D Gschicht vo de Juude in dr Nöizit

D Gschicht vo de Juude in dr Nöizit umfasst d Gschicht vo de jüüdische Gmäinschafte und Minderhäite sit em Aafang vom 16. bis zum Aafang vom 20. Joorhundert. Die het sich in de verschiidene Kontinänt und äinzelne Ländersituazioone seer underschiidlig entwigglet.

Überblick

dr Martin Luther, 1529, isch nie vo de spootmiddelalterlige antijüüdische Vorurdäil äwägchoo.

dr Montesquieu, 1728, äine vo de groosse Ufkläärer

D Reformazioon im 16. Joorhundert het nid nume d Chraftverheltniss zwüsche de verschiidene christlige Gmäinschafte veränderet, si het au d Laag vo de Juude in gwüsse Regioone vo Öiropa beiiflusst. D Bedütig vo dr hebräische Litratuur für s öiropäische Gäisteslääbe het scho sit dr Rönessans zuegnoo, wo Bibelhandschrifte vo de Masorete wiiderentdeggt worde si. Näben em Tanach, dr hebräische Bible, het mä mee und mee au dr Talmud und anderi jüüdischi Wärk studiert, und das het s Aasee vom Juudedum verbesseret. Wo dr Martin Luther 1543 gsäit het, ass mä d Juude söll verdriibe oder si zur Aarbet zwinge, häi die evangelische Fürschte nit uf en gloost, und au in de katholische Länder isch die antijudaistischi Ritualmordlegände in Hindergrund dräte.

Im Zitalter vo dr Geegereformazioon und de Konfessioonschrieg, wo im Drissigjöörige Chrieg iire Höhepunkt gfunde häi, si d Juude je noch Region gege hoochi Abgoobe duldet worde, oder mä het sä verfolgt, wil me bhauptet het, si täte d Pescht überdrääge oder sich mit de Find vom Land verbünde. Mit em Westfälische Friide 1648 häi d Öiropäer afo iigsee, ass mä Glaubensfrooge nit mit Chrieg cha entschäide. D Groosschillene häi sich mit enander arrangschiert und häi religiöösi Minderhäiten afo drangsaliere. Die nöie Ideä vo dr Toleranz si nid vo de Chille uusgange, sondern vo religiööse Randgrubbe und ufkläärte Filosoofe, z. B. em John Locke und em Montesquieu. Dr Montesquieu isch as Erste für d Gliichberächtigung vo dr jüüdische und dr christlige Religioon yträtte. Antijüüdischi Polemike si sältener und mänggisch sogar verbote worde, wie öppe s antijüüdischs Pamfleet vom Johann Andreas Eisenmenger, eme Profässer für Hebräisch an dr Uniwersidäät Häidelbärg, wo mit sine antijüüdische Schrifte as e Wäägberäiter vom nöizitlige Antisemitismus gältet.

Im 18. Joorhundert het sich us em Naturrächt d Idee vo de Menscherächt entwigglet. Eso isch nodinoo au d Emanzipazioon vo de Juude in s Blickfäld vo ufkläärte Fürste und Bürger choo. D Toleranz isch gröösser worde und das isch zum Bischpiil in Theaterstück wie em Lessing sim Schauspiil Nathan der Weise zum Usdruck choo, wo die mosaisch, die christlig und die muslimisch Religion brinzipiell gliichgstellt worde si (grad i dr berüemte «Ringparaable»).

Dr Mensch isch nüme nume no bewärtet worde noch dr Religion, won er gha het, sondern drnoo, wie nützlig sis Tue für e Staat gsi isch. Meereri bedütendi Verfächter vom Merkantilismus si aber Find vo de Juude bliibe (zum Bischpiil dr William Petty, Vater vo dr änglische Nationalökonomii, oder dr Johann Joachim Becher). Jüüdischi Apologeete si mit utilitaristische Argumänt für mee Rächt für d Juude iidräte, wie z. B. dr Simone Luzzatto, wo d Schrifte von em uf iiflussriichi Dänker wie dr Montesquieu Iidruck gmacht häi.

Es het grossi Underschiid gee, wie sich die jüüdische Gmäinde je noch de gsellschaftlige Zueständ entwigglet häi. Scho sit de Chrüzzüüg im 13. Joorhundert und de Pestpogrom im vierzäänte isch in Ostöiropa e Zentrum vom ene autonome jüüdische Lääbe entstande; anderi Zentre het s noch dr Verdriibig vo de Juude us Spanie (1492) und Bordugal (1497; sefardische Verströijig) sit 1517 im Osmanische Riich gee, sit 1581 in de Niiderland, in Nöi Amsterdam sit 1626 und in Ängland, wo dört s Iiwanderigs- und s Aasiidligsverbot 1650 ufghoobe worde isch.

D Diaspora under dr christlige Herschaft

Z Spanie si d Juude sit 1391 verfolgt worde und häi zwüsche Hiirichdig und Zwangsdaufi müess weele. D Verfolgige si no schlimmer worde, wo 1480 under em Ferdinand II. vo Aragon und dr Isabella I. vo Kastilie d Inkwisizioon d Conversos het afo verfolge, die Juude, wo mä in Verdacht gha het, ass si zwar gege usse zum Christedum konwertiert häige, zum iir Lääbe rette, im Ghäime aber bi iirem alte Glaube bliibe sige. E huffe vo deene zwangskatholisierte spanische und pordugiisische Juude si dr Inkwisizioon zum Opfer gfalle und uf em Schiterhufe glandet. Dr Groossinkwisitor Tomás de Torquemada isch au hinder em Alhambra-Edikt gstande, wo wägen em vom 31. Merz 1492 alli Juude us Spanie verdriibe worde si. 1497 si d Juude au us Pordugal usgwiise worde.

Under de verdriibene Sefardim het s sonigi gee, wo zerst uf Brasilie si. Wil dört aber nume d Conversos häi döfe lääbe und d Verfolgig dur d Inkwisizioon au in de überseeische Kolonie iigfüert worden isch, häi e huffe Juude s Land wider verloo. 1654 si s brasilianischi Marrane gsi, wo as ersti e Gmäind in dr niiderländische Kolonii Nöi Amsterdam (hüte Nöi York) gründet häi. Si häi au Kolonie z Nordargentinie, z Surinam, z Kolumbie (Antioquia) und z Mexico bildet. Die Grubbe kennt mä hüte no an iirer jüüdische Lääbenswiis und an iire kulturelle Elimänt, nit zletscht an dr Pflääge vo dr Sprooch, em Ladino, mit em tüpische voseo (vos statt usted).

Emanuel de Witte: die portugiisischi Sünagooge z Amsterdam, um 1680

Die mäiste sefardische Juude si aber ins Osmanische Riich, uf Holland, Dütschland, Italie oder Griecheland gflüchdet. E groossi Bedütig für die witeri kulturgschichtligi Entwigglig in Öiropa häi d Juude ghaa, wo uf Italie si. Si häi dank iire gueti Kenntniss vo de antiken Autore und dr antike Filosofii en entschäidende Iifluss druf gha, ass d Rönessans uufchoo isch.

Die grössti jüüdischi Gmäind vo Öiropa isch im 16. Joorhundert z Konstantinopel gsi, em spöötere Istanbul. Die iigwanderete Marrane häi dört e lääbigi jüüdischi Kultur gfunde: Näbe de Romaniote, wo Griechisch gschwätzt häi – so häi sich d Byzantiner bezäichnet – het dört e chliineri Grubbe vo aschkenasische Juude gläbt, e groossi Grubbe vo ostöiropäische Juude, wo vor de Verfolgige us Ostöiropa ins Osmanische Riich gflüchdet si, und e chliini Gmäind vo Karäer, wo bedütendi Verdräter fürebrocht het.

Z Dütschland häi d Marrane e wichdigi Rolle gspiilt bim Entstoo vo dr jüüdische Ufkläärig und allgemäin im Emanzipazioonsbrozäss innerhalb vo dr jüüdische Bevölkerig im 18. Joorhundert. Die mäiste vo deene Marrane si erst am Aafang vom 17. Joorhundert vo Amsterdam und Antwärpe uf Dütschland, vor allem uf Hamburg, choo. Das si Noochkomme vo de Conversos gsi, wo ursprünglig us Spanie und Bordugal in d Niiderland gflüchtet und dört alli zum Juudedum zrugg si.

Noch dr protestantische Reformazioon si vil Länder in Öiropa de Juude gegenüber toleranter worde. Die erste Zäiche het s z Ängland gee, wo s Commonwealth under em Oliver Cromwell de Juude vo 1650 aa d Iiwanderig erlazbt het. Iiflussriichi Lüüt wie dr Filosoof John Locke und dr Missionäär Roger Williams häi si au iiglaade, sich in de änglische Kolonie in Nordamerika niiderzloo. In Frankriich het d Nazionalversammlig de Juude im Zuug vo dr Franzöösische Revoluzioon 1791 s Waalrächt gee.

Die mäiste aschkenasische Juude, wo zur Zit vo de Chrüzzüüg und de verschiidene Pestepidemie in Middelöiropa vor de Pestpogrom uf Ostöiropa gflüchdet si, häi sich in Poole und Russland niidergloo. Um 1648 het s z Poole mee as 500'000 Juude ghaa. Die häi Autonomii gnosse und us em Land e Zentrum vom jüüdische Lääbe gmacht. Zwüsche 1648 und 1658 isch s in dr Ukraine zu Pogroom gege Juude und Poole choo, wo wääred em Ufstand vom Kosakefüerer Bohdan Chmelnyzkyj gege d Herschaft vo Poole-Litaue usbroche si. Gschichte über Opfer vo de Massaker, wo lääbig begraabe, in Stück verhackt oder zwunge worde sige, sich gegesitig z dööde, häi sich über d Gränze vo Öiropa äwäg verbräitet und häi vili Juude lo verzwiifle. Das het zum e Uflääbe vom Chassidismus und vom Messianismus gfüert. So het dr Schabbtai Zvi sich 1665 zum Messias erhoobe und d Beweegig, won er usglööst het, dr Sabbatianismus het die ganzi Diaspora erschütteret. Im Joorhundert druf het sich dr Jakob Frank zum Messias erkläärt und eso die ostöiropäische Juude welle drzuebringe, ass si zum Christedum wurde konwerdiere und eso sich vo iirer Underdrückig chönne befreije. D Beweegig, won er begründet het, het bis ins 20. Joorhundert e Wirkig ghaa.

Dr Zerfall vom polnische Staat und d Däilige vo Poole häi am Aafang vom 19. Joorhundert drzue gfüert, ass vo denn aa die jüüdischi Bevölkerig vo Ostöiropa, wo ursprünglig äihäitlig gsi isch, in verschiidene politische Iiflussgebiet gläbt het und sich au verschiide entwigglet het. E Däil von ene si wäge de Däilige zu Bürger vom Habsburgerriich bzw. vo Pröisse worde, aber dr gröösst Däil het vo denn aa im zaristische Russland gläbt, wo si sich nume in so genannte Aasiidligsrayon häi döfe niiderloo und politisch braktisch rächtloos gsi si.

Sit dr Middi vom 19. Joorhundert het sich d Laag vo dr jüüdische Bevölkerig z Ostöiropa schnäll verschlächteret. In Russland het s e huffe Pogroom gee. Si häi iire Höhepunkt gege s Ändi vom Joorhundert ghaa und si bis zur Rússische Revoluzioon 1917 immer wider usbroche. Zwüsche 1890 und em Ändi vom Erste Wältchrieg si wäge de Pogroom öbbe zwäi Millioone Juude us Russland in die Veräinigte Staate usgwanderet. Zur Zit vom Nordamerikanische Unabhängigkäitschrieg um 1780 häi schetzigswiis 2000 Juude in de Drizää Kolonie gläbt, um 1880 si s in de USA scho öbbe 250'000 gsi. Wääred de neggste vierzig Joor si non emol drei Millioone Juude iigwanderet, vor allem us Ostöiropa. Dä grooss Stroom isch erst 1924 abbroche, wo Iiwanderigsbeschränkige iigfüert worde si. Noch 1933 si die Veräinigte Staate denn e wichdige Zuefluchtsort für d Juude worde, wo vor em Terror vom Nationalsozialismus us ganz West- und Ostöiropa gflüchdet si. Aber d USA het nid alli Juude iinegloo. Immer wider si Schiff mit Flüchtling abgwiise worde und häi müesse umcheere.

Anderi Kolonie vo ehemoolige ostöiropäische Juude si scho früe au in Kanada, Südamerika (bsundrigs in Argentinie) und in Palestina entstande.

D Juude im Zitalter vo de Nazionalstaate

D Ufkläärig

D Ideal vo dr Ufkläärig, wo under de öiropäische Bildigsschichte wääred em 18. Joorhundert ufcho si, häi widersprüchligi Folge ghaa. Uf dr äinte Site het mä s Indiwiduum unabhängig vo sinere Religioon und Abstammig as „menschligs Wääse“ respekdiert, isch aber uf dr andere Site nit baraat gsi, Grubbe, wo historisch gwaggse si, z anerkenne, wenn die nid d Absicht ghaa häi, iiri Identidäät ufzgee. Juude, wo häi welle in d Gsellschaft ufgno wärde aber häi welle Juude bliibe, het mä im Verdacht gha ass si Hüüchler sige. Wääred im Lessing si Ideal vo Toleranz d Identidäät vom Mensch respektiert het („Sind Christ und Jude eher Christ und Jude als Mensch?“, in: Nathan der Weise), het dr Herder vo de Juude verlangt, ass si sich wurde aabasse, so dass si „nach europäischen Gesetzen leben und zum Besten des Staates beitragen“.

Iifluss uf d Aasichte het nid nume d Angst ghaa, ass wenn d Juude iiri Identidäät bhalte, si e Staat im Staat chönnte bilde, sondern au antichirchligi Besträäbige. Deiste und Religionsgegner zum Bischbil häi brobiert d Fundamänt vo de christlige Chille aazgrife. Es het soonigi gee, wo behauptet häi, ass s Alte Testamänt e jüüdischi Felschig sig. E hufe antisemitischi Stereotüp si nöi beläbt worde und füerendi Dänker häi sä ins Fäld gfüert. So het dr Voltaire vom ene „barbarische Volk, wo nüt wäiss und wo sit langem dr dräckig Giz mit eme verachtigswürdige Aberglaube verbindet“ greedet. Dr Fichte het kä anderi Mögligkäit gsee, ass „iine (de Juude) in dr Nacht d Chöpf abschniide und anderi ufsetze, wo s kä äinzigi jüüdischi Idee din het.“

dr Gabriel Riesser, Politiker, Jurist, Kämpfer für die rächtligi Gliichstellig vo de Juude, Mitgliid vom Tämpeldirektorium vom Israelitische Tämpel in dr Poolstroos z Hamburg

Mä het d Juude au uf andere Wääg welle «besser» mache. Mä het zuegee für d Verfolgig, d Isolazioon und d Diskriminierig vo de Juude verantwortlig z sii. D Integrazionsmodäll, wo entwigglet worde si, (z. B. vom C. W. Dohm) häi zum Ziil gha, Noochdäil in dr Bildig und im Bruef z verchliinere, si aber sälber vo de alte Vorurdäil brägt gsi. Es isch bin ene schliesslig immer druf uusegloffe, ass d Faktore, wo d Juude vo iirer Umwält underscheide, uf e Minimum beschränkt wurde.

Am Aafang vom 19. Joorhundert het sich in Dütschland e Reformbeweegig vom Juudedum bildet, wo sich an dr jüüdische Ufkläärig, dr Haskala, orientiert het. Die het e religiöösi Ernöijerig verursacht, wo no hüte vor allem in Nordamerika wit verbräitet isch. Dr Israel Jacobson, dr Hoffaktor vom Jérôme Bonaparte, het 1810 as Erste z Seese (und spööter z Kassel) e reformorientierti Schuelsünagooge gründet. In Berlin und Hamburg si Gmäinde entstande, wo Reformsünagooge baut häi und häi ene Tämpel gsäit.

D Juudeemanzipazioon in Öiropa

Sit dr Franzöösische Revoluzioon im Joor 1789 häi d Juude in Öiropa noodinoo d Bürgerrächt überchoo und si rächtlig immer mee de christlige Bürger gliichgstellt worde. Si si mee oder weniger anerkennti Mitbürger gsi, wo ebe nume en anderi Religioon gha häi. In Dütschland häi si sich as dütschi Bürger mit jüüdischem Glaube gsee. E hufe Juude häi sogar zum Christedum konwerdiert. Zum Däil si jüüdischi Familie au in dr erblig Aadelsstand erhoobe worde, zum Bispil d Oppenheims oder d Familie Hirsch auf Gereuth, wo z Bayre scho 1815 aadlig worde si. D Rothschild si in Ööstriich 1822 in dr Erbaadelsstand erhoobe worde, in Ängland isch erst 1885 mit em Nathaniel de Rothschild dr erst braktizierend Juud zum Lord erhoobe worde.

Wie seer si in iire Gsellschafte integriert gsi si, häi d Juude mit iirem Iisatz in de nazionale Armeä zäigt, sigs in de dütsche Befreijigschrieg 1813 bis 1815, im Dütsch-Franzöösische Chrieg 1870/71 oder im Erste Wältchrieg, wo si zämme mit iire christlige Mitbürger kämpft häi und gstorbe si. Im Lauf vom 19. Joorhundert häi sich d Juude fast ganz an iiri christligi Umwält aabasst und häi fast as gliichberächtigti Mitbürger gulte. Si si Mitgliider bi Füürweere oder Schützeveräin gsi oder häi Bürgermäister gstellt. Zum Däil häi d Christe au die religiööse Sitte vo de Juude akzeptiert. Si si zum Bischbil an Iiweijige vo Sünagooge drbii gsi oder häi – wie d Stadt Oberkirche 1854 – dr Määrtdaag verläit, wenn er uf e jüüdische Fiirdig gfalle weer. D Juude si e chliini Minderhäit bliibe, z Dütschland häi si weniger as zwäi Brozänt vo dr Gsamtbevölkerig usgmacht, aber d Zaal vo de jüüdische Ärzt, Juriste, Mooler, Dichder, Musiker und Reschissöör isch überproporzional hoch gsi. Der Komponist Felix Mendelssohn Bartholdy, dr Filosoof Karl Marx, d Arbäiterfüerere Rosa Luxemburg, dr Psüchiater Sigmund Freud und dr Füsiker Albert Einstein si nume e baar vo vile jüüdische Persönligkäite, wo s dütschsproochige Gäistes- und Kulturlääbe über d Landesgränze uuse beläbt häi. Under de 40 dütsche Nobelbriisdreeger bis 1933 si elf Juude gsi. In de andere middelöiropäische Länder und in Amerika isch d Situazioon äänlig gsi. D Juude häi mee in d Erziejig vo iire Chinder inwestiert as die allgemäini Bevölkerig und s Resultaat isch gsi, ass sich e starki, woolhabendi jüüdischi Middelschicht entwigglet het.

D Entwigglig vom modärne Antisemitismus

Wenn s au vili Ufkläärer gee het, wo sich für d Juude iigsetzt häi, si juudefindligi Mäinige wit verbräitet gsi, au under «ufkläärte» Intellektuelle. Nid nume dr Voltaire, wo zwar für d Gwüssensfreihäit vo de Juude und gege iiri Verfolgig gstande isch, het d Juude für so zimlig s niidrigste und abschöiligste ghalte, wo s git, au dr Lichtenberg, dr Kant, dr Herder, dr Pestalozzi, dr Hegel und vili anderi au häi sich abfellig über d Juude güsseret, häi sich aber vilmol au für iiri Rächt iigsetzt. Im Underschiid zum middelalterlige Antijudaismus, wo in dr jüüdische Religioon s Brobleem gsee het, häi die modärne Antisemite, wo im e Zitalter vom ene waggsende Nazionalismus gläbt häi, d Juude eender as e fremds Volk oder e fremdi Rasse aagluegt, und iine pauschal alli mööglige schlächte Charakteräigeschafte aaghängt. Si häi vilmol de Juude sogar iir Menschsii wäggnoo und sä mit Ungeziifer und Schäädling beditlet.

Aber nid nume bi de Nazionaliste isch dr Antisemitismus dief verwurzlet gsi, au Anarchiste und Sozialiste häi en pflägt, vilmol mit e chli andere Begründige. Für e Pierre Leroux, aber au für e Karl Marx, het s Juudedum dr Kapitalismus verkörperet, und d Anarchiste Pierre-Joseph Proudhon und dr Michail Alexandrowitsch Bakunin häi in ene Parasite gsee.

Zu de dradizionelle Begründige für e Juudehass isch noch dr Veröffentligung vom Charles Darwin sinere Evoluzioonstheorii 1858 no dr psöidowüsseschaftligi Sozialdarwinismus choo, wo behauptet het, ass Neger, Juude und anderi ‹nit wissi Rasse› de christlige, wisse Völker gegenüber minderwärtig und underlääge sige. Lüt wie dr Nationalökonoom Karl Eugen Dühring (1833–1921) häi behauptet, ass d „Semite“ zwar zur Zit no über d „Arier“ wurde herrsche, ass die aber schlussändlig d „Semite“ wurde besiige und d Wältherrschaft wurde übernee.

In dr katholischi Chille het in dr zwäite Helfti vom 19. Joorhundert in e huffe öiropäische Staate e Faase vo dr Ultramontanisierig, dr Zentralisierig und vom Antimodernismus aagfange. E „dobblete Antisemitismus“ het in dr Chille gherscht. Uf dr äinte Site het si zwar Gwalt und d Rassenideologie abgleent, wil si em Christedum wurde widerspräche, uf dr andere Site häi die Glöibige nit nume s Rächt sondern sogar d Pflicht gha, sich gegen e schädlige und zersetzende Iifluss vo de Juude im Wirtschafts- und Kulturlääbe z ‹weere›. Es het aber immer wider au Briester gee, wo die krudiste antisemitische Vorurdäil breedigt häi.

Johann Michael Voltz: «Hep-Hep-Krawalle in Frankfurt am Main», 1819

Und wenn sich die Intellektuelle vilmol nid vo iire Vorurdäil häi chönne drenne, si bi dr Masse vo dr Bevölkerig d Ideä vo dr Ufkläärig nid emol aachoo. So häi in dr Schwiz im sogenannte Zwätschgechrieg d Buure us dr Umgääbig vo Ändige und Längnau an de Juude dört e Pogrom gmacht. Im August 1819 si Hep-Hep-Unrueje in dütsche Groossstedt, in Kopehaage, in Helsinki, Krakau, in Amsterdam und andere Stedt usbroche. Politisch und ökonomisch unzfriideni Handwärker, Buure und Studänte häi de Juude d Schuld an de Brobleem gee, wo mit dr früekapitalistische Industrialisierig entstande si, aber au elteri, antijudaistischi Vorurdäil häi sä vilmol aadriibe. Dr Pööbel het de Juude iiri Hüüser und Gschäft blünderet und zerstöört, Synagooge aabebrennt und Juude misshandlet. In de Joor druf het s immer wider emol sonigi Usbrüch gee. Zu schweere antijüüdische Exzäss isch s im Lauf vo dr Merzrevoluzioon 1848/49 in süd- und ostdütsche Regioone und in öbbe 80 Stedt, drunder Berlin, Köln, Prag und Wien cho. D Juude si zwüsche d Fronte vo de ufständische Buure und vo de antirevoluzionäre Bürger groote, wo alli de Juude d Schuld antwäder für iiri Not oder für d Revoluzioon in d Schue gschoobe häi.

D Diaspora under dr islamische Herschaft

Im Osmanische Riich

dr Bayezid II.

Wo d Juude in de 1490er Joor vo dr Iberische Halbinsle verdriibe worde si, het dr Sultan vom Osmanische Riich Bayezid II. im ene Dekret d Juude in si Riich iiglaade. E hufe vo de Flüchtling us Spanie und Bordugal si ins Osmanische Riich iigwanderet. Dr Begriff, wo im Dekret brucht worde isch, isch Sürgün gsi, das bedütet, äänlig wie s hebräische Galut, Exil oder Wideraasiidlig, aber au Bann.

D Sefarde häi sich guet in dr osmanische Gsellschaft integriert. Si häi dr Buechdruck im Land etabliert, in dr Armee as Berooter gschafft und sit 1909 au as Soldate, si Minister worde und Ärzt am Hoof vo de Sultan gsi, und iiri Handelsbeziejige häi s Land vorwärtsbrocht. D Juude häi religiöösi Freihäit gnosse und e hufe berüemti Rabbiner häi Kommentar zum Alte Testamänt verfasst. As Ethnarch vo dr jüüdische Gmäind im Osmanische Riich het sit em 15. Joorhundert dr Hahambaşı z Istanbul fungiert und scho im 16. Joorhundert het s in dr Stadt 44 Sünagooge ge.

Sit em Sultan Orhan I. im 14. Joorhundert häi d Juude im Osmanische Riich frei döfe Land chaufe gegen e Sonderstüür (Khanadji). Au iiri Bruefswaal isch nid wie in Öiropa iigschränkt gsi. Es isch de Juude im Osmanische Riich sovil besser gange as dene in Öiropa, ass dr Rabbiner Isaak Zarfati im Joor 1470 e Rundschriibe uf Hebräisch an alli dütschsproochige jüüdische Gmäinde gschiggt het und sä din ufgforderet het, sich im Osmanische Riich aazsiidle.

D Handelsflagge vo de Juude im Osmanische Riich

Aber au im Osmanische Riich s d Juude nid immer vor Verfolgige sicher gsi. As Muslim häi sich d Osmane immer wider emol an dr dr Verdraag vom Umar erinneret, wo alli Dhimmi rächtlig benoochdäiligt und schigganiert het. Noch eme Gsetz us em Joor 1702 häi d Juude gääli Bandoffle müesse aahaa und iiri Chläider häi müesse us schwarzem Lääder gmacht sii. Im Joor 1728 häi d Juude, wo näbe dr Valide-Moschee gläbt häi, iiri Hüüser an Muslime müesse verchaufe. Richdig gföörlig isch s aber worde, wo dr Sultan Murad III. (1546—1595) e Gsetz erloo het, ass sämtligi Juude im Riich sölle umbrocht wärde. Daas Gsetz isch allerdings nie in Chraft dräte.

z Egüpte

Egüpte isch im Osmanische Riich vilmol e bsundrige Fall gsi. 1517 het dr Selim I. dr letscht egüptisch Mamlukeherscher Tuman Bey besigt und s Land erooberet. Er het s Amt vom jüüdische Nagid abgschafft und die äinzelne Gmäinschafte si unabhängig worde. Z Kairo het er dr David ibn Abi Simra zum Füerer vo dr Kehilla (dr Gmäind) gmacht und dr Abraham de Castro isch für s Münzwääse vom Land verantwortlig worde.

Under sim Noochfolger Süleyman I. het dr Vizeköönig vo Egüpte Achmed Pascha sich an de Juude grächt, wil dr de Castro im Sultan sini Blään für en unabhängigs Egüpte verrootet het. Bis hüte fiire die egüptische Juude am 28. Adar dr «Kairo Purim» in Erinnerig dra, wie si denn grettet worde si. 1656 het dr Manasseh ben Israel verzelt, ass dr Vizeköönig immer vom ene Juud mit em Ditel Zaraf Baschi begläitet wurd, wo d Stüüre im Land iizooge het.

Au die religiööse Aagläägehäite si nid z churz choo. Dr Ischmael Hakohen Tanudschi het si "Sefer ha-Sikkaron" 1543 in Egüpte fertig gschriibe. Au dr Joseph ben Moses di Trani isch e Zitlang in Egüpte gsi und 1609 au dr Biblekommentator, dr Talmudist Chaim Vital Aaron ibn Chaim. Gege s Ändi vom 16. Joorhundert het dr Verfasser vo dr Schita Mekubbezet, dr Bezaleel Aschkenasi, d Studie vom Talmud in Egüpte gförderet. Under sine Studänte si dr Isaak Luria und dr Abraham Monson gsi.

Aber au in Egüpte si doo und dört antijüüdischi Pogroom usbroche. E gwüsse Kadi al-Asakir, d. h. General, wo d Zentralregierig uf Egüpte gschiggt het, häig woorschinlig im 17. Joorhundert d Juude usgraubt und verfolgt. Im 19. Joorhundert hets immer wider Grücht über jüüdischi Ritualmord gee und in Alexandria si drwääge in de Joor 1844, 1881 und 1902 Pogroom usbroche.

Aber im groosse Ganze isch d Toleranz für d Juude in Egüpte am Aafang vom 20. Joorhundert grooss gsi. Noch ere Volkszelig vo 1898 häi denn 25'200 Juude in Egüpte gläbt us ere Bevölkerig vo 9'734'405.

Dr Sabbatianismus

dr Schabbtai Zvi

E schweeri Kriise für s Juudedum im 17. Joorhundert isch dr Sabbatianismus gsi. 1648 het sich e Däil vo de türkische Juude abgspaltet vom orthodoxe Juudedum und sich em sälbsternennte Messias Schabbtai Zvi aagschlosse. D Osmane häi dr Shabbtai Zvi schliesslig festgnoo und en vor d Waal gstellt, z stärbe oder zum Islam z konwertiere. Er het konwerdiert und e groosse Däil vo de Noochkomme vo sine Aahänger isch hüte gegen usse muslimisch und wird mänggisch au as Dönme bezäichnet. E chliine Däil läbt au hüte no noch de Reegle vom Schabbtai Zvi.

Dr Niidergang vom Osmanische Riich und si Iifluss uf d Situazioon vo de Juude

Im 18. und 19. Joorhundert isch dr Iifluss vo de Juude gsunke und vor allem Grieche häi iiri Posizioon im Handel übernoo. Au isch iiri Zaal im Riich chliiner worde, wil Ööstriich-Ungarn si Machtsfääre uf em Balkaan usdeent het, und dört het e groosse Däil vo de osmanische Juude gläbt. So isch Bosnia 1878 vo de Ööstriicher bsetzt worde, und Griecheland, Bulgarie und Serbie häi s türkische Joch chönne abschüttle, und d Juude dört häi sich vo denn aa wider mit christlige Autoridääte müesse arangschiere.

S Osmanische Riich isch im 19. Joorhundert immer schwecher worde und dr Iifluss vo de öiropäische Staate immer gröösser, und die häi sich mee und mee in die innere Aagläägehäite vom Land iigmischt, vilmol zum d Laag vo de Christe dört z verbessere. 1835 isch s Millet-System, wo de religiööse Gmäinschafte e gwüssi Autonomii gee het, au uf d Juude usgwitet worde. Dr Chachambaschi, dr Oberrabiner, het en äänligi Stellig wie dr griechisch und armenisch Patriarch üüberchoo und d Verwaltig vo dr jüüdische Minderhäit im Land isch dere vo de christlige Minderhäite aabasst worde. Die Reform isch uf e Druck vo Groossbritannie gmacht worde, wo s Osmanische Riich drzue drängt het, d Juude z emanzipiere. Dr Chachambaschi het d Autoritäät über drei Beriich vom jüüdische Lääbe ghaa: Religioon und Rächtsprächig, d Representazioon vo dr Obrigkäit und dr Iizug vo de Stüüre, und d Erlaubnis d Thora z lääse, was em Rächt entsproche het, Sünagooge iizrichde. Au d Reegle vom Umar si abgschafft worde und mä het au d Juude schliesslig de Muslim formal rächtlig gliichgstellt.

Wil aber d Zentralregierig au in de Browinze immer weniger z sääge gha het, het zum Bischbil im Irak dr mamelukisch Guwernöör Daud Pascha so zimlig chönne mache, was er het welle. Er het under anderem d Juude verfolgt, und e hufe von ene wie dr David Sassoon si gflüchdet. In 1830 het dr osmanisch Sultan Mahmud II. dr Daud Pascha entloo, het aber im Joor druf en Armee under em Ali Ridha Pascha in Irak müesse schicke, zum dr Daud Pascha z verjaage. Druf isch dr Irak denn diräkt vo Istanbul us regiert worde. D Zaal vo de jüüdische Iiwooner isch witer gwaggse. Wenn 1884 no 30'000 Juude z Bagdad gläbt häi, si s 1900 scho 50'000 gsi, mee as e Viertel vo alle Iiwooner. D Gmäind het au in dere Zit bedütendi Rabbiner füürebrocht, wie dr Joseph Chaim Ben Eliahu Mazal-Tov, bekannt as Ben Isch Chai (1834–1909).

D Juude, wo witer im Osmanische Riich gläbt häi, häi sich, wie dr Zionismus sich usbräitet het, müesse für e Loyalidäät entschäide. Dr Emanuel Karasu vo Saloniki zum Bischbil isch dr Mäinig gsi, ass d Juude im Riich zerst Türke und denn erst Juude sötte si. Er isch äins vo de Gründermitgliider vo de Jungtürke worde.

Z Persie

D Juude z Persie häi scho lengeri Zit under em Missdraue vo dr muslimische Bevölkerig glitte. Das het au uf d Sitazioon vo Konwertite en Iifluss ghaa. Wääred die in andere islamische Länder ooni bsundrigi Brobleem as Muslim akzeptiert worde si, het mä sä in Persie für Generazioone wäge iirer Härkumft stigmatisiert. D Laag vo de Juude het sich no verschlächderet, wo d Safawiide 1501 an d Macht cho si. Si häi dr schiitisch Islaam as Staatsreligioon iigfüert, wo d Tahara, die rituelli Räinhäit, din e groossi Rolle spiilt. Nitmuslim si rituell nid räin gsi, so dass e Schiit sich het müesse räinige, wenn er in körperlige Kontakt mit eme Unglöibige cho isch. Doorum häi d Juude zum Bischbil nid döfe in öffentlige Beeder go baade oder sogar dusse si, wenn s gräägnet oder gschneit het. Si häi vilmol nume Brüef döfe usüebe, wo d Muslim nid häi welle mache, wie Aarbede, wo s fest gstunke het, z. B. d Färberei oder Schissdräck abdransbordiere, oder wie öffentligi Ufdritt as Sänger, Musiker oder Dänzer.

Dr Politiker Hadschi Ebrahim Kalantar Shirazi het s Ändi vo dr Zand-Dünastii verursacht und de Kadschare zur Herschaft verhulfe. Dr Nasser al-Din Schah Kadschar (1831 – 1896) het spööter von em gsäit, er sig e Juud gsi.

Aber es het au besseri Zite gee. D Regierigszit vom Schah Abbas I. (1588–1629) het eso aagfange. Em ganze Land und au de Juude isch s guet gange und mä het sä sogar iiglaade sich z Isfahan niiderloo. Aber uf s Ändi zue häi si wider müesse bsundrigi Zäiche an de Chläider aamache und bsundrigi Hüet aazie. 1656 si denn alli Juude us Isfahan verdriibe und zwunge worde, z konwerdiere. Wil aber im Staat die bsundrige Dhimmistüüre gfeelt häi und sowisoo aagnoo worde isch, ass si im Ghäime immer no s Juudeum wurde braktiziere, häi si vo 1661 wider Juude döfe si.

Au under em Nadir Schah (1736–1747), won e Sunnit gsi isch, het wider relativi Toleranz gherscht. Juude häi in dr häilige Stadt Maschhad döfe lääbe und dr Nadir het vilmol Juude in empfindlige Situazioone iigsetzt, het sä in dr Verwaltig verwändet und het sogar jüüdischi Büecher uf Persisch lo übersetze. Wo dr Nadir ermordet worde isch, häi sich d Juude uf die britische Händler und die sunnitische Turkmene afo stütze.

Wo d Drubbe vom Karim Khan 1773 Basra erooberet häi, häi si e hufe Juude umbrocht, iiri Bsitz blünderet und d Fraue vergwaltigt. Dr Rabbi Jakob Eljaschar het in sinere Buechrolle vo Persie beschriibe, wie d Juude im Osmanische Riich gschützt gsi sige wääred d Laag vo de persische Juude desolaat gsi sig. E Holländer, wo under dr Regierig vom Karim Khan z Schiras gsi isch, het brichdet, ass d Juude in dr Stadt müessi im ene äignige Vierdel woone und en armseeligs Lääbe wurde füere, und dr britisch Offizier William Francklin het bald druf verzelt, ass si dr Obrikäit hoochi Stüüre müesse zaale, und ass si de Perser mee verhasst sige, as Lüt mit andere Religioone und wäge däm drangsaliert und erbrässt wurde.

D Kadschare-Dünastii, wo 1779 d Herrschaft im Land übernoo häi, het zerst no zu de Juude ghalte, het denn aber alti schiitischi Gsetz gege d Juude wider iigfüert. Dr Rabbi David Hillel het Persie im Joor 1827 bsuecht und het über Zwangskonwersioone brichdet und dr Missionäär Stern het gschriibe, ass alli Händler im Wakil-Basar Juude sige, wo öffentlig die ganz Zit iiri Religioon müesse verdamme. Au im 19. Joorhundert het sich nüt zum bessere veränderet. Es het immer wider antisemitischi Pogroom gee und Zwangskonwersioone. D Laag vo de persische Juude het sich erst under dr Pahlavi-Dünastii afo bessere, wo die 1925 an d Macht cho isch, Reforme iigfüert het und d Macht vo de schiitische Gäistlige iidämmt het.

Im «Globte Land»

Die osmanischi Zit vo «Eretz Israel» het aagfange, wo dr türkisch Sultan Selim I. 1517 s Land Palästina erooberet het und isch 1917 ume gsi, wo d Brite die Regioon im Erste Wältchrieg übernoo häi.

Juude häi in dere Epoche lang nume weenig in Palestina gläbt und si in de Stedt Jerusalem, wo 1553 öbbe 1'800 Juude gwoont häi, Safed, Tiberias, Hebron, Gasa und Nablus konzentriert gsi. Uf em Land het s nume no doo und dört Juude in e baar Dörfer im Galiläa gee.

S Land het zur Prowinz Damaskus ghöört und isch in fümf Bezirk (Megiddo, Safed, Nablus, Jerusalem und Gaza) iidäilt gsi. D Browinz isch vom ene Pascha regiert worde. Vor allem im 16. Joorhundert isch d Oobrikäit fähig gsi und het für Sicherhäit gsorgt. Aber denn isch die äigentligi Macht in de verschiidene Däil vom Land in de Händ vo de Beduine oder Druuse choo, wo Füerer wie dr Fakhri al-Din II. im 17. Joorhundert, und dr Daher al-Omar im 18. Joorhundert fürebrocht häi. Eretz Israel het kä bsundrigi Stellig im Riich gnosse, wil sich daas uf si Usdeenig im Balkan konzentriert het. In dere Zit isch dr jüüdisch Jischuw im Globte Land fast ganz verschwunde. Am Ändi vom 17. Joorhundert häi nume no öbbe 2000 Juude im Land gläbt, weeniger as äi Brozänt vo dr ganze Bevölkerig. Im Napoleon si Erooberig vo Palestina am Ändi vom 18. Joorhundert het s Land nid veränderet, het aber s Osmanische Riich gschwecht, und au anderi öiropäischi Mächt häi sich für d Regioon afo intressiere.

e Bordret vom Ibrahim Pascha gmoolt vom Charles-Philippe Larivière.

1831 isch dr osmanisch-egüptisch General Ibrahim Pascha (1789-1848) mit ere Armee vo 40'000 Soldate im Land iigfalle und het Gasa, Ramle, Jaffa, Haifa und Jerusalem ooni Kampf erooberet. Akkon aber isch erst 1832 noch ere säggs Möönet lange Belaagerig gfalle, denn het er Damaskus bsetzt und im Juli no zwäimol türkischi Armeä gschlaage.

D Erooberig dur e Ibrahim Pascha het e grundlegende demografische Wandel noch sich zooge. Als Wali vo Sürie und Palestina het er Reforme im Sinn vo dr franzöösische Revoluzioon duuregfüert. Er het sekulari Grichtshööf iigrichdet und eso die umbeschränkti Gültigkäit vo dr Scharia abgschafft, zum erste Mol im ene islamische Land. Vo denn aa häi au Christe und Juude in Gmäindirööt chönne gweelt wärde, wie zum Bischbil z Jerusalem. Vo dr Middi vom 18. Joorhundert aa häi immer mee chliineri und gröösseri Grubbe vo Juude us Öiropa und Nordafrika Alija gmacht, mäistens us religiööse Gründ. Under iine si au Aahänger vom Baal Schem Tow gsi, wo dr ostöiropäisch Chassidismus in s Lääbe grüeft het. Die jüüdische Gmäinde in Eretz Israel si gwaggse und häi sich konsolidiert. Wenn am Aafang vom 19. Joorhundert us ere Gsamtbevölkerig vo öbbe 350'000, die jüüdischi Bevölkerig im Land, dr sogenannti Alti Jischuw, nume öbbe 6000 Mensche zelt het, wo d Helfti von ene z Jerusalem gläbt het, si s im Joor 1881 scho öbbe 25'000 gsi.

Wo in de 1880er Joor d Pogroom im Russische Kaiserriich immer schweerer und hüfiger worde si, si zu de dradizionelle religiööse Iiwanderer immer mee Flüchtling cho, aber au Juude, wo Eretz Israel as iiri ächti Häimet aagluegt häi. E Vorlöifer vo dr nazionaale zionistische Beweegig isch d Chibbat Zion-Beweegig gsi, wo d Aahänger von ere um Lauf vo dr Erste Alija 1882 d Siidlig Rischon-le-Zion („Ersti z Zion“) gründet häi. Bald druf si Gedera im ehemolige Judäa entstande, Rosch Pinah und Jessod Hamaalah in Galiläa, Sichron Jaakow in Samarie. D Siidlig Petach Tikwa, wo 1878 vo Jerusalemer Juude gründet worden isch, isch nördlig vo Jaffa nöi gründet worde.

Die Ottomanisch Regierig het d Olim vo dr Erste und Zwäite Alija nid gärn gsee und het die jüüdischi Iiwanderig offiziell iigschränkt. Dr Jischuw isch zwar witer gwaggse, isch aber no lang vom Gäld abhängig bliibe, won em jüüdischi Wooldääter in dr Diaspora spendiert häi.

Lueg au

• Gschicht vo de Juude
  • d Gschicht vom Volk Israel im Alterdum
  • d Gschicht vo de Juude in dr Spootantike
  • d Gschicht vo de Juude im Middelalter
  • d Gschicht vo de Juude in dr Nöiste Zit

Litratuur

• Julius Höxter: Quellentexte zur jüdischen Geschichte und Literatur. Marix, Wisbaade 2009, ISBN 978-3-86539-198-8.
• Eli Bar-Chen, Anthony Kauders (Hrsg.): Jüdische Geschichte. Alte Herausforderungen, neue Ansätze. Utz, Münche 2003, ISBN 3-8316-0291-3.
• Arno Herzig: Jüdische Geschichte in Deutschland - Von den Anfängen bis zur Gegenwart. Beck, Münche 2002, ISBN 3-406-39296-2.
• Shmuel Ettinger: Vom 17. Jahrhundert bis zur Gegenwart. Die Neuzeit. In: Haim Hillel Ben-Sasson (Hg.): Geschichte des jüdischen Volkes. Von den Anfängen bis zur Gegenwart Bd. 3. Beck, Münche 1980, ISBN 3-406-07223-2.
• Jacob Katz: Vom Vorurteil bis zur Vernichtung. Antisemitismus 1700–1933. Beck, Münche 1989, ISBN 3-406-33555-1.
• Geschichte der Juden im Mittelalter von der Nordsee bis zu den Südalpen. (kommentiertes Kartenwerk), uusegee vom Alfred Haverkamp, Hahn, Hannover 2002, ISBN 3-7752-5623-7 (= Forschungen zur Geschichte der Juden; Abteilung A: Abhandlungen; Band 14/3; 105 Karten).
• Haim Hillel Ben-Sasson (Hrsg.): Geschichte des jüdischen Volkes - von den Anfängen bis zur Gegenwart. (Autorisierti Übersetzig vom Siegfried Schmitz), 5. Uflaag, 1412 S., Beck, Münche 2007, ISBN 3-406-55918-2.
• Haïm Z’ew Hirschberg, David Derovan: Ḥakham Bashi. In: Encyclopaedia Judaica, 2. Uflag, Band 8, Detroit/ New York u.a. 2007, ISBN 978-0-02-865936-7, S. 245–244  (englisch)

Weblingg

• Bundeszentrale für politische Bildung und Deutsches Historisches Museum: Jüdisches Leben in Deutschland 1914–2005
• Jüdisches Leben in Europa jenseits der Metropolen
• Historicum.net: Juden in der Geschichte der Frühen Neuzeit

Fuessnoote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Geschichte_der_Juden_(Neuzeit)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.