Bellinzona

Bellinzona
	Wappe vo Bellinzona
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Tessin (TI)
Bezirk:	Bellinzona
Kreis:	Bellinzona
BFS-Nr.:	5002
Poschtleitzahl:	6500
UN/LOCODE:	CH BZA
Koordinate:	721800 / 117729Koordinate: 46° 12′ 0″ N, 9° 1′ 0″ O; CH1903: 721800 / 117729
Höchi:	227 m ü. M.
Flächi:	164.96 km²
Iiwohner:	44'270 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.bellinzona.ch
	Piazza Collegiata Piazza Collegiata
Charte
	Charte vo Bellinzona

Bellinzona (lombardisch Belinzòna, vylmol au aifach Bórgh [bork] ‘Stadt’;^[2]^[3] dytsch nimmen eso bekannt Bellenz, schwyzerdytsch Belänz (Uri, aber au im Milidär un sunscht no do un dert), Bälez, Bällez (Uri, Schwyz, Bünderland), Bälänz ( [ˈbalˑants](info) (z Gurin),^[4] rätoromanisch Blizuna^ⓘ^/?) isch e politeschi Gmaind im Kanton Tessin und Hauptstadt vu däm Schwyzer Kanton. Si ghert zum Chrais (circolo) Bellinzona im Bezirk Bellinzona. Mit über 42'000 Yywohner (April 2017) isch si no Lugano di zwootgreescht Stadt im Kanton.

Geografii

Bellinzona lyt in dr Daalebeni am Fluss Tessin ganz im Süüde vum Gotthardmassiv und in dr Nechi vu dr Gränze vum Sopraceneri (em nerdlige Tessin) un em Sottoceneri (em Sidtessin). Zue dr Gmai ghere au no d Fraktione Artore, Carasso, Daro un Ravecchia, d Derfer Camorino, Claro, Giubiasco, Gnosca, Gorduno, Gudo, Moleno, Monte Carasso, Pianezzo, Preonzo, Sant’Antonio, Sementina und natürlich au d Stadt Bellinzona sälber. S Gmaigebiet goot im Oschte bis uf e Bärg Motto d’Arbino und im Weschte ännet em Tessinfluss im Gordunodaal uf d Alp Albagno under der Cima d’Erbea. Wäg dr Fusion mit zwölf umligende Gmaine afangs April 2017 isch d Flechi vur Gmaind Bellinzona vu guet 19 uf iber 165 km² gstige.

Gschicht

Bellinzona isch zum erschte Mol gnännt wore anne 590 as Belitio oder Belintiona, derno as Berinzona, Beliciona, Birrinzona un 1168 Birizona, 1218 as Bilizone. Dr Ort isch strategisch wichtig gsii vor de Bäss St. Gotthard, Lukmanier un San Bernardino. D Stadt Como het Bellinzona anne 1242 an Mailand verchauft. No verschidene Bsitzwächsel isch s schließli im Johr 1503 vum franzesische Chenig Ludwig XII. im Verdrag vu Arona an Uri, Schwyz un Unterwalde chuu.

Anne 1907 sin di bishärige Gmaine Carasso, Daro un Ravecchia zue Bellinzona yygmaindet wore.

Uf e 2. April 2017 hän sich dryzeh ehmoligi Gmaine zur neie Gmai Bellinzona zämegschlosse.^[5] Us em Chrais Giubiasco sin Camorino, Giubiasco, Pianezzo un Sant’Antonio chuu, vum Chrais Ticino grad alli Gmaine – des sin Gnosca, Gorduno, Gudo, Moleno, Monte Carasso, Preonzo un Sementina – und us em Bezirk Riviera un sym glyychnamige Chrais Riviera d Gmain Claro. Zum uf dryzeh chuu, muess mer d Stadt Bellinzona au mitzelle, wu di ainzig Gmai us em Chrais Bellinzona gsii isch, wu bi däre Fusion mitgmacht het, di andere boode hän dr Chrais Arbedo-Castione grindet.

Verwaltig

Dr Burgermaischter (Sindaco) vu Bellinzona isch dr Mario Branda (Stand April 2017).

Bevelkerigsentwicklig

Quälle: Bundesamt für Statistik 2005^[6] Am 31. Dezember 2015 hät Bellinzona 18 308 Yywohner gha. Dur d Fusion mit zwölf umligende Gmaine uf dr 2. April 2017 isch d Bevelkerig uf circa 42'500 aagstige.

Johr	1850	1860	1870	1880	1888	1900	1910	1920
Yywohner	3209	3462	3950	4038	5553	8255	10406	10232
Johr	1930	1941	1950	1960	1970	1980	1990	2000
Yywohner	10706	10948	12060	13435	16979	16743	16849	16463

Dialekt

Dr lombardisch Dialäkt vu Bellinzona ghert zum Ticinese.

Kultuur

Piazza Blues Festival (syt 1989 alljohr im Juli mit rund 30'000 Zueschauer)
Rabadan, d Fasnet vu Bellinzona. No dr Tradition soll s d Fasnet z Bellinzona scho syter 1862, dr Uusdruck Rabadan (vum piemontesische Wort fir «Chrach») isch syter 1874 belait.

Böuwärch

d Drei Burge vu Bellinzona (syt 2000 UNESCO Wälterb): Burg Castel Grande (S. Michele oder Uri), Burg Montebello (S. Martino oder Schwyz, hite mit em Museo Civico), Burg Sasso Corbaro (S. Barbara oder Underwalde)
d Speermuure (Murata) kwer durs Daal
s Staatsarchiiv vum Tessin
s Bundesstroofgricht
d Chilche SS. Pietro e Stefano (13. Jh., umböue im spote 14. un frieje 15. Jh. un wider 1733–64)
d Chilche S. Maria delle Grazie (15. Jh.)
d Chilche S. Maria del Ponte (14. Jh.)
d Chilche S. Biagio, z Ravecchia (romanisch, mit Freske us em 14. un 15. Jh.)
d Chilche S. Sebastiano, z Daro
d Chilche S. Roco (14. Jh.)
d Chilche Madonna della Neve
di Evangelisch-Reformierti Chilche
s Sanktjohannsspidaal
s Gimnaasium vum Alberto Camenzind
d Baadi vo Bellinzona, vum Aurelio Galfetti
s Teatro Sociale (1847)
d Albagnohütte vom UTOE, em ene Tessiner Bärgveräin

Bilder

d Burg Castel Grande
d Burg Montebello
d Burg Sasso Corbaro
d Stadtmuure
d Chilche SS. Pietro e Stefano
d Chilche San Biagio
d Chilche S. Maria delle Grazie
d Chilche S. Sebastiano
s Teatro Sociale
im Stadtzäntrum
dr Baanhof
s Gimnaasium vo Bellinzona
e Versicherig z Bellinzona
s Bundesstroofgricht

Lyt

z Bellinzona uf d Wält chuu

Marco Baggiolini (* 1936), Schwyzer Biochemiker un Immunolog
Renato Berta (* 1945), Schwyzer Kameramann vu dr Nouvelle Vague
Massimo Busacca (* 1969), Schwyzer Fueßballschidsrichter
Franco Cesarini (* 1961), Schwyzer Komponischt un Dirigänt
Mauro Lustrinelli (* 1976), Schwyzer Fueßballspiler
Kubilay Türkyılmaz (* 1967), Schwyzer Fueßballspiler

z Bellinzona gstorbe

Karl Helfferich (1872–1924), dytsche Bolitiker
Laura Solari (1913–1984), italienischi Schauspileri
Arthur Menge (1884–1965), Oberburgermaischter vu Hannover vu 1925 bis 1937

Literatur

Martin Peter Schindler, Giuseppe Chiesi: Bellinzona. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Plinio Grossi: Un’altra città. Bellinzona com’era. Armando Dadò, Locarno 1990.
Werner Meyer: Die Burgen von Bellinzona (= Schweizerische Kunstführer. Band 551/552). GKS, Bern 1994, ISBN 3-85782-551-0.
Kunstführer durch die Schweiz. Hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte. Band 2. GSK, Bern 2005, ISBN 3-906131-96-3, S. 461–484.

Weblink

Commons: Bellinzona – Sammlig vo Multimediadateie

Bellentz in der Topographia Helvetiae, Rhaetiae et Valesiae (Matthäus Merian) im dütschsprochige Wikisource

d Website vu dr Stadt Bellinzona
Die drei mittelalterlichen Burgen von Bellinzona uf ticino.ch

Fuessnote

↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 7. September 2023
↑ Lexikon der schweizerischen Gemeindenamen. Hrsg. vom Centre de Dialectologie an der Universität Neuenburg unter der Leitung von Andres Kristol. Frauenfeld/Lausanne 2005, S. 134–136.
↑ Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana, Band II, S. 725.
↑ Di schwyzerdytsche Lutige zum Dail noo ortsnamen.ch bzw. dr SDS-Materialie.
↑ Territorio e mobilità uf bellinzona.ch (italienisch)
↑ Bundesamt für Statistik: Eidgenössische Volkszählung 2000: Bevölkerungsentwicklung der Gemeinden 1850–2000. Bern 2005 (Online uf bfs.admin.ch (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch, Date im Aahang (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[3] [4] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch)

[1] Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 7. September 2023

[2] Lexikon der schweizerischen Gemeindenamen. Hrsg. vom Centre de Dialectologie an der Universität Neuenburg unter der Leitung von Andres Kristol. Frauenfeld/Lausanne 2005, S. 134–136.

[3] Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana, Band II, S. 725.

[4] Di schwyzerdytsche Lutige zum Dail noo ortsnamen.ch bzw. dr SDS-Materialie.

[5] Territorio e mobilità uf bellinzona.ch (italienisch)

[6] Bundesamt für Statistik: Eidgenössische Volkszählung 2000: Bevölkerungsentwicklung der Gemeinden 1850–2000. Bern 2005 (Online uf bfs.admin.ch (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch, Date im Aahang (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[3] [4] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch)

[2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]