, (französisch [ʀɑ̃dɔɲ], patois Ràdògnë [rɑ̃ˈdɔɲə]) isch de Ursprung nit ganz eso klar. Er chönnti entweder uff e keltischs Wort randa oder randos zruggo, wo ‚Rand, Abhang‘ bedütet het. En andre Vorschlag, wo wohl warschynlicher isch, wär vum germanische Personename Rando, mit em Suffix -ōnĭu, wo Bsitz aadütet het. De Name het ursprüngli also vilycht *villa Randoni ‘de Buurehof vum Rando’ gheisse.

Als Name für d Fusionsgmeind het mer de Name vo de Ferieregion Crans-Montana gnoo, wo scho bekannt gsi isch. De zweiti Deil chunt natürli vum Dorf Montana. De Name Crans chunt als Ortsname in de Schwyz un z Frankriich viil vor, aber d Herkumft isch umstritte. Meischt gseet mer e Erklärig, wo de Name vum latiinische *crana ‚Grabe uff ere Matte‘ ableitet oder vo cran ‚Cherbe, Schlitz‘. Au in de Gegend vo Lens meint Cran oder Crans im örtliche Patois ‚Grabe uff ere Matte‘. Im Lexikon vo de Schwyzerische Gmeindnäme wird die Erklärig aber abgähnt, und statt möcht me de Name miteme keltische Personename erkläre, wo Carantus gluutet het un öbe ‚Fründ, Eltre‘ bedütet het.

Bi Crans-Montana het der Fluername Crans ursprüngli die Ebeni gmeint, wo vo de Yyheimische als Les Prés de Crans, La Prairie de Crans ‚d Matte vo Crans‘ oder eifach Les Crans bezeichnet worde isch. Dört sind im 20. Johrhundert di grosse Golfplätz vo Crans-Montana agleit worde. Mit em Uffcho vum Tourismus het en Hotelier s grosse Grand-Hôtel du Parc à Crans-Montana-Lens ygrichtet. Mit de Zyt isch s Feriedorf als Crans-sur-Sierre, also ‚Crans ob Siders‘ bekannt worde.

Wägwiiser z Crans

E Serii vo Mundartusdrück isch i de Fluernäme vom ganze wiite Gmeindbann erhalte blibe. I dere wälsche Namenslandschaft sind Erinnerige a die alti Wirtschaftsform z finde, also Bezäichnige für grodeti Gebiet, für Räbbärge und Wälder, für Matte und Alpweide und für d Bärgforme. Es baar Näme, wo vo der regionale Sproch, em Patois, chöme:

• Zour: für es Waldgebiet, e Wortform, wo vom latynische joria abgleitet isch.
• Conzor: es Fäld i dr Nöchi vom ene Wald.
• Merdechon, en Alp vo Mollens; das Wort chunt vom galloromanische merdantione, wo es füechts Gebiet bezeichnet.
• Cry d'Err: cry isch e regionali Form vom alte romanische Usdruck crête, won e Bärghöchi bezeichnet und au is Alemannische übergangen isch, wo me emene scharfe Bärgrügge en Kreete seit. S Wort err chunt vo der alte Form ar, en ere Variante füre Name alpe.
• L'Arnouva, es Mäiesäss vo Montana: bildet us ar und neuve, das heisst also die neui Alp.
• Arpochey, e chlyni Alpweid zwüsche zwei Bärge: zämgegsetzt us ar und pochet, wo me bis jetz nid gnau cha erkläre.
• Chetzeron, e Bärgvorsprung unden a Cry d'Err: warschynlech e verchürzte Name vo crète ronde.
• Bella Lui, e markante Bärg über de Alpe vo Montana: eventuell vo bel, wo Bärg chönnt bedüte, und vom Patois-Wort lui für ne Abhang mit Runse und Gräbe.
• Tsa Bonna: s Walliser Patois-Wort tsa bezeichnet Bärgweide, wo bsunders höch ligge; i däm Fall isch s es Weidgebiet grad unden a Bella Lui.
• Les Outannes, es Alpgebiet z oberscht im Tal vom Bach Tièche: das Wort chunt im frankoprovenzalische Alperuum a vilne Orte vor für höchi Weide, wo s Vee im Augschte ufegoot; es isch vom Monetsname abgleitet.
• Raspille, es Rodigsgebiet im Bärgwald, und den au der Name vom Gränzbach, wo dört duro goot: abgleitet vom spotlatynische raspa, au verwandt mid em alemannische Wort raschpe.

Sprooch

S Buech vom Walter Gerster über d Mundart vo Montana

D Region vo Crans-Montana liit zäme mit Miège, Veyras und Siders und mit de grosse Täler Ering und Eifisch am Rand vom französischsproochige Ruum, näbem Oberwallis, wo me s Wallisertiitsch redt. Früener isch im wälsche Wallis en psundere Patois, wo zu der frankoprovenzalische Sproochregion ghört, d Umgangssprooch gsi. Der Walliser Patois könne hüt nümme vil Lüt, und z Crans-Montana tuet ne fasch niemer me rede. Am läbigschte isch de Patois schynts no z Chermignon. In de 1920er Joor isch der Patois in de Schuele vo der Gägend verbote gsi, au wääred de Pause, wie der Walter Gerster bi sine Forschige gmerkt het. Denn hend z Montana no die meischte Lüt der Patois gradt, i de andere Dörfer aber nume no wenig. Bi nere Untersuechig füre Atlas vo de Schwyz vo 1967 het me festgstellt, ass de Patois z Mollens un z Montana nume no di gwöönlechi Sprooch vo de Manne über 50 oder 60 Joor gsi isch, und z Randogne und z Chermignon immerhin no vo de Manne über 40 Joor. Bis 1964 sölle d Gmeindsversammlige z Chermignon no im Patois abghalte worde sy.

I der Volchszälig vo 1990 hend z Chermignon no 200 Lüt (7,8 Prozänt) aagää, dass si im Alltag Patois rede, z Mollens no 19 Lüt (3,5 Prozänt), z Montana 54 Lüt (2,5 Prozänt) un z Randogne 33 Lüt (1,2 Prozänt). Bi de Zäälig vo 2000 sind s z Chermignon de no 61 Lüt gsi (2,3 Prozänt), z Mollens no 4 Lüt (0,5 Prozänt), z Montana 28 (1,2 Prozänt) un z Randogne 14 (0,5 Prozänt). Usser bi Chermignon, wo die absolute Zaale und d Prozäntsätz no zimli signifikant usgsee, sind die Zaale vo Patois-Sprächer us de Volchszäälige also eigetli ender scho im Rame vo de statistische Fälerquote. I de Feriestazione sind sowiso die meischte Bewooner erst i der jüngere Zyt us vilne Länder härecho, und der Bevölkerigsdeil vo de Iiheimische isch wäge däm immer wie chliner worde; und d Lüt i de Dörfer hend sech im Alltag mid de frömde Gescht und de Neuzuezüger immer mee uf Französisch und no in andere Sprooche verständiget. So hend im Joor 2000 i de domolige Gmeinde, wo hüt zu Crans-Montana ghöre, zämme 7214 Lüt (82,5 Prozänt) aagää, dass si täglech Französisch rede, 1415 (16,2 Prozänt) hend Dütsch aagää, 1327 (15,2 Prozänt) Änglisch und 1063 (12,5 Prozänt) Iteliänisch.

Zum Dialäkt vo Montana und de andere Ortschafte in dere Gägend, wie Chermignon und Mollens, isch 1927 en Untersuechig erschiine: „Die Mundart von Montana (Wallis) und ihre Stellung innerhalb der frankoprovenzalischen Mundarten des Mittelwallis“ vom Romanischt Walter Gerster (1899–1963). Nach Gspröch mid Lüt i de Dörfer am Bärg bi Montana het är d Eigeheite vo der ussproch und vom Wortschatz vo däm regionale Patois beschribe. Es het sech zeigt, dass me zwei Sprochpiet cha underscheide: Am Leiserbärg mit Lens, Icogne, Montana und Chermignon het der Gerster en anderi Ussproch gfunde als im Piet östlech dervo, wo sech als noble contrée de Sierre bezeichnet. Das het der Gerster uf die underschidlichi Gschicht vo dene beide Regione zrugggfüert, wo us ganz andere middelalterleche Herrschaftsverhältnis usegwachse sind.

S Titelblatt vo „La Vigne et le Vin – La Vegne è lo Vén“ vom André Lagger, mit sym französische Name und au de Patois-Form Andri Laguièr devo

In jüngerer Zyt gids au no Wörterbüecher und Gschichtesammlige im Patois vo de Gägend, so „Le patois de la Louable Contrée (Ancien Lens)“ vo 1982 vom René Duc, und vor allem au vom André Lagger. De hed zwei Wörterbüecher gschribe, im Joor 2002 „Chermignon, garde ton patois! Tsèrmegnon, ouârda lo patouè !“, das isch es Wörterbuech, wo glichzitig au Rootschleg, wie me dr Patois i de Schuele söll vermiddle, und e Gedichtsammlig het und 2012 „Patois de l'Ancien Lens“. Dernäbe hed dr André Lagger no en Huufe anderi Büecher über und in dr Sprooch vo sim Dorf gschribe, zum Byspil d Gedichtsammlig „Le Miroir - Lo Mériou“ (1999) oder „La vegne è lo vén“ (2005), wos um de Wortschatz und Tegscht vom Wyybau goot. De André Lagger duet syni Büecher sogar unter sym französische Name und sym frankoprovenzalische Name Andri Laguièr publiziere.

Wie der Patois z Montana töönt hed, cha me im Audiovisuelle Sproochatlas vom Walliser Frankoprovenzalisch ALAVAL lose.

Sid ere Zyt gids im Underwallis Vereine und Gmeinde, wo füre Walliser Patois tüend luege, und au z Crans-Montana cha me regelmässig dervo öpis läse und ghöre, zum Bischpiil i der Volchshochschuel vo der Gmeind, wo Kürs im Patois abietet, und i de Zytschrifte, wo d Gmeinde useggä. Der Kanton Wallis hed im Joor 2008, won er e neui Kommission für d Pfläg vom Walliser Patois igsetzt hed, d Vorriterrolle vo de Schuele vo Chermignon, Montana und Randogne als guets Bischpil globt. Und der Verein „Lè Réchètte dè Mountanna“, wo 1974 gründet worden isch, hed sech zum Ziil gsetzt, die lokale Traditione, d Volchstracht vo Montana und au der Patois z pfläge; s glyche macht der Verein Lè Partichiou z Chermignon sit 1956. Beedi tüend Lieder mid Tegscht im Dialäkt vorträge und Theaterstück im Patois uffüere. Der Schriftsteller André Lagger vo Chermignon, wo sech zäme mid Fachlüt us andere Gebiet vom Frankoprovenzalische für ne gmeinsami Schribwiis vo de regionale Patois tuet isetze, veröffentlichd sid 1992 i der Zytschrift „La Vie à Crans-Montana“ (‚s Läbe vo Crans-Montana‘) Gedicht i der Mundart vom Bärg. Usserdäm chömme im Gmeindsblatt L'encoche vo Montana ab und zue Gschichte oder Gedicht im Patois vor. Eso hed es Heft vo 2003 s Gedicht „Fôchè vèré !“ vom André Lager brocht und i der Dezämberussgab vo 2013 isch s Gedicht „La ràta“, und derno 2014 d Gschicht „Prèyëre dou mîhre-pôsse dè Corbyre Fransi dou pan“, 2015 „A Tsarboûye, lè fén chè fajàn lo dô dou mi d’out“ un „Féha-Djiô a Môntànna dèin lo tén“ in der Ussgab vo 2016, gschribe vo der Anne-Marie Tschopp-Robyr.

Der Patois vo Chermignon wird au in ere Usgab vo de Sproochlehrmethode EOLE (Éducation et ouverture aux langues à l'école) vo 2012 (Éole et patois: Éducation et ouverture aux langues patrimoniales) pruucht. In däm Lehrmittel söll allerdings weniger die Sprooch glehrt werde, sundern zerscht Mol s Bewusstsy für d Sproocheviilfalt gwekt wärde. D Schüeler lehre derby Sätz im Patois vo Chermignon wie „Bónzòr. Komèn tè va të ?“, das heisst: Guete Daag, wie goot's dir?, und de no mee Sätz in andre Mundarte vo der Weschtschwiiz und vo Frankriich. Eso sölle si merke, dass der Rychtum vo de verschidene Sprooche e wichdige Deil vo der Kultur isch.

Gschicht vo dr Gmeind

Di alte Gmeinde

Bi dr Gmeindfusioon vo 2017 hend numme vier vo de sächs Ortschafte uf em Bärgplatoo mitgmacht. D Gmeinde Leis und Icogne sind sälbständig blibe.

Derbii isch Leis früener nid nume s gröschte Dorf uf em Bärg gsi, wo den der Naame Mont de Lens gha hed, sondern au lang der Hauptort mid der Pfarrchille fasch vom ganze Biet. D Benediktiner hend sid em 12. Joorhundert dört es chliises Priorat igrichtet gha, wo si denn scho glii de Mönch vom Hoschpiz uf em Grosse Sankt Bärnhard gää hend. Di alti Pfarrgmeind Lens isch i Viertel ufteilt gsi: Lens, Chermignon, Montana und Icogne.

Der öschtlech Deil vo dr hütige Gmeind mid Randogne und Mollens, und au mid der Helfti vo de Hüüser vom Dorf Montana, het sid em Middelalter zäme mid Veyras und Miège zu dr Chaschtlanei Siders un dr alte grosse Pfarrei vo Lacques ghört. Im 1663i hend sech mid der Zueschtimmig vom Bischof z Sitte die nöii Pfarrgmeind vo Venthône und im 1794i die vo Miège vo Lacques abgschpaltet. Sid 1851 sind Randogne und Mollens eigeti Pfarrgmeinde gsi.

Sid der Ziit um 1810, wo s Wallis als Département Simplon zu Frankriich ghört het, sind alli die Ortschafte i der neue Gmeind Leis vereiniget gsi, aber die einzelne Dörfer hend wichdegi Frooge, psunders d Verwaltig vo de Dorfgüeter, immer no sälber chönne entscheide, was der Grossroot vom Wallis ane 1851 de au abgsägnet het. Es isch alpot zu Differänze zwüsche de Gmeindsdeil cho, und uf s Dränge vo de Lüt vo Montana hed der Bischof z Sitte für si ane 1863 en eigeti Pfarrei igrichdet. Wo sech d Bürger vo Icogne, Montana und Chermignon i Volksabstimmige derfür usgsproche hend, für iry Viertel eigeti Gmeinde z bilde, het der Kanton im 1905i die grossi Gmeind wider ufdeilt und us de alte Dörfer neui Gmeinde gmacht. Und das isch jetz mid der Fusioon vo 2017 numme zum Deil zrugg gmacht worde.

S Fusionsprojäkt

Scho lang het me i de Dörfer drvo gredt, si chönte sech wider zu n ere grosse Gmeind zämetue. Wäge de gmeinsame Ufgobe grad au füre Turismus het me s immer wider vo däm gha, au wenn vil Lüt di eigete Inträsse vo de alte Dorfschafte als wichtiger agluegt hend. Im Johr 2013 isch es denn so wyt gsi, ass die vo Lens und die vo Icogne vorderhand von ere Fusion mid de andere Bärggmeinde nüt hend welle wüsse. Derwyl het i de übrige vier Gmeinde d Stimmig für das Projäkt zuegno, und so hend d Gmeindröt vo Chermignon, Montana, Randogne und Mollens im Septämber 2013 en Studie über d Fusion in Uftrag gä. Am 14. Juni 2015 sind d Lüt vo dene vier Dörfer über das Gschäft go abstimme. Z Chermignon hend 763 Persone d Fusion aagnoo; das sind 54 Prozänt vo dene, wo sind go abstimme. Z Montana sind 795 Lüt derfür gsi; das sind 80 Prozänt Jo-Stimme gsi. Z Randogne 808 Jo-Stimme; 79 Prozänt. Und z Mollens 320 Jo; 76 Prozänt. Derno hend die vier Ort im Novämber 2015 em Staatsrot, also der Kantonsregierig vom Wallis, s offizielli Gsuech gschickt me sell iry Gmeinde zämelegge, und am 18. Novämber 2015 sind d Lüt wider go abstimme über e fertigi Fusionsvertrag, und dä isch denn von ere grosse Mehrheit agnoo worde, z Chermignon mit 66 Prozänt Jo-Stimme, z Montana mit 86 Prozänt, z Randogne mit 90 Prozänt und z Mollens mit 89 Prozänt. I allne vier Gmeinde hend sech d Lüt im Verglych mid der erste Abstimmig no vil meh für s Zämegoo usgsproche gha. Nume i de alte Burgergmeinde, wo s näbe de politische Gmeinde au no git, isch der Wille überhaupt nit do gsi, ebefalls z fusioniere, wie sech i dene yrne Abstimmige ergä het.

Der Staatsrot vom Wallis het am 9. Dezämber 2016 im Pschluss zum Fusionsprojäkt feschtghalte, ass es noch em Gmeindgsetz vom Wallis möglech isch, politeschi Gmeinde zämezlegge, au wenn d Burgergmeinde vo däne Ortschafte nid derfür sind. Er het em Grossrot vorgschlage, die vier Politische Gmeinde so wies die wünsche in eini zämezfüere, was denn i der Abstimmig vom Grossrot i der Märzesitzig ane 2016 so pschlosse worden isch. Do dermit het die neui Gmeind, wo gmäss em Kantonspschluss ofiiziell Politeschi Gmeind Crans-Montana heisst, am 1. Jänner 2017 afo bstoo.

S neue Gmeindwappe

Mit em Fusionsvertrag vo 2015 isch au s neue Wappe vo der Politische Gmeind Crans-Montana feschtgleit und mit em Grossrotspschluss isch s für gültig erklärt worde. Das Wappebild zeigt gmäss der offizielle Beschribig, wo uf der neue Website vo Crans-Montana stoot, ganz schön, was jetz zu dere Gmeind ghört: S Blau obe linggs (heraldisch gseh) gilt für e weschdlig Deil vo der Gmeind mit Chermignon und Montana, wo mit die beide wysse Stärne symbolisiert sind; s Rot unde rächts stoot für dä Deil vom Gmeindpiet, wo us em ehemolige Areal vo Siders chunt, mit Mollens und Randogne, wo au mid Stärne abbildet sind. Di guldigi Sunne i der Middi wyst druf hi, ass d Gmeind zum Bezirk Siders ghört.

Di vier alte Gmeindwappe wärde au in Zuekumft no prucht, si gälte jetz offiziell als d Zeiche vo dene vier Burgergmeinde, wo no sälpständig blibe sind.

• 
  S alte Wappe vo Chermignon, jetz no s Wappe vo de Burger vo dört
• 
  S alte Wappe vo Montana, jetz vo de Burger vo Montana
• 
  S alte Wappe vo Randogne, jetz s Wappe vo de Burgergmeind vo Randogne
• 
  S Wappe vo Mollens, jetz no für d Burgergmeind

Bevölkerig

Iiwohner

Am Änd vo 2015 hend die früenere Gmeinde zämme 10'931 Iiwohner gha.

Quälle: Bundesamt für Statistik 2005

De Uusländeraateil isch 2014 bi 41 Prozänt gläge. Im Joor 2013 hend vo de Bschäftigte öbe 4 Prozänt im Primärsektor (also de Land- oder de Forschtwirtschaft) gschafft, 15 Prozänt hend im Sekundärsektor (in de Induschtri oder im Gwerb) gschafft, und de Rescht vo öbe 81 Prozänt im Tertiärsektor, also in de Dienschtleischtige. Me gseet also dütlech, wie wichtig de Tourismus für d Wirtschaft vo Crans-Montana isch.

Religion

69,4 % vo de Iiwooner sind im Johr 2000 römisch-katholisch gsii, 8,2 % evangelisch-reformiert.

Seilbaan uf Montana

Frömdevercheer

Sid em Ändi vom 19. Joorhundert sind Kuurgescht uf die sunnige Bärge vo Montana mid ere wiite Uussicht fasch ufs ganze Wallis cho. Im Joor 1892 isch s erschte Hotel eröffnet worde, s Grand Hotel du Parc, wo de Hotelier Louis Antille und Michel Zufferey ghört het, und ane 1899 het dank der Iniziatiive vom Gämfer Dokter Théodore Stephani s Sanatorium Beauregard bi Randogne uftoo. A der Gränze zwüsche Montana und Randogne het sech eso am Afang vom 20. Joorhundert d Feriestazioon Montana-Vermala entwiklet, wo dozmol scho en eigeti Poschtstell übercho het. Au bi Chermignon und oberhalb vo Lens sind Feriesidlige entstande. S Feriedorf oberhalb vo Lens hed mid der Ziit en eigene Name überchoo: Crans-sur-Sierre. Derwyl isch Crans vorhär gar kei Ortschaft gsi, sondern en Fluername i de Weidgebiet. Die neui Gmeindgränze goot zmitz dur dä Ferieort Crans dure.

Ane 1902 isch s Kur- und Feriebiet vo Montana scho so erfolgriich gsi, ass vo Siders unde e Standseilbaan noch Mollens und ufe Bärg bout worde n isch, s Funiculaire Sierre–Crans-Montana. D Bärgstazion isch grad unden a Montana-Vermala. Die Baan mid der Lengi vo 4200 Meter hed zerscht zwei Sekzioone gha, mid ere Middelstazioon bi Lacques, und isch sid em 1997i mid einere diräkte Strecki di lengschti söttigi Bann vo Europa.

Vo Siders gids zwo Autostroosse noch Crans-Montana ufe, wo d Autobüs vo dr Baangsellschaft ufefaare. Vo dr Kantoonshaupstadt Sitte goot e anderi Strooss mideme Boschtauto über Savièse uf Lens und Crans-Montana.

D Kantön Wallis, Gämf (1903), Bärn und Lozärn (1951) hei oberhalb vo Montana iri Kurhüüser für Lüt, wo Lungechrankete gha hei, iigrichtet. Im 1928i hei d Kuurstazioone vo Vermala bis Crans di eigeti Pfarrgmeind Montana-Vermala überchoo.

Sport

Di Nääme Crans-sur-Sierre und Crans-Montana sind witume wäge de verschidene Sportarte ufem Bärg im Summer und im Winter bekannt worde. Ane 1911 hed s erschte Schirönne vo der Plaine Morte oben abe uf Montana-Vermala stattgfunde, d Earl Robert of Kandahar Challenge, wo der Ängländer Cecil Hopkinson mid ere Ziit vo 61 Minute gwunne het. I de 1920er Joor hed Vermala e Schanze zum Schispringe gha, und sid 1936 isch uf em Mont-Lachaux en Schilift in Betriib gsi. Fürs Schiifaare stönd hüt uf de ganze Alpgebiet über de Dörfer vil Gondelbaane, Sässellift und Schiilift. I dr Mitti vom 20. Joorhundert si i de dozmolige Gmeinde vier Säilbaangsellschafte entschtande, wo im 1999i ine nöii grossi Firma übergange sind, d Remontées Mécaniques de Crans-Montana Aminona SA. Uf de Pischte vo Barzettes, wo dr Name Nazionaalpischte (uf französisch Piste nationale) übercho hed, chönne grosse internazionali Schiwettkämpf stattfinde. Im 1987i hed do bi der alpiine Schiiwältmeisterschaft der Schwiizer Rönnfaarer Peter Müller gwunne.

Au s Schiigebiet isch jetz uf d Gmeinde Crans-Montana und Lens ufteilt. Di Alpe Corbire und La Chaux mid em grosse Snoubord-Park und au dr neui Startruum vo der Abfaartspischte ufem Mont Lachaux ghöre zu Lens, d Piste nationale, d Iirichtige bi Violette und uf em Mont Bonvin hingäge zu Crans-Montana.

Uf em Wildschtrubelgletscher, wo i dr Mitti öbbe uf 2700 Meter über Meer lit, chame sogar im Summer go langlaufe.

Füre Summer isch Crans-Montana sid 1906, wo änglischi Inveschtoore usem ehemolige Sanatorium Beauregard s Hotel Palace gmacht hend, vor alem e Träffpunkt vo de Golfer. Vo de beide Golfplätz bi Crans ligt der grösser im Biet vo Lens und der chlyner in Crans-Montana. S Durnieer Omega European Masters vom Golfklub vo Crans-sur-Sierre zellt zu de grosse Golfereignis.

s neue Hotel du Parc z Montana

Architektur

Crans-Montana het e riichi Kultuurlandschaft mit ganz vil einzelne Sidlige und mid Gebäu us mängem Joorhundert. I de Dörfer und Wiiler stönd alti Burehüüser und Kapälle und uf de Alpe Sennereie. D Pfarrchile vo Lacques hed zwöi Deili: Dr gootisch Choor un dr Durm sind no vo dere Chille, wo dr Walliser Boumeischter Ulrich Ruffiner ane 1531 gmacht hed, s Chilleschiff het dr Architekt Joseph de Kalbermatten im 1893i neu baut.

Di früene Hotel und Kuurhüser gälte deils als schööni Züüge usem Afang vo dr modärne Architektur. Und au bi de Gebäu uf de Bärge vo Crans-Montana gids gueti Wärch, öppe das luftige Reschtaurant uf der Bärgstazion vo der erschte Säilbaan zum Plaine-Morte-Gletscher. Dr Schwiizer Heimetschutz het übr s neue Boue z Crans-Montana inere eigete Broschüüre prichtet und luegt bsunders au s «Jumbo-Chalet» z Montana vo de Architekte Maurice Cailler und Pierre Merminod usem 1964i als wärtvoll aa. Är hed 17 Hüüser vo Crans-Montana un Lens als guet glungni Wärch usgwäält; es baar Biischpil sind:

• s Hotel du Parc vo 1892
• d Bärner Klinik vo 1899/1949
• s Gschäftshuus Le Farinet vo 1926
• s Schuelhuus International summer camp Montana vo 1927
• s Hotel Bella Lui vo 1928
• d Zentraalgarasch vo 1929
• di reformierti Chile vo 1959
• d Kandahar-Residänz z Aminona vo 1960
• s Woonhuus Albert dr Erschti vo 1964
• dr Woonblock in dr Form vom ene Riiseschalee Résidence Les Mischabels vo 1964
• de Woondurm z Super-Crans vo 1964
• s Hotel Crans Ambassador vo 1972

• 
  di alti und neui Bärgstation bim Plaine-Morte-Gletscher uf em Gebiet vo de ehemalige Gmeind Randogne und a dr Kantonsgränze
• 
  e Stadt uf em Bärg, linggs Montana, rächts Crans-sur-Sierre

Im Vrlauf vom 20. Joorhundert hend sech d Feriesidlige und d Dörfer am Bärg so starch vergrösseret und entwiklet, dass si wäge de Bouforme, em unkontrollierte Wachse, de vil Hüüser mid Zwöitwonige und em Vrcheer, zäme mid em Gebiet vo Siders, als es Biischpil für di nöie Strukturprobleem im Alperuum gälte.

Lüt

• Micheline Calmy-Rey (* 1945), Politikerin, Bundesrötin, vo Chermignon
• André Lagger (* 1945), Mundartschriftsteller und Patoisforscher, vo Ollon VS
• Susanne Ruoff (* 1958), Managerin, wohnt z Crans-Montana
• Roger Moore (1927–2017), Schauspiler, hät z Crans-Montana und z Monaco gwohnt
• Elizabeth von Arnim (1866–1941), Schriftstellere, het z Randogne gwohnt
• Jean Bonvin (1934–2017), Ökonom und Diplomat, vo Chermignon, Presidänt vom Verein Crans-Montana Classics
• Anne-Chantal Pitteloud (* 1970), Künschtleri, vo Chermignon
• René Rey (* 1928), Schiifahrer, vo Chermignon
• Alain Bagnoud (* 1959), Schriftsteller, vo Ollon VS
• Nicolas Féraud (* 1960), vo Randogne, sid 2017 Gmeindamme vo Crans-Montana
• Radovan Vitek (* 1971), vo Tschechie, Inweschtoor vo de Seilbaangsellschaft Crans-Montana-Aminona

Literatur

• Marius Bagnoud, François Barra: Crans-sur-Sierre Montana-Vermala Suisse. Siders 1980.
• Olivier Conne: La Contrée de Sierre 1302–1914. Siders 1991.
• René Duc: Le Patois de la Louable Contrée (Ancien Lens [Lens – Chermignon – Montana – Icogne]). Chermignon 1982.
• Sylvie Doriot Galofaro: Un siècle de tourisme à Crans-Montana. Ayer 2005. ISBN 978-2-940327-12-6.
• Sylvie Doriot Galofaro: Histoire culturelle et représentations transversales de Crans-Montana (1896-2014). Paysages, arts visuels, architecture, littérature et cinéma. Lausanne 2015.
• André Lagger: Patois de l'Ancien Lens / Patouè dou Gran Cômôn. Éditions À la Carte, Sierre 2010.
• Lucien Quaglia: Le Mont de Lens. Lens 1988.
• E. Reynard: Gestion patrimoniale et intégrée des ressources en eau dans les stations turistiques de montagne. Les cas de Crans-Montana-Aminona et Nendaz (Valais). Lausanne 2000.
• Walter Gerster: Die Mundart von Montana (Wallis) und ihre Stellung innerhalb der frankoprovenzalischen Mundarten des Mittelwallis. Aarau 1927.
• Mariano Bonriposi: Analyse systématique des usages de l'eau dans la région de Crans-Montana-Sierre (Suisse). Lausanne 2013. ISBN 978-2-940368-18-1.

Weblink

 Commons: Crans-Montana (Munizipalgmeind) – Sammlig vo Multimediadateie

• Website vo de Munizipalgmeind Crans-Montana
• Bernard Monnet: Crans-sur-Sierre. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Hugues Rey: Montana. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Hugues Rey: Mollens. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Bernard Truffer: Cordona. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Bernard Truffer: Randogne. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

 Commons: Crans Montana (Ferieregion) – Sammlig vo Multimediadateie

• Offizielli Tourismussite vo Crans Montana