D Gschicht vo de Juude in dr Nöiste Zit

D Gschicht vo de Juude in dr Nöiste Zit beschribt s Schiggsaal vo de Juude im 20. Joohrhundert bis zur Geegewart.

D Diaspora, wo bis in die erste Helfti vom 20. Joorhundert fast alli Juude gläbt häi, cha grob in drei Regioone iidäilt wärde: Öiropa, Nord Afrika und dr Middler Oste und dr Räst vo dr Wält.

E Charte vo Israel und dr jüüdische Diaspora.

Israel

+ 1,000,000

+ 100,000

+ 10,000

+ 1,000

• Vor allem in West- und Middelöiropa cha mä drei Perioode underschäide: die erste drei Joorzäänt, wo sich d Juude immer mee in die nazionaale Ziviilgsellschafte häi chönne integriere, s Ufchoo vom Faschismus wo in dr Schoa mit em Mord vo Millioone Juude gändet het und d Noochchriegszit, wo dr Staat Israel gründet worde isch und e Hufe Überlääbendi ufgnoo het, wääred sich die bürgerligi Rächtssituazioon vo de Juude, wo bliibe sin, dere vo de Nidjuude aagliche het.
• In dr islamische Wält isch dr Umbruch noch dr Gründig vo Israel choo, wo hundertduusigi vo Juude verdriibe worde si odr häi müesse flüchte, und jüüdischi Gmäinde, wo vilmol Hunderti und sogar Duusigi vo Joor existiert häi, verschwunde si.
• In Amerika und andere Regioone isch d Emanzipazioon vo de Juude mit chliine Uf und Ab die ganz Zit witer fortgschritte.

Dass sich Eretz Israel zum Wältzentrum vom Juudedum wurd entwiggle, het am Aafang vom 20. Joorhundert unwoorschinlig gschune. Palestina isch en armi Brovinz vom Osmanische Riich gsi und von ere arabische Bevölkerig bewoont gsi, wo je lenger je mee vo öiropäische antisemitische Ideä beiiflusst worden isch. Es isch aber denn au dä Antisemitismus gsi, wo zur Gründig vom e jüüdische Staat gfüert het.

D Juude in dr Diaspora

Am Aafang vom 20. Joorhundert häi öbbe 11 Millioone Juude in dr Diaspora gläbt und nume e baar zääduusigi im Globte Land. Am mäiste si s z Russland gsi (fast vier Millioone), in Ööstriich-Ungarn (2 Mio), in de Veräinigte Staate (1,5 Mio), Poole (1,3 Mio), Dütschland (600'000), im Osmanische Riich (400'000), z Rumänie (270'000), Groossbritannie (250'000), Marokko (110'000), in de Niiderlande (100'000) und in e Hufe andere Länder het s chliineri jüüdischi Gmäinde gee.

D Juude häi immer brobiert, sich in dr allgemäine Gsellschaft z integriere, so wit die das zuegloo het. Si akzeptiere s talmudische Brinzip vo Dina de-malchuta dina (aramäisch דִּינָא דְּמַלְכוּתָא דִּינָא „S Gsetz vom Land isch Gsetz“), und das gältet au für die nid-religiööse. Es isch vom babylonische Amoräer Samuel in Verhandlige mit em Sassanideherrscher Schapur I. im 3. Joorhundert noch dr Zitewändi festgläit worde und wird in dr jüüdische Diaspora bis hüte respekdiert. Es schribt vor, ass Juude grundsätzlig verpflichtet si, de Gsetz vom Land, wo si lääbe, z folge. Das bedütet au, ass d Landesgsetz in bestimmte Fäll sogar vor de Rächtsgrundsetz vo dr Halacha zelle. Uf dr andere Site pflääge die mäiste Juude en intensivs jüüdischs Gmäindilääbe, wo si drmit iiri Identidäät chönne bewaare und im Fall vo Schwiirikäite mit de Nidjuude Hilf und Understützig chönne finde.

Öiropa im erste Driddel vom 20. Joorhundert

D Juude as Vorriter vo dr urbanisierte Modärne

Im westlige Öiropa isch s schnälle Waggsdum vo dr jüüdische Bevölkerig am Aafang vom 20. Joorhundert scho ume gsi. D Juude häi bis denn zum e groosse Däil scho in Groosstedt gläbt und häi d Äigeschafte vo Groostadtbewooner gha: si häi spööter ghürootet as die allgemäini Bevölkerig, weniger Chinder uf d Wält brocht, iiri Bildig isch besser gsi - sogar in Russland, wo d Diskriminierig vo de Juude no sterker gsi isch as im Räst vo Öiropa. Im wirtschaftlige Lääbe häi d Juude zum e groosse Däil mit Erfolg äifach witer gmacht mit de äinzige Brüef, won ene dradizionell im christlige Öiropa erlaubt gsi si, em Handel und dr Gäldwirtschaft und won ene jetz in dr allgemäine Gsellschaft, wo sich immer witer ufdoo het, zum e hööchere Stand verhulfe häi. Dank iirer bessere Bildig häi si sich au immer mee uf freiji Brüef chönne konzentriere, in Budapest, Warschau and Wien si zum Bischbil um 1900 mee as d Helfti vo de Ärzt jüüdisch gsi, und bi de Apfikate und Schurnaliste isch s äänlig gsi.

Wil aber die nid-jüüdischi Bevölkerig s Bildigsdefizit de Juude gegenüber nodinoo guetgmacht het, isch die relatiivi Zaal vo Juude im Bankewääse, Handel und de freije Brüef langsam zruggange. Zum Bischbil si 1882 z Pröisse 43 Brozänt vo de Bankbsitzer und -diräkter Juude gsi, 1925 nume no 18 Brozänt, au wenn die absoluti Zaal vo jüüdischi Bankiees grösser worde isch. Bi de andere Brüef isch d Entwigglig äänlig gsi und das isch nid von ere Diskriminierig cho, sondern drvo, ass d Modärnisierigsbrozäss in dr allgemäne Bevölkerig e baar Joorzäänt spööter aagfange häi.

D Grootwanderig zwüsche Akzeptanz und Abläänig in Middel- und Westöiropa

D Emanzipatioon vo de Juude, wo mit dr Ufkläärig in Faart cho isch, isch vo dr wirtschaftlige Entwigglig understützt worde. Dr Kapitalismus het die dradizionelli Gsellschaft ufbroche, het zun ere Landflucht gfüert und die industrielle und administrative Zentrum zum waggse. In dene nöije Gsellschafte, wo weeniger Wärt uf d Häärkumft und d Religioon gläit häi, häi sich d Juude im soziale, wirtschaftlige und politische Lääbe liichter chönne integriere. Aber die alte antijüüdische Vorurdäil vo dr christlige Bevölkerig si immer no wit verbräitet gsi und häi sich mit em waggsende Nazionalismus zun ere nöije Art vo Diskriminierig, zum Antisemitismus entwigglet, wo d Juude as «andersch», «fremd» und vor allem «schäädlig» abgstämplet het. Aber dr Antisemitismus isch mäistens nid eso offesichtlig gsi: d Juude häi in gwüsse Veräin nid chönne Mitgliider wärde, nid in Hotel übernachte, in Beeder sich nid chönne ufhalte, in Studänteverbindige nid ufgnoo wärde, oder im Milidäär oder in dr Regierig nid vorwärts choo.

D Juude si scho so fest integriert gsi, ass zum Bischbil in de 1920er Joor in dr Weimarer Republik fast jeede viert Juud oder Jüüdin mit eme nid-Juud verhürootet gsi isch. Das aber het d Beziejige zu de jüüdische Gmäinde gschwecht. Und wil s aber immer no Diskriminierig gee het, häi sich d Juude underander organisiert und nöiji, spezifisch jüüdischi Organisazioone gründet wie Sportveräin, Burscheschafte und Klüb.

En anderi Antwort uf e Nazionalismus vo dr allgemäine Bevölkerig isch d Understützig vom en äigene Nazionalismus, em Zionismus, gsi, wo d Integrazioon vo de Juude as broblematisch bis unrealistisch aagluegt het und für e jüüdische Staat im domoolige Palestina idrätte isch. Dr zionistisch Gedanke isch au bi nid-jüüdische Nazionaliste und Antisemite populär gsi, wo din d Löösig für iiri Horrorvorstellig von ere Vermischig vo jüüdischem und nid-jüüdischem ‚Bluet‘ gsee häi.

Z Russland

Verfolgig und Flucht

E farbige Lithografii us em Joor 1904 zur Situazioon vo de Juude im Russische Riich.

In dr Middi vom 19. Joorhundert si die mäiste jüüdische Migrante us Middelöiropa choo, aber vo de 1880er Joor, wo Pogroom im Oste immer hüfiger worde si, isch vor allem s russische Juudedum gflüchdet. Zwüsche 1881 und 1926 si öbbe 3 Millioone Juude emigriert, mee as 2'250'000 in die Veräinigte Staate, e Viertel Millioon in anderi Länder in dr nöije Wält, öbbe 150'000 uf Groossbritannie und öbbe gliichvil in die britische Kolonie. Solang dr Zar Nikolaus II. in Russland gherrscht het, het sich nid vil in dr Laag vo de Juude verbesseret. 1903 isch zum erste Mol d Hetzschrift „Protokoll vo de Wiise vo Zion“, wo vo denn aa immer wider vo Antisemite as ‚Bewiismaterial‘ für kriminelli Macheschafte vo de Juude zitiert worde isch, au wenn scho 1921 d Times Bewiis veröffentligt het, ass dr ganzi Text e böswilligs Fantasiibrodukt isch.

Noch de russische Revoluzioone

Noch dr Februarrevoluzioon 1917 het die nöi Regierig alli Beschränkige gege d Juude ufghoobe. D Juude in Russland häi d Revoluzioon understützt und vili si au in dr zionistische Bewegig aktiiv gsi. Jugendgrubbe under em Naame Hechalutz (hebr. für "Dr Pionier") si entstande, wo iiri Mitgliider uf d Alija uf Palestina vorberäitet häi.

Dr Trotzki, dr brominäntist jüüdisch Revoluzionäär, 1924

Noch dr Oktoberrevoluzioon 2017 isch e Bürgerchrieg usbroche, wo begläitet gsi isch vo antijüüdische Massaker und Pogrom mit mee as hundertduusig Doote. Au wo d Bolschewiste dr Chrieg gwunne gha häi, isch d Laag vo de Juude broblematisch bliibe. D Regierig het d Wirtschaft umstrukturiert und vili Juude si as stedtischi Chläibürger ruiniert gsi. Für die Kommunistischi Bardei (KPdSU) isch d Assimilazioon vo de Juude s Ziil gsi und si het jeedi jüüdischi nazionaali Sälbständikäit bekämpft: die jüüdischi Religioon, s Tanachstudium, die zionistischi Bewegig und sogar die hebräischi Sprooch. S Jiddisch as Volkssprooch hingeege isch offiziell gförderet worde. 1928 het d KPdSU beschlosse, d Juude im wenig bewoonte Gebiet um Birobidschan im Oste vo Russland aazsiidle, wo 1934 zum Jüdische Autonome Oblast worde isch. Im Gebiet vo dr Russische Sozialistische Föderative Sowjetrepublik (RSFSR) si bi dr Volkszellig 1939 öbbe 956'000 Juude zellt worde.

Ungarn

In dr churzlääbige Röötrepublik under em Béla Kun 1919 si d Juude in läitende Regierigsstelle stark verdrätte gsi. Das het sich im Wisse Terror, wo noch em Fall vom kommunistische Reschiim usbroche isch, gräächt. Und au Politik vo dr nöije Regierig isch antisemitisch gsi. 1920 si d Juude uf fümf Brozönt vo de Studänte beschränkt worde. Under em Ministerbresidänt István Bethlen (1921 bis 1931) het sich d Laag e chli verbesseret, aber in de spoote 1930er häi d Antisemite mee und mee dr Doon afo aagee. 1938 und 1939 si zwäi „Juudegsetz“ erloo worde, wo d Zaal vo de Juude in Brüef mit gsellschaftligem und politischem Iifluss beschränggt und iiri Rächt beschnitte häi.

Groossrumänie bis zur erste Machtübernaam vo de Faschiste dört

Noch em Erste Wältchrieg isch Groossrumäänie entstande und Zaal vo de Juude im Staatsgebiet isch uf 800'000 gwaggse. D Rumäne häi aber die zuesätzlige Gebiet nume under dr Bedingig überchoo, ass d Juude und anderi nazionali Minderhäite alli staatsbürgerlige Rächt überchieme. Mit dr Verfassig vo 1923 häi d Juude iiri Rächt überchoo. Beschränkige si doo und dört aber bliibe: Hööcheri Ämter in dr staatlige Verwaltig z. B. häi si nid chönne überchoo und au nid hööcheri Räng im Milidäär oder Brofessuure an de Uniwersidääte. In de 1920er het die Iisigi Garde, e rächtsextremi Organisazion, mee und mee Iifluss gwunne und 1937 het d Regierig vom Octavian Goga dr Antisemitimus eine Regierung zur Staatspolitik erkläärt.

D Zit vom Faschismus

Dr Antisemitismus isch vor allem im Norde und Oste vo Öiropa mäistens seer vil rabiater gsi as im Süüde und im Weste. Das het mä au am Verhalte vo de verschidnige faschistische und rächtsgrichdete Bardeije chönne gse, wo die d Macht im Staat an sich grisse häi.

D Juude, wo bis denn iir persöönligs Schiggsaal zum e gröösse Däil sälber häi chönne bestimme, si zu Opfer worde, wo nume weenig häi chönne mache zum sich weere. Vo dr allgemäine Bevölkerig häi si immer weeniger Understützig überchoo und si si mee und mee uf die jüüdischi Gmäinschaft iigschränggt worde.

in Portugal

Z Portugal, wo zwar si äignigi joorhunderti alti antijüüdischi Dradizioon gha het aber e jüüdischi Bevölkerig vo nume e baar hundert, het dr Nazionalist António de Oliveira Salazar 1929 d Macht übernoo. Rasse und anderi abstruusi Gründ für d Diskriminierig vo Juude isch nid Däil vo sinere Ideologii gsi und das het er im ene Buech 1937 dütlig gsäit und d Nürmbärger Gsetz kritisiert. und in ere Direktive an die portugiisisch Botschaft het er d Diplomate ufgforderet, si sölle de Dütsche klaarmache, ass es käi Diskriminierig vo portugiisische Juude chönni gee. Im Zwäite Wältchrieg isch Portugal offiziell nöitral bliibe. Es isch zum ene wichdige Durchgangsland für Flüchtling us ganz Öiropa worde, aber nume für die, wo gnueg Gäld gha häi, und d Regierig het sich Müe gee, ass d Migrante - Juude und Nid-Juude - au wider gange si, us Angst vor lingge Ideä us em Usland.. Noch Schetzige si zwüsche 100'000 und ere Millioon Flüchtling dur s Land zooge.

z Spanie

D Spanier häi scho im 15. Joorhundert alli Juude afo verdriibe, und um 1900 häi in de öiropäische Gebiet vom Land nume öbbe 1000 Juude gläbt. Dr Diktator Miguel Primo de Rivera (1923–1930) het 1924 ere chliine Zaal vo Sefardim e bedingts Bürgerrächt aabote. Wääred em Zwäite Wältchrieg si d Gsetz wo d Ufnaam vo Juude hätte sölle reguliere, vilmol äifach nid beachdet worde, und spanischi Diplomate häi im östlige Öiropa, vor allem z Ungarn, sefardischi Juude gschützt. Wo gege s Ändi vom Chrieg zue dr Läiter vo dr spanische Delegazioon z Budapest het müesse flüchte, het en italiänische Diplomaat, dr Giorgio Perlasca, mit Hilf vo gfelschte Dokumänt d Rolle vom spanische Botschafter afo spiile und het vili Juude chönne schütze, bis die Root Armee achoo isch. S Franco Reschiim het zwar zwüsche 25'000 und 35'000 Flüchtling, e groosse Däil von ene Juude, dur s Land gloo, het aber au gueti Beziejige gha zu franzöösische Faschiste wie em Louis Darquier de Pellepoix, wo für d Deportazioone vo Juude in d Konzentrazioonslaager verantwortlig gsi isch.

z Italie

Die italiänische Juude si drotz de antisemitische Tendänze vo dr katholische Chille, wo vom ene «guete Antisemitismus» und eme «schlächte Antisemitismus» greedet het, in Däil vo dr Gsellschaft zimlig guet integriert gsi und gschetzti 230 Juude si im Oktober 1922 bim Marsch uf Rom, wo dr Benito Mussolini an d Macht brocht het, drbii gsi. Dass es nid weenig Antisemite in dr Faschistische Bardei gee het, het weenig bürgerligi Juude abghalte drvo, d Faschiste de Kommuniste vorzzie. Es het aber au in antifaschistische Grubbe e Hufe Juude gee und sogar in dr Resistenza. Dr Mussolini sälber het d Zioniste understützt, zum Iifluss im Middlere Oste z gwünne und die koloniali Verwaltig z Ethiopie isch de Beta Israel positiv gegenübergstande und het die kulturelle Beziejige zwüsche italiänische und ethiopische Juude understützt. Die katholischi Chille het 1938 iiri Haltig em Antisemitismus gegenüber gänderet und dr Babst Pius XII. het en as unchristlig verurdäilt. Im gliiche Joor het dr Mussolini sini antisemitischi Haltig öffentlig gmacht und Verordnige erloo gege die 58'500 Juude und Konwertite, wo denn z Italie gläbt häi. 1940 isch Italie e Chriegspartner vo Dütschland worde. Jüüdischi Flüchtling si zwar in Laager interniert worde, aber die italiänische Kommandante häi sich immer wider gwäigeret, d Juude in iire Gebiet - sig s z Kroazie oder in dr italiänische Zoone vo Frankriich - an d Nazi uszliifere.

Im Septämber 1943 het dr Grooss Faschistischi Root dr Mussolini abgsetzt und iigspeert, und Italie het kapituliert. Die dütschi Armee isch druf vom Norde us in Italie iigfalle, het dr Mussolini befreit und iin die Italiänischi Sozialrepublik (Republik vo Salò) lo broklamiere. Vo denn aa häi die Dütsche gmacht, was si häi welle und 7'682 italiänischi Juude si deportiert und in Konzentrazioonslaager ermordet worde. Im Manifest vo Verona (Novämber 1943) si d Juude zu findlige Usländer erkläärt worde und die italiänisch Bolizei het au Juude afo festnee. D ‹Ändlööösig› z Italie isch in de Händ vom SS-Obergrubbefüerer Karl Wolff glääge.

im Dütsche Riich und de annekdierde Gebiet

Am 30. Januar 1933 isch dr Adolf Hitler zum Riichskanzler ernennt worde und mit sinere Machtergriffig het die süstematischi Juudeverfolgeg im Dütsche Riich aagfange. Zerst si d Nazi noo ender mit em Usschalte vo jeedere Opposizioon beschäfdigt gsi, aber scho 1935 häi si mit de Nürmbärger Gsetz e ‹rächtligi› Grundlaag für antisemitischi Maasnaame in dr Hand gha. Das isch numen en erste Schritt gsi, und in de Joor druf si öbbe 2000 antijüüdischi Gsetz und Verordnige erloo worde.

D Begründig für d Diskriminierung gege die jüdischi Bevölkerig si vor allem Verschwöörigstheoriä über s Wältjuudedum und d These vo dr Überläägehäit vo dr ‹Aarische Rasse›.

Die antijüüdische Maasnaame häi scho im April 1933 mit dr Usgränzig vo de Juude aagfange, mit Boikott, em Verlust vo Aarbetsstelle, 1935 mit em Verbot vo gmischt Ehe und 1938 dr öffentlige Kennzäichnig dur dr Gebruuch vo 'tüpisch jüüdische Vornääme'. Mit em Aaschluss vo Ööstriich isch d Zaal vo de Juude im Riich vo 350'000 uf öbbe 540'000 gwaggse und mit iire au d Gwalt gege jüüdische Bsitz und jüüdischi Lääbe. D Juudeverfolgig dur die ööstriichische Nazionalsozialiste in dr sogenannte „Ostmark“ isch bi witem brutaler gsi, as alles, wo bis denn im Riich bassiert isch und het überall zun ere Radikalisierig gfüert.

Im Oktober 1938 isch die dütschi Weermacht im Sudeteland iimarschiert, wo d Tschechoslowakei im Münchner Abkomme het müesse abdrätte. Bis zur Volkszellig im „Riichsgau Sudeteland“ am 17. Mai 1939 si vo de 27'000 Juude, wo 1930 in dr Region gläbt häi, bis uf 2300 Juude alli gflüchdet. D Nazi häi bis Ändi 1938 d Aamäldig vom jüüdische Bsitz aagordnet und d Nürmbärger Gsetz iigfüert. Im Underschiid zur Usraubig vo de Juude in Ööstriich dur Brivatpersone, hätt s im Sudeteland besser sötte organisiert si, aber die sogenannti „Arisierig“ isch wie überall vo Vetterliwirtschaft oder vo bürokratischer Verwaltig brägt gsi.

Im Novämber 1938 si in dr Riichspogroomnacht Synagogen und jüdische Geschäfte zerstöört und d Juuden us em Wirtschaftslääbe verdrängt worde. E Hufe Juude si, bis zum Usräisverbot am 23. Oktober 1941 140'00, us Dütschland gflüchdet.

Video: D Flucht vo de Juude vor de Nazionalsozialiste

In deere Zit häi d Nazi welle d Juude us em Riich verdriibe, das isch aber bi de Noochberstaate nid guet achoo, nid nume wägen em lokaale Antisemitismus, sondern au wil die Dütsche brobiert häi, de Juude jeede Bsitz z stääle, so dass si vollkomme verarmt gsi si. An dr Komferänz vo Evian im Juli 1938 häi die öiropäische Staate iirer Mäinig lut und klaar Luft gmacht.

in de Gebiet, wo Dütschland im Chrieg bsetzt het

Au in Staate mit demokratische Dradizioone isch noch em Erste Wältchrieg die politisch Gwalt gwaggse und d Rächtstaatlikäit vo linggs wie vo rächts aagriffe und gschwecht worde. D Extremiste si aber uf rächtligem, demokratischem Wääg niene an d Macht cho und an dr Macht bliibe, nid emol z Italie oder in Dütschland, wo si vo de Elite duldet worde si. Au dr Antisemitismus, wo in de mäiste Länder vo Öiropa wit verbräitet gsi isch, het sich under normale Verheltnis kuum chönne Gwaltexzess vorstelle, wie si in de spöötere Joor vom Zwäite Wältchrieg Wirklikäit worde si.

Mit dr dütsche Erooberig si in de mäiste Staate die gweelte Regierige mit Marionettereschiim ersetzt worde, wo sich noch de Instrukzioone vo de dütsche Milidäärverwaltige grichdet häi. Aber au eso si d Underschiid zwüsche de verschinige Länder grooss gsi, wie d Blään vo de Nazi umgsetzt worde si.

Im Merz 1939 het sich d Slowakei für unabhängig erkläärt und churz druf isch d Weermacht in dr Räst vo dr Tschechoslowakei iimarschiert und het s Protektorat Bööme und Määre under em Riichsprotektor iigrichdet. Die erste Juude si sofort festgnoo worde und vom Herbst 1941 aa si die andere mit dr Understützig vo tschechische Kollaboratore usgraubt und in Ghettos und KZs deportiert worde, die mäiste ins Ghetto Theresiestadt und vo dört in d Vernichdigslaager. Vo de 120'000 Juude wo 1939 in dr Tschechei gläbt häi, häi 26'000 chönne flüchte und öbbe 80'000 si umbrocht worde. In dr Erste Slowakische Republik het die slowakisch Regierig sälber d Juude diräkt in d Doodeslaager gschiggt. Vo de 90'000 slowakische Juude si öbbe 70'000 ermordet worde.

Mit em dütschen Überfall uf Poole het im Septämber 1939 dr Zwäit Wältchrieg in Öiropa aagfange. Im Holocaust si Juude us em Groossdütsche Riich und us alle bsetzte Länder in Doodeslaager gschiggt und ermordet worde. Erst dur e Siig vo de Alliierte und dr bedingigslose Kapitulazioon vo dr dütsche Weermacht im Mai 1945 isch dr Holocaust gstoppt worde und die Überlääbende in de Arbets- und Vernichdigslaager si befreit worde. Dr Raul Hilberg het 1955 as dr erst Gschichtswüsseschaftler anhand vo Akte beschriibe, wie dr ganz Vernichdigsbrozäss in dere Zit abgloffe isch.

D Däil vo Poole, wo industriell und landwirtschaftlig entwigglet gsi si, het Dütschland diräkt annektiert. Dr Räst vo Poole isch vom Riichsminister Hans Frank as „Generalgouvernement“ regiert worde mit em Zwäck, die polnischi Intelligänz z vernichde, Poole zum «Lääbensruum» für s dütsche Volk vorzberäite und d Ressurse vom Land uszbüte. 1939 het s z Poole fast drei e halb Millioone jüüdischi Bürger gee und vo dene häi nume 300'000 bis 500'000 überläbt. Die mäiste si in Vernichdigslager vo de Nazionalsozialiste z Auschwitz, Treblinka, Majdanek, Belzec, Sobibor und Kulmhof ermordet worde oder in de Ghetto verhungeret. Vor allem im Joor 1941 häi in Ostpoole dütschi Iisatzgrubbe Massaker under de Juude aagrichdet und mee as äinisch häi polnischi Christe bim Morde mitghulfe.

Im Früelig vo 1940 häi die Dütsche im Norde und Weste fast alli Staate uf em Kontinänt erooberet. D Juude, wo si dört aadroffe häi, si überall guet in dr Gsellschaft integriert gsi, aber s Schiggsaal vo de äinzelne nazionaale jüüdische Gmäinschafte hätt kuum chönne underschiidliger si.

Boot mit Juude bi dr Überfaart vo Falster uf Ystad z Schweede, 1943

Z Dänemark, wo die nazionaali Regierig mit eme Minimum an Kooperazioon bis 1943 witer groosse Iifluss gha het, uf was im Land bassiert isch, het si sich de antijüüdische Maasnaame so wit wie mööglig widersetzt. E baar Mööned druf häi die Dütsche vorghaa, die däänische Juude z deportiere, häi das aber im Vorus de Dääne verroote. Die häi dr ghäimi Dransbort vo de Juude in Fischerboot uf Schweede organisiert und eso 7300 Juude usser Gfoor brocht. Au die 200 Juude, wo im Land bliibe si, si nid ganz ooni Understützig bliibe, so dass nume e chliine Däil in de Doodeslaager ermordet worde isch.

Z Norwääge häi die Dütsche dr Vidkun Quisling, won e Nazi-Sümpatisant gsi isch, Liste vo Juude lo ufstelle und noch deene häi im Summer 1941 no 1106 Juden z Norwääge gläbt. Die si zerst usgränzt, denn usgraubt und schliesslig vom Oktober 1942 aa uf Auschwitz deportiert worde, wo fast 800 von ene umchoo si.

In de Niiderlande het dr dütsch Riichskommissar Arthur Seyß-Inquart bald scho diskriminierendi Maasnaame iigfüert und vom Juli 1942 si alli Juude, wo verwütscht worde si, über s Durchgangslaager Westerbork in d Vernichdigslaager im Oste deportiert worde. Doodrbii häi die Dütsche sich chönne uf d Hilf vo niiderländische Nazionalsozialiste und andere Kollaboratöör stütze. Vo de öbbe 140'000 Juude, wo im Mai 1940 im Land gläbt häi, si drei Vierdel ermordet worde.

Belgie isch vom dütsche Milidär mit Hilf vo de belgische Generalsekretäär und iire Stääb verwaltet worde. Am Aafang vom Chrieg het s 60'000 Juude im Land gee, wo die mäiste von ene Flüchtling us Ostöiropa gsi si. Noch em üüblige Muster si si au doo usgränzt und usgraubt worde. Öbbe 30'000 Juude si vom August 1942 aa deportiert worde, und vo deene häi nume 1500 überläbt.

Noch sinere Kapitulazioon isch Frankriich ufdäilt worde in d Zone occupée im Norde, wo von ere dütsche Milidäärregierig verwaltet worde isch, s Elsass und Lothringe, wo de facto vom Riich annekdiert worde si, und in e Marionettestaat État français, wo bis zu sinere Bsetzig am 11. Novämber 1942 vom Marschall Henri Philippe Pétain regiert worde isch. Am 27. Septämber 1940 häi franzöösischi Instiduzioonen antijüüdischi Maassnaame afo iifüere, wie s Lois sur le statut des Juifs, e Gsetz, wo de Juude verbote het, z züügle, sich uf öffentlige Blätz ufzhalte und meereri Brüef uszüebe. Am 3. Oktober 1940 si Bruefsverbot und dr Usschluss vo öffentlige Ämter aagordnet worde.

S Commissariat Général aux Questions Juives het antisemitischi Bropaganda verbräitet und s jüüdische Äigedum graubt, Kardeije vo de Juude im Vichy-Frankriich ufgstellt und d Administrazioon vo dr juudefindlige Politik understützt. Es het mit dr Gestapo zämmegschafft und d Deportazioon vo de franzöösische Juude in Vernichdigslaager vorberäitet, was denn die franzöösischi Bolizei usgfüert het. Im Septämber 1943 het d Weermacht au d Kontrolle in dr italiänische Zone übernoo, wo d Juude bis denn weenig belästigt worde si.

1939 häi öbbe 300'000 Juude z Frankrich gläbt. Zwüsche 1942 und em Juli 1944 si fast 76.000 Juude in Vernichdigslaager deportiert worde und vo deene häi nume öbbe 2'500 überläbt. Aber z Frankriich het s im Vergliich zu andre bsetzte Länder weniger jüüdischi Opfer gha. Das isch under anderem au de Widerstandsbeweegige und vile Äinzelpersoone z verdanke, wo Juude versteckt häi.

Wo die italiänisch Armee z Griecheland kä Erfolg gha het, häi die Dütsche im Balkanfäldzug, wo am 6. April 1941 aagfange het, Jugoslawie am 17. April zur Kapitulazioon zwunge und denn s Land an verschidnigi Intressänte afo verdäile. Kroazie isch en unabhängige Staat worde, und die regierende Faschiste häi alli Minderhäite afo verfolge. Vo 40'000 Juude si 30'000 ermordet worde. In de andere Däil vom Land wie Serbie, Slowenie, Mazedonie und Montenegro und au in Griecheland häi öbbe nüün vo zää Juude dr Chrieg nid überläbt.

Wäge de Eräigniss uf em Balkan het dr Hitler dr Überfall uf d Sowjetunion um e Monet verschoobe. D Weermacht isch schnäll vorwärts choo und grad noch dr Armee si Iisatzgrubbe, wo us dr SS, em Sicherhäitsdienst und dr Gestapo rekrutiert worde si, dur die bsetzte Gebiet zooge und häi, wie s dr Kommissarbefääl vom 6. Juni 1941 aagordnet het, süstematisch alli sogenannte unerwünschte Elimänt, d. h. politischi Kommissäär, aktivi Kommuniste und vor allem Juude afo umbringe, nid sälte mit Understützig vo dr iihäimische Bevölkerig. Es het aber au do und dört mäistens erfolgloosi Versüech gee, Juude z rette. Vo de vier Millioone Juude, wo im Früelig 1941 in Westrussland gläbt häi, si öbbe drei Millioone ermordet worde.

in de Staate, wo mit Dütschland verbündet gsi si

Z Finnland häi nume e baar duusig Juude gläbt, die mäiste von ene Flüchtling us Russland. Si si aaständig behandlet worde und wo in de 1930er Joor Rächtsradikali wie d Lapua-Beweegig dr Antisemitismus brobagiert häi, häi si wenig Erfolg gha drmit. Au dass d Finne zämme mit Dütsche gege d Sowjetunion kämpft häi, het d Laag vo de Juude nid verschlächderet. Wo d Bolizei acht ööstriichischi Juude usgwiise het und die vo de Nazi festgnoo und ermordet worde si, isch d Wuet vo dr Bevölkerig eso grooss gsi, ass Minister zruggdrätte si und vo denn aa käni Juude me usgwiise worde si.

Bulgarie isch wirtschaftlig vo Dütschland abhängig gsi und het au vom Balkanfäldzug brofitiert. Dr Antisemitismus isch verbräitet gsi, und 1939 si alli usländische Juude us em Land gwiise worde. Vom Juli 1940 aa si diskriminierendi Gsetz, wo de dütsche Rassegsetz äänlig gsi si, iigfüert worde. Wo 1941 griechischi und jugoslawischi Gebiet an Bulgarie cho si, häi d Juude dört die bulgarischi Bürgerschaft nid übercho und jüüdischi Flüchtling si de Dütsche usgliiferet worde. Noch dr Wannseekomferänz häi die Dütsche im Früelig vo 1942 verlangt, ass alli Juude in de bulgarisch verwaltete Gebiet usgliiferet wurde. D Bulgare häi däm zuegstimmt und d Deportazioone afo vorberäite. Öbbe 11'500 Juude us de annektierte Gebiet si im Merz 1943 deportiert worde. Aber us em alte Staatsgebiet si käni Juude an d Gestapo usgliiferet worde. Brotest vor allem vo dr Chille aber au us dr Bevölkerig häi dr Zar drzuebrocht, ass im Mai 1943 alli Deportazioone uf umbestimmti Zit verschoobe worde si.

Ungarischi und dütschi Soldaate driibe verhafteti Juude ins Stadttheater im Oktober 1944 (Ufnaam us em Bundesarchiv).

Noch em Zwäite Wiener Schiidsspruch het Rumänie 1940 Ungarn e Däil vo Siibebürge müesse abdrätte, wo öbbe 300'000 Juude gläbt häi und 1941 si no 20'000 drzue cho noch dr Bsetzig vom jugoslawische Batschka. Ändi August 1941 isch dr erst Massemord an öiropäische Juude begange worde, wo Ungarn 23'600 Juude usgwiise het und die im im Massaker vo Kamenez-Podolsk vo SS-Drubbe und dütsche Ordnigsboliziste verschosse worde si. Im Chrieg gege d Sowjetunion si bis zu 50'000 jüüdischi Zwangsarbäiter an d Ostfront gschiggt worde, und vo deene si im Januar 1943 40'000 umchoo, wo die 2. ungarischi Armee sich ufglööst het und vor de Russe gflüchdet isch. Wo dr Miklós Kállay Brömieeminister worde isch, het er sich de Dütsche Fordrige noch ere schnälle Löösig vo dr Juudefroog widersetzt. Er het under em Druck vom Hitler zwar d Diskriminierig vo de Juude im wirtschaftlige Lääbe iigfüert, aber er het im Ghäime mit de Allierte drüber greedet, wie Ungarn sich us em Chrieg chönnt uuse halte. Am 19. Merz 1944 häi die Dütsche s Land bsetzt und sofort mit dr Juudevernichdig aagfange. Si häi en achtchöpfige Juuderoot iigsetzt, zum d Massnaame besser chönne duuresetze. D Deportazioone uf Auschwitz häi am 15. Mai 1944 in Nordostungarn aagfange, und bis in Juli 1944 si mee as 400'000 Juude us dr Browinz in d Doodeslager verschiggt worde. Denn het dr Mord in Budapest aagfange und bis zur sowjetische Bsetzig vo dr Hauptstadt am 18. Januar 1945 si öbbe 98'000 Juude umbrocht worde. Vo de 825'000 Juude, wo z Ungarn gläbt häi si mee as zwäii Driddel ermordet worde.

Rumänie under em Marschall Ion Antonescu isch mit Dütschland verbündet gsi und het im Juni 1941 die jüüdische Manne zur Zwangsarbet iizooge, jüüdischi Immobilie entäignet, Juude us em Staatsdienst entloo und dur Gsetz in Ruin driibe. Noch em Überfall zämme mit Dütschland uf d Sowjetunion si bim Pogroom vo Iași öbbe 13'000 Juude ermordet worde. In de zruggereooberete Gebiet Nordbukowina und Bessarabie isch sofort die ethnischi Süüberig vorberäitet und vom Juli aa usgfüert worde. Fast alli Juude us de zrugerooberete Gebiet si uf Transnistrie deportiert worde, wo vo 190'000 nume 50'000 überläbt häi. Im östlige Rumäänie si 115'000 ukrainischi Juude vo Dütsche und Rumäne ermordet worde. mit dr aktive Hilf vo dr Bevölkerig. 1942 het dr Antonescu de Dütsche zwar versproche, au d Juude in Altrumänie z vernichde, het s aber denn lo sii und d Juude au nid an die Dütsche usgliiferet, won er gsee het, wie sch die milidäärischi Laag het afo verschlächdere. Aber us de Gebiet, wo im Zwäite Wiener Schiidspruch Ungarn zuedäilt worde si, häi vo 130'000 Juude nume 10'000 überläbt. S Ändi vom Holocaust z Rumänie, wo schetzigswiis 350'000 Opfer gforderet het, isch erst mit dr sowjetische Erooberig vom Land choo.

D Seward Road im Shanghaier Ghetto um 1943

Für jüüdischi Flüchtling si Japan und sini bsetzte Gebiet relatiiv sicher gsi. Es het zwar antisemitischi Tendänze under de japanische Soldaate ge, wo bi dr Sibirische Intervenzioon im Russische Bürgerchrieg (1918–1922) drbii gsi sin und vo dr extreem antisemitische Wissen Armee antijüüdischs Gedankeguet ufgno häi. In de 1930er Joor het s japanische Usseministerium im Fugu-Blaan Siidligsblään für Juude afo entwiggle und vom ene autonoome jüüdische Staat greedet. 1938 isch verbote worde, Juude us Japan uszwiise aber gliichzitig au ufznee, usser wenn s sich für die japanischi Wirtschft gloont het. E Sekretär vo dr Gsandschaft vo dr Mandschurei het aber bis Mai 1940 12'000 Juude und andere Flüchtling Visa usgstellt. Mit em japanische Aagriff uf Pearl Harbor im Dezämber 1941 isch d Flucht uf Schanghai, wo japanisch bsetzt gsi isch, ummöglig worde. D Nazi häi Druck gmacht uf Japan, und es het am 15. Novämber 1942 beschlosse, z Schanghai en Art Ghetto iizrichde. Aber die dütsche Blään für en «Ändlöösig» häi d Japaner nie übernoo.

in de Staate, wo nid vo Dütschland dominiert worde si

Dr Bass vo dr Agatha Süss. mit em J-Stämpel.

In Sache Juude häi au die Staate, wo demokratisch bliibe si, e groosse Dolgge im Räinheft. Die wenigste häi Flüchtling dur iir Land welle loo, no weeniger si baraat gsi, sä ufznee, und am schlimmste isch s mäistens für d Juude gsi. Dr Grund isch hauptsächlig dr dradizionell Antisemitismus, aber au d Abhängikäit vo de Aggsemächt het e Rolle gspiilt.

So isch dr Spiilruum vo dr Schwiz zwüschen em faschistische Italie, Nazidütschland und Vichy-Frankriich eender äng gsi, und für d Diskriminierig vo de jüüdische Flüchtling isch daas nid die schlächtist Usreed gsi. D Schwiz het öbbe 25'000 Juude ufgnoo, aber no mee, öbbe 30'000 nid ins Land gloo.

In de 1930er Joor isch d Iiwanderigspolitik vo Schweede für Juude seer restriktiiv gsi, aber immerhin 3000 häi dört Asyl gfunde. Wääred em Chrieg si 1942 fast duusig norwäägischi Juude uf Schweede gflüchdet und im Oktober 1943 häi d Dääne fast die ganzi jüüdischi Bevölkerig uf Schweede chönne schmuggle. In de letschte Wuche vom Chrieg häi d Schweede e baar duusig Gfangnigi us Konzentrazioonslaager chönne befreije und uf Dänemark und Schweede lo faare. Noch em Chrieg häi Politiker in Schweede die feelendi Willkommenskultur de Juude gegenüber drmit grächtferdigt, ass zum Bischbil d Stockholmer Gmäind sich no weniger für die jüüdische Flüchtling iigsetzt häig ass dr schweedisch Staat.

Irland het immer nume e chliini jüüdischi Gmäind gha, mäistens weniger as fümfduusig Persoone, und si si fast immer toleriert worde. Wenn s emol en antisemitische Usbruch gee het, isch d Reakzioon vo dr Bevölkerig vilmol negatiiv gsi. D Füerer vo de bolitische Bardeie hingeege, dr Arthur Griffith vo dr Sinn Fein oder dr Éamon de Valera, wo d Fianna Fáil gründet het, si mit iiren antisemitische Ideä nid hinder em Bärg bliibe. Wääred em Chrieg, wo die Irisch Republik offiziell nöitraal bliibe isch, isch d Rolle vom Staat jüüdische Flüchtling gegenüüber abwiisend gsi.

Au in Groossbritannie isch dr Antisemitismus gwaggse in de 1930 Joor, aber d Juude si vo iire nidjüüdische Noochbere, de Sozialiste und de Gwärkschafler in iirer Usenandersetzig mit Antisemite, vilmol vo dr Britische Union vo de Faschiste, handchreftig understützt worde. De Flüchtling gegenüber isch dr Staat nid seer hilfriich gsi, aber öbbe 40'000 ööstriichischi und dütschi Juude und 50'000 Juude us andere öiropäische Staat häi en Ufenthaltserlaubnis überchoo. Aber noch dr Evian Komferänz häi nume no Chinderdransbort in s Land döfe und öbbe zää duusig Chinder si eso grettet worde.

Üübersee

Nord- und Süüdamerika si für Flüchtling mit Vermööge bis zum Usbruch vom Zwäite Wältchrieg, wo s Räise uf Üübersee braktisch ummööglig gmacht het, die bevoorzugte Ziil gsi. Für d Juude si die Veräinigte Staate noch de Iiwanderigsgsetz vo 1921 und 1924 unerräichbaar worde und vili anderi Staate häi äänligs gmacht, sigs dur Gsetz oder dur administratiivi Maasnaame wie ass si äifach käni Visa usgstellt häi.

Tüpisch für die Zit isch d Gschicht vo dr SS St. Louis, wo im Mai 1939 vo Hamburg über en Ozean gseeglet isch mit 936 jüüdische Flüchtling an Bord. In Kuba aachoo häi die usser 28 mit gültige Räisedokumänt d Erlaubnis nid überchoo, an Land z goo, und dr amerikanisch Bresidänt Roosevelt sälber het em Schiff verbote im ene amerikanische Haafe vor Anker zgoo. Au Kanada het sini Gränze nid ufdoo. S Schiff isch zrugg uf Öiropa und in Belgie häi d Bassaschier döfe an Land go und si in Ängland, Frankriich, Belgie und de Niiderlande ufgnoo worde. Uf dere Räis het dr Kapitään Gustav Schröder alles gmacht, won er het chönne, zum sini Bassaschier z rette.

In de Veräinigte Staate isch dr Antisemitismus in de 1920er Joor stark gwaggse: In 1921 und 1924 si Gsetz in Chraft dräte, wo d Iiwanderig erschweert häi, vor allem für Juude, dr Ku Klux Klan isch sterker worde, dr Dearborn Independent, wo dr Henry Ford vo 1919 bis 1927 uusegee und zu äinere vo de grösste Zitige in Amerika gmacht het, het antijüüdischi Brobaganda verbräitet und dr Briester Father Coughlin het uf em Radio Brandreede gege d Juude ghalte. In ere Umfroog in 1938, häi öbbe 60 Brozänt gsäit, d Juude sige "greedy," "dishonest," und "pushy." Die antisemitischi Organisazioon Christian Front, wo vom Coughlin inspiriert worde isch, isch 1940 vo dr FBI undersuecht worde, wo gfunde het, ass si Waffe sammli zum Juude, Kommuniste und e Dotzed Mitgliider vom Kongräss umzbringe. In de kritische Joor vor dr Schoa häi die Veräinigte Staate nume 21'000 öiropäischi Flüchtling ufgnoo.

Dr Christie Pits riot am 16. August 1933 isch en antisemitische Ufruer z Toronto gsi.

D Situazioon in de andere nord- und süüdamerikanische Länder isch äänlig gsi. Kanada zum Bispil het in de 1930er und 40er Joor nume 5'000 jüüdischi Flüchtling ufgnoo. S Klima im Land isch stark antisemitisch gsi mit Kwoote für Juude an de Uniwersidääte (bis in d 1960er Joor,), mit antisemitische Ufrüer, mit Diskriminierig in Restorant und uf de Stränd oder dr Gründig vom Parti national social chrétien z Montreal.

Au in Brasilie isch dr Antisemitismus im 20. Joorhundert sterker worde mit eme Hööepunkt zwüsche 1933 und 1945, wo s Land au käni Juude ufgnoo het. Argentinie het no bis 1938 Juude ufgnoo, denn aber nöiji Iiwanderigsreegle iigfüert, wo d Juude benoochdäiligt häi,

D Rolle vo de internazionaale Organisazioone

Der Völkerbund isch e zwüschestaatligi Organisazioon gsi, wo im Januar 1920 as Ergääbnis vo dr Bariiser Friidenskomferänz gründet worde isch. Si Ziil isch s gsi, mit eme Schiidsgricht Komflikt zwüsche Staate z lööse und dr Friide z sichere, was nid seer guet funkzioniert het. Nid zu sine Ufgoobe isch dr Schutz vo Äinzelpersoone gsi, solang si nid en internazionaals Brobleem worde si, wie d Masseflucht vo Antikommuniste us dr Sowjetunion, vo armeenische (1924), assüürische, türkische (1928) und saarländische (1935) Flüchtling, wo dank de Nansen-Bäss vilmol Ufenthaltsbewilligunge häi chönne überchoo. Was au immer dr Grund gsi isch drfür, dütsche Juude si die Uswiis nid usgstellt worde.

Noch em Erste Wältchrieg het er d Verantwordig für ehemooligi dütsche und türkischi Territorie übernoo, und d Verwaltig von ene de Siigermächt überdräit. So isch Palestina as Mandatsgebiet vo Groossbritannie übernoo worde mit em Ziil, dört e Häimet für s jüüdische Volk z gründe. Dr Widerstand vo de palestinänsische Araaber het e friidligi Löösig ummööglig gmacht und s Land isch 1948 im Palestinachrieg ufdäilt worde.

So weenig wie dr Völkerbund die jüüdische Hoffnige in Palestina het chönne erfülle, isch das im Vergliich zu was er für d Juude in Öiropa het chönne due, vil gsi. Meereri Staate im östlige und südöstlige Öiropa häi noch em Wältchrieg Verdrääg underschriibe, wo die nazionaale Minderhäite dört hätte sölle schütze. D Situazioon vo de Juude vor allem in Poole und Rumäänie isch seer häikel gsi. Dr Root vom Völkerbund, wo Diskrimnierig hätt sölle verhindere, het in dr ganze Zit vo sinere Existänz nume e baar mol über s Thema diskutiert. Im Fall vo Ungarn het sich dr Root abgfunde mit de Usreede vo dr ungarische Regierig, in Ooberschleesie het er s doch fertig brocht, ass Dütschland dr dütsch-polnisch Verdraag bis 1937 respektiert het und de Juude iiri verbürgte Rächt gloo het. 1921, wo Ööstriich polnischi Juude het welle verdriibe, het dr Völkerbund interweniert und die mäiste häi döfe bliibe. Sust isch dr Bund zimlig hilfloos bliibe. D Pogroom in dr Ukraine, dr brekäär Status vo de Juude noch dr Machtergrifig vo de Nazi in Danzig, s Rächt zur äigene Nazionalidäät, vernümftigi Iibürgerigsreegle, daas alles und mee isch z vil gsi für e Völkerbund. D Reakzioon vo dr Vollversammlig zu dr Dragöödie vo de dütsche Juude noch dr Machtergrifig vom Hitler isch s gsi, d Empfäälig vo 1922 z widerhoole, ass Staate, wo käni gsetzlige Verpflichdige im Völkerbund gegenüüber häi, wo iiri Minderhäite beträffe, deere iiri Rächt sötte schütze und si mit Toleranz behandle.

D Renée-Marguerite Frick-Cramer (1887-1963) isch e MItgliid vom IKRK wääred em Zwäite Wältchrieg gsi und äini vo de weenige, wo verlangt het, ass s Roote Chrüz d Massemord vo de Nazi öffentlig wurd verurdäile.

Die Internazionaali Rotchrüz-Beweegig (IKRK) het zwar immer wider brobiert z erräiche, ass d Konzentrazioonslaager wie d Chriegsgfangenelaager behandlet wurde, aber die nazionaalsozialistische Behörde und s Dütsche Roote Chrüz, wo gliichgschaltet gsi isch, häi en ängi Zämmenaarbet verwäigeret. Drzue isch choo, ass s Roote Chrüz vo dr Schwiz finanziert worde isch und sich noch dr Politik vom Bundesroot het müesse richde. Das het bedütet, ass es die Dütsche nid het döfe verergere und au bi de Allierte sich het müesse zrugghalte wäge dr Schwizer Nöitralidäät. Öb s öbbis gnützt hätt, isch unsicher, wil die Allierte scho früe vo de Deportazioone und de Doodeslaager gwüsst häi.

Vom Novämber 1943 aa het s IKRK döfe Pakeet an Gfangnigi in KZ schigge, wenn s iire Naame kennt het und gwüsst het, wo si gfange ghalte si. Das si vor allem d Laager Dachau, Buechewald, Ravensbrück und Oranieburg-Sachsehuse gsi und nid in de Doodeslaager.

Au die katholischi Chille isch kritisiert worde, wil ire Brotest gege d Diskriminierig und d Verfolgig vo Minderhäite eso anäämisch gsi isch, ass er uf niemer Iidruck gmacht het. 1937 isch im Pius XI. si Enzyklika «Mit brennender Sorg» (lat. Ardente cura) erschiine, wo zwar die nazionaalsozialistischi Ideologii und d Konkordatsbrüch verurdäilt het, aber d Verfolgig vo de Juude und vo andere Minderhäite nit erwäänt het. In dr neggste, blaante Enzyklika Humani generis unitas («D Äihäit vom Menschegschlächt») hät die nazionaalsozialistischi Rasseideologii diräkt sötte verurdäilt wärde, si isch aber nie veröffentligt worde.

Dr Pius XII. isch am Aafang villicht no vorsichdiger gsi as si Vorgänger. D Deportazioone vo Juude in Oste si im Vatikan scho am Aafang vom Joor 1941 bekannt gsi. Im Joor druf het dr amerikaanisch Botschafter bim Vatikan aagfrogt, öb si d Bricht über Massedeportazioone chönne bestäätige und dr Kardinalstaatssekretär Luigi Maglione het in sinere Antwort gsäit, si wüssi nüt sicher. Forscher im Ghäimarchiiv häi käni Bewiis gfunde, ass dr Vatikan über d Gröieldaate vo de Nazi gwüsst häig. Wo im Oktober 1943 d SS d Juude vo Room festgnoo het, si im Babst sini Interwenzioone ooni Erfolg bliibe, Immerhii isch für d Juude en allgemäins Chillenasüül iigfüert worde und in Rom elläi si bis zur Befreijig am 4. Juni 1944 öbbe 4500 Juude versteckt und grettet worde.

Die sältene Liechtblick

Soweenig wie die groosse Organisazioone doo häi oder häi welle due, häi sich immer wider Äinzelni und chliini Grubbe für Verfolgti iigsetzt und vilmol drbii iir Lääbe in Gfoor brocht. In Israel het Yad Vaschem Duusige vo deene Hälfer e Dänkmol gsetzt und si mit em Ditel Grächte under de Völker uszäichnet.

Eretz Israel

Im osmanische Palestina

Im spoote 19. und Aafangs vom 20. Joorhundert si zääduusigi vo Juude im Land aachoo und die jüüdische Bevölkerig isch vo öbbe 24000 im Joor 1882 uf 94000 am Aafang vom Erste Wältchrieg gwaggse. Im Underschiid zum Alte Jischuw, wo vor allem für e Glaube gläbt het, isch dr Nöi Jischuw motiwiert gsi vom Zionismus, wo äins vo de Hauptziil von em isch, ass d Juude e Häimet sötte ha, wo si nid verfolgt wurde. Die erst grooss Iiwanderigswälle isch die Erst Alija (1882–1903) gsi, wo us öbbe 25'000 bis 35'000 Iiwanderer us Ostöiropa, Russland, Rumänie und em Jemen bestande het. D Bedingige im Land si so schlächt gsi, ass öbbe d Helfti von ene wider usgwanderet isch, aber die wo bliibe si, häi öbbe 40'000 Hektare Land kauft und fast 30 gröösseri Siidlige baut. Si häi s Hebräische modärnisiert un hebräischi Schuele gründet, so dass Hebräisch noo di noo d Alldaagssprooch vo dr jüüdische Bevölkerig worde isch.

Tel Aviv: D Verloosig vo de erste Baublätz, 1909

Die Zwäit Alija het vo 1904 bis 1914 duurt. Öbbe 35'000 Juude si iigwanderet, e baar us Jemen aber die mäiste si us em Russische Riich gflüchdet, wo die zaristischi Bolizei Pogroom aazettlet het. Mee jüüdischi Siidlige si gründet worde, drunder Tel Aviv im Joor 1909. Dr Erst Wältchrieg het e witeri Iiwanderig für e Zitli ummööglig gmacht. Die Osmanisch Regierig het e Hufe Juude usgwiise as Aaghöörigi vo findlige Staate. 1917 het si die jüüdischi Bevölkerig vo Tel Aviv/Jaffo deprtiert, won e Hufe von ene denn an Hunger und Chranket gstorbe si. Wääred em Erste Wältchrieg isch d Zaal vo de Juude z Palestina vo 94'000 uf 60'000 gsunke, so dass si nume no öbbe acht Brozänt vo dr Gsamtbevölkerig usgmacht häi.

D Zit vom britische Mandat

1917 häi britischi,australischi und nöiseeländische Drubbe Palestina erooberet und bsetzt. Groossbritannie und Frankriich häi denn 1918 under sich d Iiflusssfääre im Nooche Oste usghandlet und Palestina isch britischs Gebiet worde. S Mandaat vom Völkerbund isch am 29 Septämber 1923 in Chraft drätte

Dr Herbert Samuel, wo hinder dr Balfour Deklarazioon gsteggt het, isch zum erste Hoochkommissar vom mandatorische Palestina ernennt worde und het mit de Folge vo de Verspräche, wo Groossbritannie de Juude und de Araber gmacht het, müesse lääbe: d Araber häi iire versprochnig unabhängig Staat welle und d Juude iiri Häimet. D Juude wo im Chrieg us Palestina verdriibe worde si, häi zrugg ins Land dörfe und in dr Dritte Alija, wo 1919 iigsetzt het, si öbbe 40'000 Juude vor allem us Russland und Rumänie iigwanderet, bis 1923 e wirtschaftligi Kriise z Palestina aagfange het. Aber scho mit dr Vierte Alija (1924-1931) isch d Zaal uf 80'000 Iiwanderer aagstiige. Die si vor allem us Poole und dr Sowjetunion cho. Die Fümfti Alija vo 1932 bis 1938 het zum e groosse Däil us öbbe 200'000 dütsche Juude bestande, wo vor de Nazi gflüchdet si. D Juude häi witerhi Land ufkauft, und Siidligi gründet. Tel Aviv isch in dere Zit zun ere Metropoole gwaggse, wo mee as e Drittel vo alle Juude in Palestina gläbt het.

Jüüdischi Instiduzioone under em Mandaat

Dr Yitzhak Ben-Zvi vor em Parlamänt vo Palestina, Septämber 1944

D Juude häi bald iigsee, ass si sich sälber müesse Instituzioone gee, für zum iiri Gmäinschaft z organisiere. Dr Jüüdisch Nazionalfoo isch zwar scho 1901 gründet worde, aber si Rolle isch under em Mandaat immer gröösser worde, je mee Iiwanderer in s Land cho si. Bis 1948 het er vor allem Land für jüüdischi Siidler in Palestina kauft im Naame und mit dr finanzielle Hilf vom Juudedum uf dr ganze Wält.

S Parlamänt vo Palestina zur Mandaatszit (hebräisch אֲסֵפָת הנִבְחָרים Assefat ha-nivcharīm, dütsch ‚Versammlig vo de Representante‘; änglisch Assembly of Representatives) isch am 19. April 1920 gründet worde as die gweelti parlamentarischi Verdrätig vo dr jüüdische Bevölkerig im Völkerbundsmandaat für Palestina. D Mandaatsbehörde häi s as Personalkörperschaft anerkennt. D Versammlig het dr Nazionaalroot (hebräisch הַוַּעַד הַלְּאֻמִּי Ha-Waʿad ha-Lə'ummī) gweelt, as Exekutive vom Jischuv.

Im Dezämber 1920 het dr David Ben-Gurion d HaHistadrut HaKlalit schel Ha‘Owdim B'Eretz Israel (הָהִסְתַּדְּרוּת הַכְּלָלִית שֶׁל הָעוֹבְדִים בְּאֶרֶץ יִשְׂרָאֵל – dr „Allgemäin Verband vo de Arbäiter im Land Israel“), abkürzt Histadrut, gründet. Si isch dr Dachverband vo de Gwärkschafte z Israel und het en entschäidendi Rolle in dr Verwirkligung vom „zionistische Projekt“ gspiilt und in dr Woolfaart vo de Arbäiter mit eme äigene Gsundhäitswääse.

D Jewish Agency (Sochnut) isch am 11. August 1929 uf em 16. Zionistekongräss gründet worde. Si isch im Völkerbundsmandat für Palestina vorgsee gsi as d Verdrätig vo de Juude. Im Jischuv isch si d Regierig vo de Juude gsi, het mit dr britische Mandaatsverwaltig verhandlet und e Hufe vo de intärne Regierigsgschäft übernoo.

Hagana Kämpfer vor Migdal Tzedek, 1936

D Hagana isch e paramilidäärischi Undergrundorganisazion gsi, wo zum Schutz vom jüüdische Jischuv noch em Jerusalemer Juudepogroom im April 1920 gründet worde isch. Wil dr Bsitz vo Waffe under dr Mandaatsverwaltig illegal gsi isch, si Schusswaffe und Munizioon mäistens über Sürie, wo vo de Franzoose kontrolliert worde isch, ins Land gschmugglet worde. Noch em Hebron Massaker 1939 het sich d Hagana straffer afo organisiere, mee Mitgliider rekrutiert und d Usbildig verbesseret. Si het äng mit de Notrim, ere jüüdische Mandaatsbolizei, zämmegschafft.

D Hagana het die moderaati polischi Linie vo dr zivile Füerig respektiert. Radikaali Mitgliider vom rächte Flügel häi sich aber scho 1931 abgspaltet und dr Irgun Tzwa’i Le’umi (uf dütsch 'Nazionali Milidäärorganisazioon', abkürzt Etzel) bildet. De Extremiste isch au dr Irgun z moderaat gsi und si häi dr Lechi gründet- Bäidi Organisazioone si vor allem dur iiri terroristische Aaschleeg bekannt gege Araber aber mee und mee au gege die britischi Mandaatsverwaltig.

D Entwigglig bis zum arabische Ufstand

Vo 1922 bis 1947, isch d Wirtschaft vom jüüdische Sektor bro Joor um 13.2% gwaggse, die vom arabische um 6.5%. 1936 isch dr jüüdisch Sektor scho wichdiger gsi as dr arabisch, und e Juud het im Durchschnitt 2,6 mol sovil verdient wie en Araber. D Underschiid si uf d Inwestizioone zruggange, wo sich bi de Juude nid nume uf d Wirtschaft konzentriert häi, sondern au uf d Erziejig und anderi soziali Instituzioone. So häi 1932 86% vo de Juude chönne lääse und schriibe, bi de Araber si s nume 22% gsi. Die schnälli Entwigglig vo dr jüüdische Bevölkerig het bi de lokaale Araber Wuet usglööst, wo immer wider emol zu brutaale Aagriff uf Juude gfüert het. Scho 1921 si hundert Lüt bim ene Ufstand z Jaffo umcho. Dr Samuel het s nid fertig brocht, d Araber z besänftige. Im Palestina Ufruer vom August 1929 si 250 Juude ermordet worde.

Dr arabisch Ufstand, 1936–1939

Lueg au Dr Arabisch Ufstand

Dr Arabisch Ufstand vo 1936 bis 1939 isch denn nid nume gege d Juude grichdet gsi, sondern au gege d Brite, wo in dr Sicht vo de Araber, d Juude bevorzugt häi. D Brite häi d Ufruer mit herte Maassnaame underdruggt, Noch Schetzige sige 10 Brozänt vo de arabische Manne umchoo, verwundet, deportiert oder iigsperrt worde. Mee as 120 Palestinenser si zum Dood verurdäilt und 40 si ghängt worde. D Folge vom Ufstand si für d Araber schlimm gsi. Si häi nid nume käins vo iire Ziil erräicht, weder die zionistischi Siidlig no s Ändi vom britische Mandaat, si häi au iiri Füerer verloore, iiri Wirtschaft isch vom jüüdische Sektor abgschnitte worde, d Beziejige zwüsche de Brite und de Juude häi sich verdieft. S Wissbuech, wo die britisch Regierig 1939 veröffentligt het, wird as Reakzioon uf dr Ufstand aagluegt. S Brogramm isch gsi, ass Palestina nid ufdäilt wurde sondern ass s Ziil sig e gmäinsaami arabisch-jüüdischi Regierig in ganz Palestina innerhalb vo zää Joor z errichde. Es het au die jüüdischi Iiwanderig uf Palestina iigschränggt und d Möögligkäit, dört Land z chaufe. D Juude häi s as e Verrot an de britische Verspräche aagluegt, wääred es bi de Araber käi Zuestimmig gfunde het.

Im Zwäite Wältchrieg

Das alles het s Waggsdum vo dr jüüdische Bevölkerig nid aaghalte, wo 1939 scho 450'000 stark gsi isch. Wääred em Zwäite Wältchrieg het Palestina e wirtschaftligi Waggsdumsperioode erläbt und s het relatiiv weenig Komflikt zwüsche de Bevölkerigsgrubbe gee. Dr Mufti vo Jerusalem, dr Mohammed Amin al-Husseini, wo as Füerer vo de arabische Palistenser gulte und radikaal nazionalistischi und antisemitischi Posizioone iignoo het, het z Dütschland gläbt und so die lookale Araber nume weenig chönne ufstachle. Wo dr Chrieg usbroche isch het die jüüdisch Bevölkerig Groossbritannie understützt, drotz em Wissbuech - d Palestinenser häi zum Däil uf d Aggsemächt gsetzt, die äinte wil daas iirer antizionistische oder antisemitische Ideologii entsproche het, die andere wil si ghofft häi, mit dr Understützig vo Dütschland daas z überchoo, wo si mit em 1936er Ufstand häi welle erräiche. Aber au Groossbritannie het arabischi Understützer gha: öbbe 6'000 palestinensischi Araber si zur Britische Armee, im Vergliich zu 30'000 palestinensische Juude. Palestina sälber isch nid seer inwolwiert gsi im Chrieg sälber, aber wo Italie am 10. Juni 1940 Groossbritannie dr Chrieg erkläärt het, het sini Luftwaffe bald druf e baar Bombenaagriff gege Haifa und Tel Aviv gmacht. 1942 isch im Jischuw d Angst vor ere mööglige Inwasioon vom Rommel sinere Panzerarmee gwaggse. D Hagana, understützt vo de Brite, het druf mit de Palmach en Elitedrubbe usbildet. Erst 1944 het die britischi Regierig d Gründig von ere jüüdische Brigade erlaubt, wo jüüdischi und nid-jüüdischi Offizier gha het. D Brigade het vor allem in Italie gege die Dütsche kämpft. Iiri Mitgliider häi noch em Chrieg e wichdigi Rolle gspiilt in dr Flucht vo Juude us Öiropa noch Palestina und spööter in de Kämpf gege die arabische Armeä im Palestinachrieg.

Wo 1944 dr Menachem Begin dr Aafüerer vom Irgun worde isch und dr stillschwiigend Waffestillstand gege Groossbritanie beändet het und Aagriff gege d Brite in Palestina blaant het, het d Füerig vo dr Jüüdische Agentur daas nid akzeptiert und het in dr sogenannte Saison herti Maassnaame gegen en Irgun und gege Lechi beschlosse und meereri vo iire MItgliider an die britische Autoriteete usgliiferet.

Noch em Zwäite Wältchrieg

In de Joor noch em Chrieg isch d Kontrolle vo de Brite über Palestina immer mee gschwecht worde. Das het e baar Gründ gha, drunder die:

• Grossbritannie het mee as 100'000 Drubbe in Palestina müesse stazioniere und das isch für die britisch Wirtschaft, wo under ere Noochchriegszitdepressioon glitte het, z düür cho. Die öffentlig Mäinig z Groossbritannie het afo en Ändi vom Mandaat verlange.
• D Sicherhäitslaag het sich schnäll verschlächteret, wo alli jüüdische paramilidäärische Milize (Hagana, Irgun and Lechi) Aagriff uf strategischi Iirichdige gmacht häi. Drzue si au persöönligi Aagriff vo Site vom Irgun und Lechi gege Milidäär und Beamti gmacht worde. Das het dr Moraal und em Brestiisch vo de Brite in Palestina seer gschaadet und dehäi d Lüt drzue broch, dr Abzuug vo de britische Drubbe us em Mandaat z verlange.
• Dr amerikanisch Kongress het e Kredit ufgschoobe, wo Groossbritannie brucht het, für dass es nid Bankrott miech. Das het er gmacht wil Groossbritanie es Verspräche nid het welle iilööse, wo s im Truman gmacht het, nämlig 100'000 Überlääbende vom Holokaust z erlaube z Palestina iizräise.

Im Früelig vo 1947 het die britischi Regierig veröffentligt, ass si s Mandaat well beände und het vo dr UN Generaalversammlig Verlangt, ass si wurd Vorschleeg mache, wie s mit Palestina söll witergoo. Si het s abgleent, d Verantwortig z übernee für e Löösig, wo nid vo bäide Site aagnoo wurd.

Dr UN Däiligsblaan und dr Bürgerchrieg, 30. Novämber 1947 – 1. April 1948

Dr Däiligsblaan vo dr UN, 1947

Am 29. Novämber 1947 het d UN Generalversammlig mit 33 gege 13 Stimme und 10 Enthaltige für d Resoluzioon 181 (II) gstimmt, wo vorschloot, ass s mandatorische Palestina söll ufdäilt wärde noch em Abzug vo de Brite in en unabhängige arabische Staat näben eme jüüdische Staat und eme bsundrige Reschiim für Jerusalem, wo au Bethlehem wurd drzueghööre. Die zionistische Aafüerer und au die jüüdischi Agentur häi dr Blaan akzeptiert, d Aafüerer vo de palestinenische Araber häi en abgleent und alli unabhängige islamische und arabische Staate häi drgeege gstimmt.

Ufrüer im Land si sofort usbroche und hunderti vo Juude und Araber si in de neggste Mööned umchoo. S britische Milidäär het vilmol nid interweniert. D Kämpf im erste Mooned vom Bürgerchrieg häi im Allgemäine in de gröössere Bevölkerigszentrum stattgfunde und si vo de Araber usgange. Arabischi Scharfschütze häi uf Autibus, Hüüser und Fuessgänger gschosse. Si häi au Bombe und Miine de Stroosse und Wääg nooch vergraabe. D Reakzioon vo dr Hagana isch vilmol nume defensiv gsi. Dr Irgun und Lechi hingeege häi wie zum Bischbil am 30. Dezämber z Haifa mit Bombe arabischi Ziviliste umbrocht, aber au Mitgliider vom Palmach und dr Carmeli Brigaade häi mänggisch aagriffe wie zum Bischbil bim Balad ash-Sheikh-Massaker. Vom Januar aa häi sich bäidi Site milidäärisch besser organisiert. Dr Mohammad Amin al-Husayni het mit e baar duusig Freiwillige e Blockade vom jüüdische Däil vo Jerusalem organisiert und dr Jischuw het Müeh gha, die 100'000 Juude dört z versorge. Braktisch alli panzerete Auti vo de Juude si zerstöört worde und hunderti vo Haganamitgliider si gfalle. D Laage vo de jüüdische Siidlige im Negev und im Norde vo Galiläa isch no schwiiriger gsi, under anderem wil d Juude uf die politische Entwigglige gwartet häi und nid zum Aagriff übergange si. Underdesse het dr David Ben-Gurion d Haganah nöi organisiert und dr Mildäärdienst obligatorisch gmacht. Jeede jungi Juud öb Maa oder Frau het e milidäärischi Grundusbildig überchoo.

Die internazionaali politischi Laag isch no komplizierter worde, wo d Amerikaner beschlosse häi, dr Däiligsblaan num z understütze. Das het dr Glaube vo dr Arabische Liga gsterkt, ass dä Blaan ganz chönni abgschafft wärde. D Brite häi vom 7, Februar 1948 aa d Annexion vom arabische Däil vo Palestina dur Dransjordanie z fördere.

Vo de Juude het d Füerig vom Jischuw erwartet, ass si iir Territorium wurde verdäidige, die arabischi Zivilbevölkerig hingeege het vilmol sovil Angst gha, ass bis zu 100'000 Lüt vor allem us dr stedtische Middelklass in de groosse Stedt oder in Gegende, won e Hufe Juude gläbt häi, äntwääder ins Usland oder in arabischi Zentrum witer im Oste gflüchdet si. Vor allem d Juude si schlächt bewaffnet gsi, aber dank Gäldspände vo amerikanisch Brivaatpersoone und dank em Stalin sinere Understützig vo de Zioniste, het d Hagana Waffe us em Zwäite Wältchrieg chönne chaufe, under anderem tschechoslowakischi Kampfflugzüüg. Die Arabischi Liga het mit e baar Regimänter vo dr Arabische Befreijigsarmee under em Fausi al-Kawukdschi im Land interweniert und sich vor allem in Galiläa und Samarie iignistet. Dr Abd al-Qadir al-Husayni het us Egüpte e baar Hundert Maa vo dr Armee vom Häilige Chrieg brocht. Au dütschi und bosnischi Chriegsdäilnäämer, under iine Offizier vo dr Waffen-SS, si d Palestinenser cho understütze, Im Vergliich zu de Usländer, wo im Jischuw si cho hälfe, häi die fremde Kämpfer de Palestinenser aber nid vil brocht. Wivil Opfer dr Bürgerchrieg kostet het, wäiss mä nid genau, Schetzige reede vo möögligerwiis 2000 Doote und 4000 Verwundete.

Im Staat Israel

D Gründig vom Staat Israel isch äini vo de groosse Zesuure in dr Gschicht vo de Juude. Sit em Undergang vom antike jüüdische Staat im Globte Land, si d Juude über Öiropa und dr Middler Oste verstreut gsi und häi kä nazionaals Zentrum ghaa. Si si fest in dr Gwalt vo de verschidnige Regierige gsi und häi nume weenig Möögligkäit iir äignigs Schiggsaal z beiiflusse. Das het sich mit dr Unabhängikäit vom äignige Staat radikaal gänderet.

Dr arabisch-israelisch Chrieg vo 1948

Israelischi Chriegsgfangnigi, woorschinlig z Egüpte, 1948–49

Am 14. Mai 1948 si die letschte britische Drubbe us Palestina abzooge und dr David Ben Gurion het die israelischi Unabhängigkäit erkläärt. No in dere Nacht häi Egüpte, Saudi-Arabie, Jordanie, dr Libanon, Irak und Sürie em junge Staat dr Chrieg erkläärt. Die israelisch Armee het die arabische Armeä, wo in Palestina iigfalle si, mit Erfolg abgweert und sogar Gebiete eroberet, wo im Däiligsblaan für d Palestinenser oder für d Jerusalemregioon vorgsee gsi si. Noch fufzää Mööned Chrieg isch Israel 50 Brozänt gröösser gsi as blaant. Es het au innerisraelischi Usenandersetzige gee. Im Juni 1948 het d Regierig vom Sozialist David Ben Gurion s Schiff Altalena vom rewisionistische Irgun under em Menachem Begin lo entwaffne, und das het zu schweere Kämpf mit dere Miliz gfüert.

Im Lauf vom Chrieg si vili Palestinenser gflüchdet oder verdriibe worde und si säge dere nazionaale Katastroofe d Nakba. E Hufe vo dene Flüchtling und iire Noochkomme läbe bis hüt in Flüchtlingslaager, wo vo dr UNRWA bedriibe wärde.

Vermiddlet vo de Veräinte Nazioone häi Israel uf dr äinte und Egüpte, Jordanie, dr Libanon und Sürie uf dr andere Site 1949 uf Rhodos e Waffestillstand usghandlet und d Waffestillstandslinie, wo as die Grüen Linie bezäichnet wird, isch im Groosse und Ganze d de facto Gränze vom Staat Israel worde. S Westjordanland und Ostjerusalem si vo Dransjordanie anekdiert worde, und dr Gasasträife isch under die egüptischí Herrschaft choo. Wääred Joorzäänt häi sich die arabische Staate gwäigeret mit Israel au nume z verhandle, bis 1979 Egüpte und 1994 Jordanie Friidensverdrääg mit Israel abgschlosse häi.

D Konsolidierig vom Staat Israel

Am 25. Januar 1949 häi d Waale zur erste Knesset stattgfunde, und die sozialdemokratisch Mapai het dr erst Brömieeminister gstellt, dr David Ben Gurion, Dr Chaim Weizmann isch zum erste Staatsbresidänt gweelt worde. Am 11. Mai 1949 isch Israel s 59. Mitgliid vo dr UN worde.

Die arabische Noochberstaate häi sich nid mit dr Existänz vo Israel abgfunde und häi e wirtschaftlige Boykott afo organisiere. Israel het sich dorum politisch und wirtschaftlig stark an Westöiropa und d USA bunde ooni aber sini Beziejige zur Sowjetunion ufzgee oder Däil vo de westlige Bündniss z wärde. In dr Wirtschaft häi dr Staat und d Histadrut e füerendi Rolle gspiilt. D Innepolitik isch stark vom Misdraue vo de Juude de arabische Mitbürger gegenüber brägt gsi und wääred zwäi Joorzäänt si die arabische Gebiet under Milidäärufsicht bliibe. Zwar häi d Palestinenser alli bürgerlige Rächt gha, aber d Bardeie, wo sä representiert häi, si e feste Däil vo dr Opposizioon bliibe und häi doorum kuum Iifluss uf d Regierigspolitik gha. Au die ultrareligiööse Juude häi sich nid im politische Lääbe welle integriere.

Am 5. Juli 1950 het d Knesset d Rückkeergsetz verabschiidet, wo alle Juude uf dr ganze Wält s Rächt gee het, uf Israel iizwandere. No vor däm Gsetz si aber scho Hundertduusigi vo Juude iigwanderet, was groossi finanzielli und logistischi Brobleem verursacht het. Under iine si vo 1947 bis 1950 öbbe 250'000 Holocaust-Überläbendi ins Land cho, D „Operazioon fliegende Deppig“ het zwüsche 1949 und 1950 öbbe 49.000 jemenitische Juude ghulfe, z immigriere, und d Brite häi s understützt, wäge de Pogrom, wo z Aden usbroche si. E Minderhäit in dr Regierigsbardei Mapai isch gegen e groossi jemenitischi Immigrazioonswälle gsi, wil si vor hooche Chöste bi dr Integrazioon Angst gha häi. Zwar het mä e Hufe vo de Nöiiiwanderer in arabische Dörfer, wo d Palestinenser im Unabhängigkäitschrieg verloo häi oder in britische Kasärne chönne loschiere, aber vili häi in Zältlaager müesse woone.

Die grooss Iiwanderigswälle

Bis 1958 isch d Bevölkerig vo Israel vor allem dur d Iiwanderig vo 800'000 Juude uf 2 Millioone Iiwooner gwaggse. Das isch en enormi wirtschaftligi Belastig für e jung Staat gsi, und d Regierig het die mäiste Konsumgüeter (Lääbesmiddel, Benzin, Mööbel, Chläider) bis 1959 razioniert. Israel het sich bis 1952 hauptsächlig dur Wirtschaftshilf und Spände finanziert, vor allem us de USA. E groossi Hilf isch s Luxeburger Abkomme mit Westdütschland 1952 gsi, wo Israel e bedütendi wirtschaftligi Understützig dur d Bundesrepublik Dütschland as e Widerguetmachig vo Verbräche vom Nazionalsozialismus brocht het, innepolitisch aber zum e diefe Graabe in dr bolitische Landschaft gfüert het, wo uf dr äinte Site d Realiste gsäit häi, ass Israel die Gälder bruuchi, uf dr andere ass mä mit em Düüfel käni Verdrääg sött abschliesse. Die dütschi Understützig isch über meereri Joor glofe und het Israel mit Gälddransfer, Dienstläistige und Exportwaare, drunder groossi Mänge an Milidäärgüeter, über s Schlimmste wägghulfe.

D Diskriminierig vo de östlige Juude

1959 si Ufrüer z Haifa usbroche, won e Bolizist e bedrunkene marokkanische Immigrant bi dr Verhafdig aagschosse het. D Demonstrante häi über d Bolizei gsäit, ass si Östligi Juude (hebr. מזרחיים, Misrachiim) wurd diskrimiere.

Iiwooner vom Wadi Saliib demonstriere vor eeme Bolizeiboste z Haife nochdäm e Bolizist e bedrunkene Marokkanische Immigrant bi dr Verhafdig aagschosse het.

Mit däm Ufruer isch d Öffentlikäit mit dr Daatsach konfrontiert worde, ass es ethnischi Diskriminierig gege Östligie Juude git, e Begriff, wo erst z Israel entstande isch und d Juude us de islamische Staate bezäichnet het. Die Gfüel vo Diskriminierig cha mä au im 21. Joorhundert vor allem under eme chliine Däil vo Juude mit marokkanischer Abstammig no finde.

D Lawon-Affääre

D Lawon-Affääre, noch em domoolige israelische Verdäidigungsminister Pinchas Lawon, isch as politischi Affääre noch ere abverheite ghäime Operazioon usbroche, vo im Joor 1954 in Egüpte under em Kodnaame Operazioon Susannah duregefüert worde isch. No joorelang het s Usenandersetzige in dr israelische Öffentligkäit gee wägen er und het schliesslig im Joor 1963 zum ändgültige Ruckdritt vom David Ben Gurion gfüert, wo vom Levi Eschkol as Brömieeminister abglööst worde isch.

D Sueskrise

D Sueskrise (au Sinai-Chrieg) im Joor 1956 isch e bewaffnete Komflikt zwüsche Egüpte uf dr äinte Site und ere Allianz us Groossbritannie, Frankriich und Israel uf dr andere Site gsi. Für Israel isch s e Reakzioon uf d Understützig vo Egüpte für d Fedajuun gsi, wo terroristischi Aaschleeg gege Israel gmacht häi. Für d Öiropäer isch s um d Kontrolle über e strategisch wichdig Sueskanaal gange, wo vo Egüpte verstaatligt worde isch. S Resultat isch e Blamaasche für die öiropäische Mächt worde und het zu iirer Schwechig gfüert und die egüptisch Posizioon im Noochen Oste versterkt. Dr Gamal Abdel Nasser und anderi arabischi Füerer häi sich politisch änger an d Sowjetunion bunde, und dorum het sich die gege s Ändi vo de 1950er Joor vo Israel mee und mee distanziert. Israel het si Nöitralidätspolitik im Chalte Chrieg ufgee und vo denn aa hauptsächlig mit de USA, Frankriich, wo bis 1966 si wichdigst Waffeliferant gsi isch, und Groossbritannie zsämmegschafft.

Dr Aafang vo dr ungliiche Partnerschaft mit de Veräinigte Staate

Wo dr franzöösisch Bresidänt De Gaulle d Kooperazioon mit Israel beändet het, häi am 5. Februar 1966 die Veräinigte Staate erkläärt, ass si d Verantwordig für d Stabilidäät vom Nooche Oste wurde übernää, vor allem dur Waffeliifrige an Israel wie 200 M48 Tank und A-4 Skyhawk Kampflugzüüg.

D Ufheebig vo dr Milidäärverwaltig vo de israelisch-arabische Gebiet

1966 het dr Staat die strängi milidäärischi Überwachig vo de arabische Israeli ufghhobe und so iiri Integrazioon in die israelisch Gsellschaft mööglig gmacht.

Israel und die palestinänsisch Froog

Dr Säggsdaagchrieg und sini Folge

Dr Säggsdaagchrieg isch usbroche, wo Egüpte d Strooss vo Tiran für die israelischi Schifffaart gspeert het, d UNO zwunge het, iiri Druppe us dr Sinaihalbinsle abzzie und 1000 Panzer und fast 100'000 Soldaate an de Gränze vo Israel stazioniert het. Dr Chrieg het am 5. Juni 1967 mit eme Prewentiv schlaag vo dr israelische Luftwaffe gege egüptischi Luftwaffebasene aagfange, wil Israel en Aagriff vo de Armeä vo dr Koalizioon vo Egüpte, Jordanie und Sürie erwartet het. Am Ändi vom Chrieg het Israel dr Gasasträife, d Sinaihalbinsle, d Golanhööchine, s Westjordanland und Ostjerusalem kontrolliert.

Dr Schock vo de Araber isch grooss gsi und si häi sich denn au nid chönne zun ere Friidenskomferänz duurewinde. Iiri Antwort uf s Aagebot vo Israel, die erooberete sürische und egüptische Gebiet zruggzgee, isch mit dr Chartum-Resoluzioon vom 1. Septämber 1967 abgleent worde, wo jeede Kontakt mit Israel verbote het. Dr Sueskanal isch zue bliibe, was für en internazional Handel düür z stoo cho isch und zimlig katastrofaal für die egüptischi Wirtschaft. Dank de bessere Posizioone vo dr israelische Armee an dr nöije Gränze, si d Terroraaschleeg us de Noochberstaate weniger worde. D Palestinenser häi sich uf Terroraagriff im Usland afo konzentriere. E bsundrigs starke Iifluss het d Daatsach gha, ass Israel s historische Zentrum vom Juudedum wider beherrscht het. Das het vor allem bi nazional-religiööse Juude zun ere messianische Öiphorii gfüert und zun ere illegaale Siidligsbeweegig, wo d Oobrikäit nid het chönne - oder nid het welle - underdrucke.

Die bäide Chrieg in de 1970er Joor zwüsche Israel und sine arabische Noochbere cha mä au zu de Folge vom Säggsdaagchrieg zelle. Zwüsche 1968 und 1970 het dr sogenannt „Abnutzigschrieg“ zwüsche Israel und Egüpte stattgfunde. 1969 isch d Golda Meir as ersti Frau Brömieeminister vo Israel worde. Si het s Land dur e Jom Kippur-Chrieg müesse füere, wo am 6. Oktober 1973 usbroche isch. Sürie und Egüpte häi Israel überraschend an zwäi Fronte aagriffe. Si häi d Daatsach usgnützt, ass am Jom Kippur nume wenig Drubbe under Waffe gstande si. Israel het sofort d Reserwiste mobilisiert und vor allem uf d Golanhööchene gschiggt, wil vo dört us dr Wääg in die jüüdische Bevölkerigszentrum am chürziste isch. Bis zum 10. Oktober häi si die sürische Panzerarmeä zum e groosse Däil zerstöört und dr Aagriff abgweert. Uf dr Sinai-Halbinsle häi si d Egüpter gstoppt, iikesslet und am 16. Oktober dr Sueskanal überkwert. Am 22. Oktober isch im Norde e Waffestillstand mit Sürie in Chraft drätte und am 24. Oktober im Süüde mit de Egüpter. Ass d Niiderlaag vo de Araber nid schlimmer gsi isch, isch im politische Druck vo dr Sowjetunion uf Israel z verdanke.

Drotz em milidäärische Siig isch dä Chrieg zum e schweere Drauma für d Israeli worde. S politische Süsteem isch under Druck choo, d Golda Meir het im April 1974 demissioniert und Kommission noch Kommission hät sölle uusefinde wär schuld am Debaakel sig. Für d Araber isch dr Chrieg milidäärisch vollkomme verloore gange, aber so wie si sich emol iigreedet gha häi, ass d Juude nid chönni kämpfe, häi si jetz iiri weenige Erfolg zum e Siig stilisiert. Die Sälbstüberschetzig het s denn aber e baar Joor spööter au mööglig gmacht, ass d Egüpter as "Siigermacht" mit Israel e Friidensverdraag häi chönne ushandle. E wältwiti Wirkig het d Öölkriise vo 1973 ghaa, wo die arabische Ölbroduzänte im Zämmehang mit em Chrieg verursacht häi.

D Iigliiderig vo Israel in dr Regioon

Vom Jom Kippur-Chrieg aa häi die arabische Staate käi diräkti Konfrontazioon mit Israel me gsuecht und Israel isch mit dr Palestinänsische Froog beschäfdigt gsi. Und wil s käni Kontakt gee het zu dr Füerig vo de Palestinänser, wo Israel as Terrororganisazioone aagluegt het, häi d Juude Sälbstgsprööch gfüert über d Zuekumft vo de erooberete Gebiet. Drei Richdige häi sich abzäichnet: die minimalistischi, wo baraat gsi isch, uf alli Gebiet vo Eretz Israel z verzichde, wo 1967 erooberet worde si, die maximalistischi, wo alles het well annektiere und die bragmatisch, wo e Löösig zämme mit de Palestinenser het welle sueche. D Maximaliste häi nodinoo d Ooberhand überchoo und im Mäi 1977 het in de Knessetwaale die linggi Koalizioon iiri Vorherschaft verloore.

Dr Rewisionismus übernimmt s Land

Dr Menachem Begin, dr erst israelisch Brömieeminister vom rewisionistische Flügel vom Zionismus

Gstützt uf e Meerhäit vo Nazionaliste, Liberaale und Religiööse im Parlamänt, het dr Menachem Begin d Regierig übernoo. Ass die kä Regierigserfaarig gha het, isch nid umbedingt schlächt gsi. Under dr arabische Bevölkerig het sich e Kliäntewääse entwigglet gha, wo für iiri Füerig brofitabel gsi isch aber nid eso guet für d Lüt. Under em Likud, wo bi de Araber käni politischi Vordäil erwardet het und dorum allgemäin gültigi Reegle bi dr Verdäilig vo de Staatsgälder aagwändet het, isch vil mee im Usbau vo dr arabische Gsellschaft vor allem in de Dörfer inwestiert worde: Stroosse, d Elektrifizierig, Schuele und anderi Infrastruktuure.

Dr Cherutflüügel vo dr Likudbardei, wo im Wirtschaftlige populistisch iigstellt gsi isch, het de Liberaale d Wirtschaft überloo, und die häi alles welle briwatisiere und liberalisiere. Si häi e Wirtschaftskriise gerbt mit ere Inflazioonsrate vo mee as 30 Brozänt und die bis 1985 uf fast 230 Brozänt „verbesseret“.

Dr Friide mit Egüpte

Am 9. Novämber 1977 het dr egüptisch Bresidänt Anwar as-Sadat im egüptische Parlamänt e Friidensiniziative verkündet. Israel isch druf iigange und e Friidensbrozäss isch in Gang cho, wo mit em israelisch-egüptische Friidensverdrag abgschlosse worde isch.

Wääred em Erste Golfchrieg zwüsche Irak und em Iran häi israelischi Flugzüüg im Juni 1981 dr irakisch Atomreaktor Osirak in dr Nöchi vo Bagdad bombardiert und zerstöört.

D Zerstöörig vo de Baase vom PLO im Libanon

Vo de 1980er Joor aa häi d Spannige zwüsche de Israeli und de Palestinenser immer mee zuegnoo. D Usenandersetzige si mäistens vom Libanon usgange, wo z schwach gsi isch, zum dr PLO Gränze z setze. Im Juni 1982 het dr erst Libanonchrieg aagfange noch Aaschleeg vo dr PLO gege israelischi Ziil. Die israelischi Armee het dr Libanon bis uf Beirut uufe bsetzt und het d PLO zwunge, s Land z verloo, was bi de Libaneese sälber seer guet aachoo isch. Denn het Israel aber im Südlibanon e Sicherhäiszoone iigrichdet, was die schiitische Libaneese ghasst häi und d Hisbollah het lo waggse. Israel het sini Drubbe im Joor 2000 abzooge.

Die ersti Intifada, d Friidensverhandlige zwüsche Israel und dr PLO, dr israelisch-jordanisch Friidensverdraag und die zwäiti Intifada

Dr Friidensnobelbriisdräger und Brömieeminister Jitzchak Rabin isch 1995 Opfer vom ene Aaschlaag worde.

Im Joor 1987 si gwaltdäätigi Unrueje vo Palestinänser usbroche, die sogenannti Ersti Intifada. In de Verhandlige zwüsche dr PLO und Israel, wo Däil vom Oslo-Friidensprozäss gsi si, isch e palestinänsischi Sälbstverwaltig für d Gebiet vom Gasasträife und vom Westjordanland iigfüert worde. Am 26. Oktober 1994 isch dr israelisch-jordanisch Friidensverdraag vom Köönig Hussein vo Jordanie, vom israelischen Brömieeminister Jitzchak Rabin und vom US-Bresidänt Bill Clinton underschriibe worde.

D Rächtsbardeie häi z Israel gege d Verhandlige und au gege dr Jitzchak Rabin ghetzt und e jüüdische Extremist het en am 4. Novämber 1995 ermordet. Au d Palestinänser häi immer wider emol Sälbstmordattentaat verüebt. 2000 häi sich dr israelisch Brömiee Ehud Barak und dr PLO-Schef Jassir Arafat in Camp David droffe. D Verhandlige si drotz dr Vermiddlig vom US-Bresidänt Bill Clinton zu nüt choo. Ass Israel barat gsi isch, uf 95 Brozänt vo de Gebiet, wo s im Säggs-Daag-Chrieg erooberet het, isch an dr Forderig vom Arafat gschiteret, ass alli Gebiet müesse zruggee wärde, ass alli palestinänsische Flüchtling vo 1948 zrugg in iiri ehemoolige Hüüser in Israel chönne goo und dass Jerusalem wider däilt wurd in e palestinensiche und en israelische Däil.

Die zwäiti Intifada isch im Septämber 2000 usbroche. Uf palestinänsischi Sälbstmordattentaat het Israel mit Milidäärakzione reagiert. E baar duusig Lüt si umchoo. Mit em Abkomme vo Scharm asch-Schaich, wo am 8. Februar 2005 vom Brömieeminister Ariel Scharon, em Schef vo dr palestinänsische Autonomiibehörde Mahmud Abbas, em egüptische Bresidänt Husni Mubarak und em jordanische Köönig Abdullah II. underschriibe worde isch, isch d al-Aqsa-Intifada beändet worde.

Periode in dr Gschicht vo de Juude

• D Gschicht vom Volk Israel bis zur Zerstörig vom Tämpel z Jerusalem dur d Römer
• D Gschicht vo de Juude in dr Spootantike bis zur arabische Erooberig vo Palestina
• D Gschicht vo de Juude im Middelalter
• D Gschicht vo de Juude in dr Nöizit
• D Gschicht vo de Juude in dr Nöiste Zit
  • D Gschicht vom Staat Israel