Alemannische Wikipedia

Änglischi Sprooch

(Witergleitet vun Englisch)

Di änglischi Sprooch (änglisch: English) isch e Sprooch, wo us England chunnt, un hüt als Muettersprooch unter andrem z Großbritannie, Nordamerika, Südafrika, Irland, Auschtralie und Neuseeland gschwätzt wird.

Artikel über d änglischi Sprooch
Struktur
Dialäkt
Änglisch (English)
Ussprooch (IPA): [ˈɪŋglɪʃ]
Verbreitig: lueg im Artikel
Sprecher: 308–380 Millione Muettersprochler

199–600 Millione Zweitsprochler

Linguistischi
Klassifikation:
Schriftsyschtem: Latiinischs Alphabet
Offizieller Status
Amtssprooch vo: 53 Länder
Sproochchürzel
ISO 639-1

en

ISO 639-2

eng

ISO 639-3

eng

SIL

ENG

D änglischsproochigi Wält. Dunkelblau: de „inneri Chreis“; hellblau: de „üsseri Chreis“

Si isch eini vo de Sprooche mit de meischt Muettersprööchler uf de Wält, un di Sprooch wo am meischte als Zweitsprooch gredt wird. S Änglisch wird i vile Länder als erschti Fremdsprooch i de Schuele gleert, si isch au di offiziell Sprooch vo de meischte internationale Organisatione un d meischt verbreiteti Sprooch i der internationale Kommunikation un i der Wüsseschaft. S Änglisch gilt als Wältsprooch.

D Sprooch ghört zu de germanische Sprooche, und zwor zält si wie s Holländische und au s Dütsche zu dr Westgermanische Gruppe. Dr änglisch Wortschatz hät allerdings vill Lehnwörter uss andri Sprooche überno, vorallem ussem Französische, Latiinische un Griechische.

Mer deilt d Gschicht vum Änglische in vier Periode y: s Altänglisch, vo dr Bsiidlig vo England durch d Angelsaggse bis zirka zur Erobrig durch d Normanne (500–1100), s Mittelänglisch, bis zum Früenaiänglische Vokalwandel (1100–1500), s Früenaiänglisch (1500–1650), un s Naiänglisch.

Sprachwüsseschaftlichi Iiordnig

ändere

S Änglische ghört zu de germanische Sprooche, wo e Deil vo dr indo-europäische Sproochfamilie sin. Es ghört innerhalb vo de germanische Sprooche zur Gruppe vo de weschtgermanische Sprooche, wo unter andrem au Alemannisch, Dütsch, Niiderländisch, Plattdütsch un Friesisch dezueghöre.

Die indogermanische Sprooche hen ursprüngli en starch synthetische Sproochbau, hen aber all mee en analytischs Sproochsystem entwigglet. Unter de indogermanische Sprooche isch die Entwigglig bim Änglische bsunders wyt fortgschritte. So isch zum Byspil d grammatische Rolle vumene Wort numme durch d Position vum Wort inerhalb vum Satz z erkenne, un nit öbe durch Falländige.

Die Sprooch wo am meischte Gmeinsamkeite mit Änglische het, isch s Friesisch. Beidi Sprooche werde mangmool als e anglofriesischi Untergruppe vo de weschtgermanische Sprooche aagluegt, was aber umstritte isch. Falls mer s Scots, d traditionelle Dialäkt vo Schottland, als e eigni Sprooch aaluegt, gits näbem Änglische no e wytri anglische Sprooch.

Im Lauf vo synrer Gschicht het d änglischi Sprooch allerdings au Yflüss uss andri Sprooche ufgno, vorallem uss dr nordgermanische Sprooch vo de Skandinavier zur Zit vo de Wikinger, un ussem Französische. Enewäg isch s Änglisch trotz denne Yflüss in dr Struktur un im Grundwortschatz nöcher bi de andre weschtgermanische Sprooche.

Verbreitung

ändere

Änglisch wird vo über 380 Millione[1] Mänsche als Muettersproch gsproche. Es konkurriert mit em Spanische um de zweite Platz nooch em Mandarin-Chinesische als meischtgsprocheni Muettersproch (über 860 Millione).

Wenn allerdings näbe Muetter- au Fremdspröchler zählt werre (vo 470 Millione bis über e Milliard Sprächer[2][3]; je nooch däm was für e Kompetenz gmesse wird), no isch Änglisch warschynts uf Platz 1 vor Mandarin-Chinesisch. Falls mer d zahlrychi Variante vum Chinesische als ei Sproch betrachtet het Chinesisch allerdings trotzdäm no meh Sprächer.

Muettersproch

ändere

S Änglisch het ufwärts vo 380 Millione Muetterspröchler, wo uf alli Erdeil verdeilt sin. In denne sibe Länder het Änglisch über 1 Million Muetterspröchler:

Land Aazahl vo Muettersprochler
1   USA 215 Millione[4]
2   Grossbritanie 58,2 Millione[5]
3   Kanada 17,7 Millione[6]
4   Australie 15 Millione[7]
5   Irland 3,8 Millione[5]
6   Südafrika 3,7 Millione[8]
7   Neuseeland 3,2 Millione (Schätzig)[9]

Usserdäm finde sich i Länder wie Jamaika oder Nigeria Millione vo Sprächer vo Kreolesproche, wo ufem Änglische basiere.

Amtssproch

ändere
 
Länder wo s Änglisch e Amtssprooch isch

Änglisch isch i de folgende Staate d einzigi oder eini vo de offizielle Amtsproche. Imene Deil vo denne Länder isch es d Sproch vo dr Mehrheit, vor allem i dr Karibik, i andri e Minderheitssproch (z. B. Singapur). Imene grosse Deil isch es als Muettersproch numme unternere chlyne Gruppe verbreitet, dominiert aber als Verchehrsproch (z. B. Indie). Usserdäm isch Änglisch zum Byspiil i de USA numme de facto d Amtssproch vum Bund, un nüt offiziel.

Amerika

Europa

Asie

Afrika

Ozeanie

Usserdäm isch es i diversi Überseeterritorie vo Grossbritanie un de USA d Amtssproch; z Hong Kong isch es ebefalls e Amtssproch.

Englisch isch au no Amtsschproch vo dr Europäischa Union, da Afrikanischa Union, da Organisation vo Amerikanische Staate und vo da Vereinta Nationa.

Änglisch als Wältsprooch

ändere

De Status un d Ussbreitig vum Änglisch uff de Wält wird hüt mit däm Schema vo „Concentric circles“ illustriert. Des Schema isch am Änd vo de 80er vum indische Linguist Braj Kachru entwigglet worde, un gilt hüt als eis vo de wichtigschte Modell, wo de Status vum Änglisch als Wältsprooch zeige. Er deilt di änglischsproochigi Wält in drüü Chreis yy:

  • De „inneri Chreis“ („inner circle“), sin die Länder, wo s Änglisch traditionell d Muettersprooch vo de Mehrheit isch, also die Länder, wo mer au als „Anglosphere“ bezeichnet, un wo kulturell Angelsäggsisch prägt sin. Des sin Grossbritanie, d USA, Irland, Australie, Nöiseeland, di änglischsproochige Deil vo Kanada un Südafrika, un zum Deil au Länder in de Karibik.
  • De „üsseri Chreis“ („outer circle“), sin die Länder, wo es als Muettersprooch numme vo chlyne Minderheite oder gar nit gschwätzt wird, wo es aber uss historischi Gründ e feschte Platz als Zweitsprooch het. Des sin Länder wo e koloniali Vergangeheit mit eme Land vum innere Chreis hen. Dezue ghöre zum Byspil Länder wie Indie, Pakischtan, Kenya, Ghana, Nigeria, Sri Lanka, Malaysia usw. In dene Länder isch es meischt e Amtssprooch, un wird uff de Behörde, im Bildigswässe un sunschtige Institutione bruucht. In de Länder vum üssere Chreis git es meischt au eigni Varietäte vum Änglische, wo mer „World Englishes“ dezue sait (lueg dezue au wyter unte bi „Dialäkt“).
  • Schliessli de „Chreis wo wäggst“ („expanding circle“). Zue däm Chreis ghört inzwüsche praktisch de Rescht vo de Wält, so zum Byspil Südamerika, China oder Europa. In däm Chreis het s Änglisch zwar kei Vergangeheit als Kolonialsprooch, het au kei offiziele Status als Amtssprooch un wird im Alltaag praktisch nit gschwätzt, isch aber als Fremdsprooch un Lingua Franca sehr wichtig.

D Ussbreitig vum Änglische als Wältsprooch wird nit glych bewertet. Die beide Positione falle in zwei Kategorie: die eine bewerte d Ussbreitig vum Änglische als s Resultat vo Sproochimperialismus (linguistic imperialism), di andre als sproochliche Pragmatismus (Language Pragmatics oder econocultural model). Luut de Perspektiv vum Sproochimperialismus isch d Ussbreitig vum Änglische aktiv dur Institutione un Massnahme vo änglischsproochige Länder betrybe worde, un es wird durch Institutione wie s British Council oder TESOL e Norm duregsetzt wird, wo allei durch bstimmti Länder festgsetzt wird. Nooch dere Perspektiv isch s Änglisch e Instrument vo de Mächtige, ihri politischi un kulturelli Vormachtstellig z bhaupte, un e Fortfierig vum Kolonialismus[10]. S Änglisch isch in däm Model yyheimische Kulturnorm fremd un in de Hand vunere priviligierte Schicht. Die Theori isch zerscht vum Linguist Robert Phillipson im Joor 1992 formuliert worde. Nooch sonige kritische Meinige befinde sich vili Völcher inere Zwickmühli: si bruuche s Änglisch für de Zuegang zur Wält, hen aber sälber kei Kontroll über des Medium, wo kulturell un ideologisch nit neutral isch[11].

Di zweiti Position goot devo uss, dass d Industrialisierig, wältwyter Handel un Politik zunere Situation gfiert hen, wo ei Sprooch sich het miesse als wältwyti Vercheerssprooch duresetze. Wyl Grossbritanie un d USA zue däm Zitpunkt s Zentrum vo de wältwyte Wirtschaft gsi wäre, wär au d Sprooch vo dänne Länder zur Wältsprooch worde. D Aahänger vum Model vum sproochliche Pragmatismus wyyse vilmool druff hy, dass d Norm, was Änglisch isch, scho lang nümm numme in de traditionell änglischsproochige Länder festgsetzt wird, sundern dass s Änglisch überall uff de Wält unabhängig aa lokali Bedürfniss, Kulture un Gwohnete aapasst wird (World Englishes). E Byspil defür isch s Änglisch vo Indie, wo sich scho lang eigeständig aa di lokali Bedürfniss un kulturelli Gepflogeheite aapasst hät, un nit uff de Input vo Muettersproochler ussem „innere Chreis“ aagwyyse wär. Die World Englishes däte eso au immer mee Funktione erfülle, wo bis jetz no de Varietäten ussem innere Chreis vorbhalte sin[12]. S Änglisch dät so allene Mänsche uff de Wält de Zuegang zur wältwyti Kommunikation un Wirtschaft ermögliche.

Phonologi

ändere
Hauptartikel: Phonologi vo der änglische Sprooch

Konsonante

ändere

S Änglische het 24 bis 25 Konsonante. Zwüsche de änglische Dialäkt gits relativ wenig Unterschid bi de Konsonante.

  Bilabial Labio-
dental 		Labio-
velar 		Dental Alveolar Post-
alveolar 		Palatal Velar Glottal
Verschlussluut p  b       t  d     k  g  
Affrikat           tʃ  dʒ      
Nasal m       n     ŋ  
Frikativ   f  v   θ  ð s  z ʃ  ʒ     h
Approximant     ʍ¹  w   ɹ²   j    
Lateraler Approximant         l        
  1. Numme no in mangi Dialäkt, vorallem em schottische, neuseeländische un Deil vum amerikanische Änglisch.
  2. D gnaui Ussprooch vum /r/ cha [ɹ], [ɻ] oder [ɾ] sy.
Konsonant (in IPA). Byspilwort Audiobyspil (amerikanischi Ussprooch)
/p/ pan, creepy, top   pan(info)
/b/ bed, lobby, rub   bed(info)
/t/ top, return, cat   top(info)
/d/ dog, sudden, loved   dog(info)
/k/ cat, locker, sock   cat(info)
/g/ gone, begger, bag   gone(info)
/tʃ/ chalk, matching, pouch   chalk(info)
/dʒ/ jam, edgy, ridge   jam(info)
/m/ moon, summer, bloom   moon(info)
/n/ no, any, done   no(info)
/ŋ/ ring, singer, bang   ring(info)
/f/ fun, after, laugh   fun(info)
/v/ veal, movie, glove   veal(info)
/θ/ thaw, ether, health   thaw(info)
/ð/ then, either, loathe   then(info)
/s/ see, messy, peace   see(info)
/z/ zone, lousy, please   zone(info)
/ʃ/ shake, motion, dish   shake(info)
/ʒ/ genre, treasure, rouge.   genre(info)
/h/ hat, behind   hat(info)
/ʍ/ where, whine (nit in allene Dialäkt)
/w/ wet, wind   wet(info)
/j/ you, onion, fuse   you(info)
/l/ law, relief, dull   law(info)
/ɹ/ run, very. In bstimmti Dialäkt au in mother   run(info)

Vokal

ändere

S Änglische het mit 11 bis 14 Monophthong un 3 bis 7 Diphthong en relativ grosses Vokalinventar.

Vokal vum Änglische
Vorne Zentral Hinte
Gschlosse gspannt i   u
Gschlosse entspannt ɪ   ʊ
Halbgschlosse eɪ̯   oʊ̯
Mittel   ɜ ə  
Halboffe ɛ ʌ ɔ²
Offe æ   ɑ ɒ¹

1. De Vokal isch im nordamerikanische Änglisch /ɑ/ oder /ɔ/.
2. Bi vilene nordamerikanische Sprecher mit /ɑ/ verschmolze.

Vokal Byspilwort Audiobyspil Vokal Byspilwort Audiobyspil
/i/ beat   beat(info) /u/ boot   boot(info)
/ɪ/ bit   bit(info) /ʊ/ put   put(info)
/eɪ̯/ hate   hate(info) /oʊ̯/ boat   boat(info)
/ɛ/ bet   bet(info) /ɔ/ taught   taught(info)
/ɜ/ fir   fir(info) /ə/ sofa   sofa(info)
/ʌ/ but   but(info) /ɒ/ bog   bog(info)
/æ/ bat   bat(info) /ɑ/ father   father(info)

D Vokal vum Änglische falle in zwei Gruppe: sognannti „gspannti“ un „entspannti“ (tense and lax) Vokal. D gspannte Vokal sin /i/, /u/, /e/, /o/, /ɜ/, /ɔ/ un /ɑ/; d entspannte /ɪ/, /ʊ/, /ɛ/, /ʌ/, /æ/ un /ɒ/. Phonologisch isch de Hauptunterschid dass d entspannte Vokal nie inere offnige Silbe chönne vorcho. Was de artikulatorisch Unterschid gnau isch, isch bis jetz nonit ganz sicher gchlärt wore.

D Vokal /e/ un /o/ sin im Änglische meischt Diphthong. S Änglisch Wort boat un s Alemannisch Boot sin wege dem nit ganz identisch. Vorallem im nordamerikanische Änglisch gilt s glych für /i/ un /u/, wo de Unterschid aber so gring isch dass er meischt nit transkribiert wird.

D Unterschid zwüsche de verschidne Dialäkt zeige sich bsunders bi de Vokal. Mer unterscheidet bsunders en „englische“ Typ (britischs, australischs, neuseeländischs un südafrikanischs Änglisch) vum „nordamerikanische“ Typ (amerikanischs un kanadischs Änglisch). S irisch un schottisch Änglisch nämme e Mittelstellig y. D gnaui Ussprooch vo de Vokal cha aber au innerhalb vo denne Type arg verschide sy. So het s australisch Änglisch zwar alli Vokal wo s Änglisch vo England au het, aber si were arg andersch ussgsproche.

D Hauptunterscheidigsmerchmool zwüschem „englische“ un „nordamerikanische“ Typ sin:

  • De Vokal /ɒ/ in Wörter wie pot, cross oder soft im „englische“ Typ, gits im „nordamerikanische“ Typ nit. Die Wörter were doo entweder mit /ɑ/ oder /ɔ/ ussgsproche.
  • S nordamerikanischi Änglisch het d Tendenz dass vor /r/ d Unterscheidig zwüsche gspannti un entspannti Vokal ufghobe wird. So were d Wörter Mary - marry- merry oder horse-hoarse meischt glych ussgsproche.
  • Allgemein unterscheide sich im nordamerikanische Änglisch d Vokal meh durch d Vokalqualität, un im britische Änglisch meh durch d Vokallängi.
Dipthong Byspilwort Audiobyspil
/aɪ̯/ my   my(info)
/aʊ̯/ house   house(info)
/ɔɪ̯/ noise   noise(info)
/ɪə̯/ hear   hear(info)
/ɛə̯/ hair
/ʊə̯/ poor
/ɔə̯/ pore.

In allene Variante vum Änglische gits d drüü Diphthong: /aɪ̯/, /aʊ̯/ un /ɔɪ̯/.

S nordamerikanischi Änglisch un s irisch oder schottisch Änglisch sin meischt rhotisch. Des heisst, dass s /r/ in Wörter wie farm, pair, poor, fur ussgsproche wird. In nit-rhotische Dialäkt wie em britische Änglisch wird stattdesse en Schwa oder gar nüüt ussgsproche.

In nit-rhotische Dialäkt, wie em englische oder australische Änglisch, gits näbe denne drüü Diphthong deswege usserdäm 2 bis 4 wytri, wo durch de Abfall vum /r/ entstande sin. Des sin /ɪə̯/, /ɛə̯/, /ʊə̯/ un /ɔə̯/. D beide letschte were hüt numme no vo wenigi Lüt so ussgsproche. D meischte Sprecher hen stattdesse de Vokal /ɔ/, so dass paw - pore - poor glych ussgsproche were.

Betonig

ändere

D Silbebetonig isch im Änglische phonemisch, wie zum Byspil au im Russische, aber im Gägesatz zum Französische oder Alemannische wo d Betonig in dr Regel ällewell uf dr letschte bzw. dr erschte Silbe lait. So isch bi desert (Wüeschti) d Betonig uf dr erschte Silbe   [ˈdɛzəɹt](info) un bi dessert (Nachtisch) hygäge uf dr zweite   [dɛˈzəɹt](info).

Bsunders oft were Subschtantiv un Verbe durch d Betonig unterschide. Bi Subschtantiv isch d Betonig meischt uf dr erschte Silbe, bi de Verbe uf dr zweite. Byspil defür sin insult (erschti Silbe: Beleidigig, zweiti Silbe: beleidige), record (Ufnaam bzw. ufnääme), oder protest (Protescht bzw. proteschtiere). Die Unterscheidig het sich allerdings nonit bi allene Verb-Subschtantiv Paare duregsetzt, uugfäär tuusig wie report un support hen ällewell d Betonig uf dr zweite Silbe.

Mängisch gits Unterschid zwüschem amerikanische un britische Änglisch bi dr Betonig. So wird z. B. garage im amerikanische Änglisch uf dr letschte, un im britische Änglisch uf dr erschte Silbe betont. Bi controversy het s amerikanische Änglisch d Hauptbetonig uf dr erschte, s britische hygäge uf dr zweite Silbe.

Orthographi

ändere

S Änglische het, wie au s Französisch, en extrem starch historisch-etymologischi Schribig un e gringi Übereistimmig vo Phonem-Graphem. Mer weiss also bin eme gschribene Wort nit gli, wie mer's schwätze sott. So cha ei Phonem vo verschidnigi Buechstabe doogställt were, zum Byspil /i/ durch <ea> (each), <ee> (free), <ei> (deceive), <i> (machine), <eo> (people) un wytri. Glychzitig cha de glych Buechstab für verschidnigi Luut stoo, wie zum Byspil s Graphem <oo> wo für /u/ (mood), /ʊ/ (good) oder /ʌ/ (blood). Usserdäm cha e Buechstab au stumm sy wie z. B. s <b> in lamb.

De Luut /ʃ/ cha sogar mit mindeschtens 11 verschidnigi Graphem gschribe were: <sh> in share, <ce> in ocean, <ch> in Chicago, <ci> in special, <s> in sure, <sci> in conscience, <sch> in schnapps, <se> in nauseous, <si> in tension, '<ss> in tissue un <ti> in nation[13].

Die notorisch gringi Übereistimmig vo Luut un Buechstab het mehreri Gründ. Zum eine isch doo de interne Sproochwandel wo stattgfunde het wo d Orthographi sich scho gfeschtigt gha het. So isch s <k> in Wörter wie knife oder knee, oder s <l> in would un could früener ussgsproche wore, het hüt aber kei Funktion meh. Uf der andre Syte hen sich Luut wo früener numme Allophon gsi sin zue Phonem entwigglet. So sin d beide „th-Luut“ /θ/ un /ð/ im Alt- un Mittelänglische beidi mit <th> gschribe wore wyl mer automatisch het gwüsst weller vo beide wo usgsproche wird. Hüt allerdings loot sich des nümmi vorussänne, un mer muess wisse dass thin mit /θ/ un then mit /ð/ usgsproche wird. D meischt Uugreimtheite in der Schrybig allerdings gönn uf de Früenöiänglische Vokalwandel (Great Vowel Shift) zrugg, wo d Vokal vum Änglische radikal verändret het. Wyl d Schrybig vo de Vokal allerdings nit aapasst wore isch, bruucht mer Buechstabe wie <i> oder <e> für ganz andri Luut als in de meischte andre Sprooche. S Wort tide zum Byspil isch vorem Vokalwandel /tid/ usgsproche wore, was sich in der Schrybig erhalte het, au wenn es scho syt über 500 Joor /taid/ wird ussgsproche.

En andre Hauptgrund isch dass s Änglisch über d Hälfti vo sym Wortschatz us andri Sprooche het überno un wyter übernimmt. D ursprünglichi Schrybig vo denne Wörter wird meischt bybhalte, was bsunders bim Fachwortschatz ussem Latiinische un Griechische dezue gfüert het dass d Schrybig oft wyt vo der Ussprooch entfernt isch. So errinret bim Wort psychology d Ussprooch /saɪˈkɑlədʒi/ numme entfernt aa d Schrybig vum Wort.

Imene Deil Wörter hen übereifrigi Glehrte sogar Wörter welle de latiinische oder griechische Schrybige aapasse. So isch s Wort debt ursprüngli ussem Französische als dette cho, worum bis hüt s <b> au nit ussgsproche wird. S <b> isch nämli ersch noochträgli ygfüegt wore um es ethymologisch aa latiinisch debitum aazpasse[14].

Säll het dr gross Vordeil, dass mer bispilswis als Franzos oder als Dytscher e Text in ere änglische Fachsproch rächt schnell läse un versto cha, wil d'Fachwörter fast glich gschribe werre (un d'Ussproch fers Verständnis vum Text zweitrangig isch). Im Gegesatz dezue isch d'Schribig z. B. vu Polnisch oder Italienisch starch an dr Ussproch orientiert. Des macht's im e Fremdsprochler praktisch umöglich, gmeinsami Fremdwörter als sonigi z'erchenne un dr Text dur eifachs Yberfliege in sinem Sinn z'erfasse.

Der grossi Noochdeil vo derre Orthographi isch, dass s Erlehre vo der änglischi Rächtschrybig au für Muettersprööchler nummi durch Uswändiglehre vo praktisch jedem Wort möglich isch. So schrybt dr Mario Pei vo dr Universität vo Colombia:

„In spanisch- oder italienischsprochigi Länder isch dr Prozess schrybe z'lerne nooch spöteschtens zwoo Johr ume un drno wird d'Schuelzit für andri Fächer verwändet. In änglischsprochigi Länder duuret de Prozess d'acht Johr i dr Grundschuel, d'viir Johr ufem Gymnasium, wird oft i dr Uni no emol ufgrollt, un isch ällewell no nüt ganz ume wenn e Student syni Doktorarbeit gmacht het.“[15].

Us däm Grund wird scho lang über e Rächtschrybreform vum Änglische grüblet. Der Benjamin Franklin het z. B. e radikal vereifachti Schrybig vorgschloo, gnau wie dr Noah Webster, wo aber numme winzigi Ändrige het chönne duresetze, wie z. B. dass im amerikanische Änglisch s u vo Wörter wie colour abgschafft worre isch.

E Reform un Vereifachig isch allerdings us mehreri Gründ nüt ohni wytres durchzfüere:

  • D Vilfalt vo Akzent im Änglische. So wär z. B. für Ängländer, Auschtralier un viili Amerikaner nüt logisch, wiiso stork (Storch) un stalk (noochschrättele) verschide gschribe werre, wyl si bi stork kei /r/ usspreche. Ähnlich wäre Schotte un Nöiseeländer irritiert, wenn whine un wine plötzli glych gschribe werre, un Kanadier chönnte nüt noochvollziene, wiiso caught un cot nüt mitem glyche Vokal gschribe würde. Lueg dezüe au doo: English Accents and their Implications for Spelling Reform
  • Durch e Orthographi, wo sich an dr Ussproch orientiert, wäre viili Wörter, wo zwar glych usgsproche, aber andersch gschribe werre, zue Homonyme; des Argumänt wird allerdings dodurch relativiert, dass es jetz scho Wörter wie lead git, wo glych gschribe werre, aber unterschidlichi Bedütige chönne ha (je nooch Ussproch „Blei“ oder „füere“). Wenn Wörter wie pear (Birne) un pair (paar) glych gschribe werre däte, wäri d Bedütig gnauso wie mit lead durch de Kontext dütlich[16].
  • Etymologischi Gründ.
  • D Umstellig uf e nöii Rächtschrybig wär logistisch chuum z bewältige un dät s Läse vo dr gsamte bisherige änglische Literatur unmögli mache.
  • Au wenn en Kompromiss möglich wäri, gits im änglische Sprochruum kei Autorität wie z. B. d’Académie française oder de Duden wo d Reform chönnt duresetze.

Us denne Gründ gilt d Durchfüerig vunere Rächtschrybreform im Änglische als usgschlosse.

Wortschatz

ändere
Hauptartikel: Wortschatz vo der Änglische Sprooch
 
Graphik wo d Zämmesetzig vum änglische Wortschatz zeigt

Dr Wortschatz vum Änglische zeichnet sich durch e grossi Aazaal vo Lehnwörter us andri Sprooche us. Wege dem wird vo Laie mängmool in Froog gstellt, ob s Änglische überhaupt e germanischi Sprooch isch; stattdesse chunt es aageblich vum Latiinische. Dass die Vermuetig falsch isch, zeigt sich allerdings doodurch, dass de Grundwortschatz sälber germanisch prägt isch. Doodezue ghöre näbe alltäglichi Wörter wie mother, father, daughter, house, water, rain, storm, winter oder food un Grundverbe wie be, live, drink, eat, make, speak, walk, sleep au d gsamte Strukturwörter vo dr Grammatik wie the, it, me, you, he, she, and, to, who, what usw.

So hen vo de hundert hüfigschte Wörter alli ihre Ursprung im germanische Altänglisch, un vo de tuusig hüüfigschte immerhy noo über 80%. Unter de 2000 hüüfigschte Wörter het allerdings numme noo uugfäär es Drittel syn Ursprung im Altänglische, fascht d Hälfti sin doo Wörter, wo ussem Französische in s Änglische cho sin[17].

Erschti Lehnwörter

ändere

Scho bevor d Angelsaggse uf dr Insel aacho sin, hen si Wörter usem Latiinische übernoo gha, d meischte vo denne Wörter finde sich deswege in äänlicher Form au in de andre germanische Sprooche. Doodezue ghöre street (vo lat. strada), cheese (lat. caseus) oder wine (lat. vinum).

Mit dr Chrischtianisierig vo de Angelsaggse sin uugfäär 400 neui Wörter ussem Latiinische in s Änglisch cho, wo allerdings numme noo en Deil devo hüt noo bruucht wird. Dezue ghöre candle, church, devil oder priest.

Im 10. Joorhundert sin durch d Glehrte in de Chlöschter wytri latiinischi Wörter in d Sprooch ygange, so z. B. plant, purple, radish, history, paper, school, fever, polite, un Verbe wie describe, discuss oder translate[18].

De erschti grossi Yfluss uf de änglische Wortschatz isch allerdings de vum Altnordische gsi, wo vo de Wikinger gsproche wore isch. Bi de skandinavische Lehnwörter fällt uf, dass es meischt Alltagswörter sin[19]. Verbe wie ill, take, hit oder die, Grundnahrigsmittel wie eggs un sogar d Pronome they, them un their chömme ussem Skandinavische.

De französisch Yfluss

ändere

Mit dr Erobrig vo England durch de normännischi Herzog Wilhelm de Eroberer im Joor 1066 isch s Französisch bis zum Änd vum 13. Joorhundert d Sprooch vo dr gsellschaftliche Elite wore. Doodurch het sich de Wortschatz vum Änglische grundlegend verändret: er isch vumene homogene, germanische Wortschatz zumene gmischt germanisch-romanische Wortschatz wore.

De Yfluss vum Französische het mehreri Themeberych erfasst. So findet mer französischi Wörter im Wortschatz für d Verwaltig: court, people, country, parliament, tax, em religiöse: baptism, prayer, religion, virgin, em Militär: battle, defend, enemy, soldier, dr Chleidig: button, boots, coat, dress, dr Kunscht: art, dance, paint, dr Bildig: anatomy, medicine, un em Heim: blanket, ceiling, curtain, towel.

Oft isch e französischs Wort übernoo wore un s germanische Wort, wo e äänlichi Bedütig gha het, isch bybhalte wore. In so Fäll wird s französisch Wort in dr Regel in formeleri Stilebene bruucht, d germanische Wörter sin degäge alltäglicher un heimeliger:

„A person who falls into the water has far better chances of being rescued by shouting Help! Help! rather than Aid! Aid! or Assistance! Assistance! And, as Simeon Potter says, ‘We feel more at ease after getting a hearty welcome than after being granted a cordial reception'.“[20].
„Öber wo in s Wasser gheit het vil bessri Schoonse dass er grettet wird wenner Help! Help! rueft, statt Aid! Aid! oder Assistance! Assistance! [aid un assistance sin französischi Lehnwörter]. Un, wie der Simeon Potter sait, 'mir sin entspannter wemmer miteme hearty welcome, statt enere cordial reception empfange wore sin.'“

Dr Yfluss vo dr Renaissance un em Zitalter vo de Entdeckige

ändere

Durch de Yfluss vo dr Renaissance isch de änglisch Wortschatz noemool starch aagwaggse. Statt französischi Wörter sin jetz ab em 16. Joorhundert meh un meh latiinischi un altgriechischi Wörter in de Wortschatz ufgno wore. S Französisch het trotzdäm en grosse Yfluss bhalte, vorallem im Militärische un dr Medizin (anatomy, muscle), aber au Alltagswörter wie invite oder enter sin zu dere Zit übernoo wore[21].

Bi vilene Wörter isch freili nüt ganz sicher, ob si ussem Französische, diräkt ussem Griechische oder ussem Latiinische entlehnt wore sin, wyl viili latiinischi Wörter sälber ussem Griechische stamme.

Usser latiinischi un griechischi Wörter sin aber au Wörter us andri Sprooche in s Änglisch cho. Ussem Holländische sin vorallem Alltagswörter wie pickle, yacht, rant, trigger, bully, cookie, crap, gin, kid, booze, scoop oder track cho. Ussem Italienische sin Wörter ussem kulturelle Berych cho, vorallem uss dr Musik, wie piano, duet oder opera, aber au Wörter wie architecture oder balcony.

Durch d Erkundig un Kolonialisierig vo Amerika durch d Europäer sin noo emool bsunders vili Wörter in s Änglische cho. En Grossdeil devo chömme ussem Spanische oder Portugiesische, sin aber vo denne Sprooche zum Deil sälber us Sprooche vo de Urywohner übernoo wore. Doo dezue ghöre zum Byspil Wörter wie tomato (vo Spanisch tomate, ursprüngli Nahuatl xitomatl), cigar (span. cigarro, ursprüngli Maya sicar), hurricane (span. haracán, vo Taino hurákan) oder ranch (vo span. rancho = Hütte).

Andri Wörter sin vum Änglische diräkt übernoo wore, so zum Byspil skunk oder squash us de Algonkinsprooche.

Andri Byspil sin Wörter ussem Hindi (karma, thug, loot, shampoo) oder australischi Urywohnersprooche wie em Wort kangaroo uss dr Guugu-Yimithirr-Sprooch.

Über de Umweg vum Spanische sin au vili arabischi Wörter entlehnt wore, wie zum Byspil admiral (أميرالبحار, amīr al-bihār, Kommandant vo de See) oder mattress (مطرح matrah).

Neieri Entwigglig

ändere

In dr neiere Zit were Wörter uss allene möglichi Sprooche in d Alltagssprooch übernoo. Ussem Dütsche zum Byspil Wörter wie kindergarten, edelweiss, gesundheit, rucksack, streusel oder schnapps.

Vili Wörter bezeichne kulturelli Gegeständ wie kulinarischi Bsunderheite wie sushi ussem Japanische oder quesadilla ussem Spanische.

Ussem Alemannische schliessli isch s Wort Müesli (als muesli ([mjuːzli] oder [muːzli] ussgsproche) übernoo wore.

Näbe Entlehnige bildet s Änglische uf verschidnigi Weg eigni Wörter. Durch Komposition wird zum Byspil us alti Wörter e neis bildet. Aktueli Byspil defür sin z. B. software oder skyscraper. In neischter Zit isch au s Verschmelze vo Wörter hüüfig; so smog us smoke un fog, blog vo web log oder brunch vo breakfast un lunch.

Durch d Volchsetymologi were mangi Wörter nei analysiert. So goot s Wort hamburger zwar uf d Stadt Hamburg zrugg, isch aber in dr Zwüschezit als ham (Schinke) + burger nei analysiert wore. Doodurch isch e neis Wort burger entstande, wo jetz als produktivs Morphem neii Wörter mit bildet were: cheeseburger, fishburger usw.

Paralelle im Änglische un im Oberrhiinalemannische

ändere

S Änglisch un s Alemannisch wiise bstimmti Paralelle uf, des soll am Oberrhiinalemannische ufzeigt wäre.

  • Beidi Sproche sin in dr Deklination stark vereifacht: s git kenni lebändige Kasus-Ändunge meh.
  • Dr Dativ wird im Änglische mit Präposition (to) un Akkusativ (the mother) umschriibe (I give it to the mother). Im Oberrhiinalemannische isch e präpositionali Konstruktion zum Deil notwändig, zum Deil meglig, aber nit zwingend. Allerdings stoht s Substantiv im Alemannische im Dativ.
    --- notwändig: im Vatter (to the father), im e Maidli (to a girl), inere Mueter (to a mother), in Miätere (to mothers)
    --- meglig: (in) dr Mueter (to the mother), (in) miinere Mueter (to my mother), (in) sällere Muetter (to that mother), (in) miinem Vatter (to my father), (in) wäm / (in) wäne (to whom).
    Diä Verstärkung het mer aü Präpositionali Dativmarkiärig gnännt.
  • E ächte Genitiv kännt s Änglisch numme no bi Persone; im Oberrhinalemannisch ischs ähnlig; Einzelheite lueg bi Genitiv.
    Father’s car (s Vatters Auto)
    Miller’s cat (s Millers Katz)
    in Peter's chair (uf s Peters Stuehl)
Die Paralelle het Gränze: „my fathers car“ mueß im Oberrhiinalemannische umschriibe wäre: (in) minem Vatter si Auto
Dr Genitiv vu Sache mueß im Änglische wiä im Alemannische mit Präposition (of bzw. vo) bildet wäre: „the colour of the houses“ (d Farb vu dr Hiiser).
  • Dr änglisch Üsdruck „I am doing something“, wu arg viil vorkunnt, wird im Alemannische ganz ähnlig bildet. i bi am ebis mache. Anschtatt „I'm writing“ heißts dno i bi am Schriibe, „I’m leaving“ = i bi am Goh usw.

Die Paralelle sin wahrschiints zuefellig – si hänke drmit zämme, ass s Änglisch wies Alemannisch wennig reglementiert wore isch un sich Tendenze vu spontanem Sprochbrüch hän kenne durchsetze.

Alemannisch as Hilf zum Änglisch lehre

ändere

Dr Wendelinus Wurth, Lehrer, Dichter un Lueginsland-Autor üs dr Ortenau, verdrittet, ass d Paralelle vum Alemannische zum Änglische e starki Hilf im Änglischunterricht sii kennte, aber d Vorurteil, wu d Lehrer gege dr Dialäkt hebe, diege ne de Wäg versperre. Er sälber nutzt Alemannisch in sinem Änglisch-Unterricht.

Dr Paul Adolf vu Owernah im Elsass het mehreri wisseschaftligi Publikatione zum Thema „Elsässisch as Hilf bim Änglisch lehre“ gmacht. Do drzue ghert Mer lehre Ënglisch, e Lehrbuech mit 780 Sitte, wu d Grammatik uf Franzesisch erklärt wird, d Biispiil aber Elsässisch sin. In sinem dictionnaire comparatif multilingue (mehrsprochigs Verglichswerterbuech) wird dr germanisch un romanisch Wortschatz im Änglische vum Elsässische, Ditsche un vum Franzesische här erschlosse.

Dialäkt

ändere

Im Änglische wird zwüsche Traditionele Dialäkt un Moderne- oder Mehrheitsdialäkt unterschiede (Änglisch: Traditional Dialects un Modern- oder Mainstream Dialects).

Moderni Dialäkt finde sich im ganze änglische Sprochruum, traditioneli drgege numme i denne Biet, wo s Änglisch syt mindeschtens 500 Joor verbreitet isch; näbe sämtlichi änglischsprochigi Gegende usserhalb vo Grossbrittanie schliesst des au Irland (bis uf en Deil vo Nordirland, wo diräkt vo Schottland us bsidlet worre isch), fascht ganz Wales, Weschtcornwall un s Schottische Hochland us. Usnaame sin zum Deil d Appalache im Oschte vo de USA un Neuschottland, wo sich ältri Dialäkt erhalte hen[22].

D traditionele Dialäkt lönn sich am beschte mit däm verglyche, was im alemannische Sprochruum untereme urige Dialäkt verstande wird, wäärend d moderne Dialäkt sich mitem Français régional z Frankriich oder de Umgangssproche im dütsche Sproochruum verglyche lönn em Standardänglisch un syni Dialäkt nöcher stönn.

Moderni Dialäkt

ändere

D moderne Dialäkt vum Änglische gliidre sich nooch em Peter Trudgill in zwoo Hauptgruppe. Zum eine isch doo de „änglisch“ Typ, wo umgangssproochlich eifach „Britisch Änglisch“ gnennt wird. Zu däm Typ ghöre s Änglisch vo England (English English), s walisisch Änglisch (Welsh English), s australischi Änglisch (Australian English), naiseeländischs Änglisch (New Zealand English) un s südafrikanisch Änglisch (South African English)[23].

Uf dr andre Syte stoot de zweit Haupttyp vum Änglische: s nordamerikanisch Änglisch (North American English). De Typ bstoot vorallem uss zwee Standarddialekt: em General American English un em kanadische Änglisch (Canadian English).

D Unterscheidig zwüsche dem „änglische” un „nordamerikanische“ Typ, zeigt sich am beschte bi de Unterschid im Wortschatz un in chlynrem Umfang in dr Grammatik[24]. Bi dr Ussprooch dergege hen mangi regionali Dialäkt vo de USA grossi Äänlichkeite mitem britische Änglisch, un mangi Dialäkt vum Weschte vo England hen sehr grossi Äänlichkeite mitem General American.

D Variante vum Änglische wo in Irland (Irish- oder Hiberno English) un Schottland (Scottish English) gsproche were, nämme e Sonderstellig zwüschem „änglische“ un „nordamerikanische“ Änglisch y.

Näbe denne Dialäkt were vorallem in früeneri Kolonie vo Grossbritanie, Variante vum Änglische bruucht, wo hauptsächli vo nit-Müettersprööchler bruucht were, aber enewell e eigni Dynamtik entwigglet hen. Die Forme vum Änglisch were in dr Sproochwüsseschaft immer meh als glychberechtigti Forme vumene plurizentrische Änglisch aagsänne und als World Englisches bezeichnet. Byspil defür sin zum Byspil s Indisch Änglisch oder s Änglisch vo Singapur. Durch de Prozess löst sich d änglischi Sprooch vum ursprüngliche weschtlich-christliche Kulturkreis un wird Deil vum normale Sproochbruuch vo andri Kulture.

De Phonetiker Henry Rogers zäält mehreri Eigeschafte uf, wo mer d änglische Dialäkt cha demit yordne. Dezue ghöre:

  • Erhalt vum /r/ nit numme vor Vokal. In nit-rhotische (non-rhotic oder r-less) Dialäkt (wie z. B. d „Received Pronunciation“ vum britische Änglisch) hen Wörter wie farm, car, hear oder father kei /r/. In rhotische Dialäkt wie em „General American“ isch s /r/ erhalte.
  • Unterscheidig vo verschidni Vokal in father – bother.
  • Verschidni Vokal in pat-path.
  • Unterscheidig vo gspannti un entspannti Vokal vor /r/.
  • Unterscheidig vo de Vokal in caught-cot.
  • Unterscheidig vo verschidni Vokal in but-put.
  • Unterscheidig vo whine-wine.
  • Tap oder stimmloses [t] in Wörter wie city oder better.
  • Abfall vo /j/ nooch alveolare Konsonante in Wörter wie student, Tuesday oder news.

Nordamerikanischs Änglisch

ändere

S nordamerikanischi Änglisch bstoot vorallem ussem Änglisch vo de USA un vo Kanada.

Des Änglisch wo allgemein mit „US-Änglisch“ in verbindet brocht wird, isch en Akzent wo mer „General American“ dezue sait. Des isch e Ussprooch wo als frei vo regionali Erkennigsmerchmool gilt, un des Änglisch wo am meischte in de amerikanische Medie bruucht wird un im Änglischunterricht glehrt wird. Es wird oft am meischte mitem Mittlere Weschte vo de USA in Verbindig brocht.

S kanadischi Änglisch unterscheidet sich bi de Ussprooch numme lycht vum General American un isch, mit Usnaam vo de Oschtküschte vo Kanada, regional arg homogen[25]. Es het allerdings bim Wortschatz un de Orthografi zum Deil Äänlichkeite mitem britische Änglisch.

D Haupterkennigsmerchmool vum General American un kanadische Änglisch sin, dass es rhotischi Akzent sin, s /r/ in farm oder hear also ussgsproche wird, dass de Vokal /ɒ/ nit vorchunt un father un bother deswege de glych Vokal hen, un dass d Wörter pat, path, half oder banana alli de Vokal /æ/ hen. Usserdäm wird s /t/ in Wörter wie city oder better als en Tap [ɾ] ussgsproche.

Bstimmti Merchmool finde sich bi vileni, aber nit allene Sprecher vum General American.

  • In Dialäkt wie em General American oder kanadische Änglisch wo rhotisch sin wird d Unterscheidig zwüsche gspannti un entspannti Vokal vor /r/ oft ufghobe. Des heisst dass doo wo in andri Dialäkt Wörter wie stir-steer, horse-hoarse, hurry-furry oder Mary-marry-merry verschidnigi Vokal hen, s nordamerikanisch Änglisch kei Unterscheidig macht. D gnaui Ussprooch vum Vokal isch denoo je nooch Region un Person verschide. So sin d Vokal vo stir-steer un horse-hoarse im kanadische Änglisch nöcher bi [i] un [o], un bi Amerikaner mangmool nöcher bi [ɪ] un [ɔ]. Allerdings gits au Specher vum General American wo bstimmti vo denne Unterscheidige no mache, un in de Dialäkt vum Süde un Oschte vo de USA wird au no oft zwüsche denne Vokal unterschide.
  • In grossi Deil vo de USA un in ganz Kanada wird nit zwüsche de Vokal /ɔ/ un /ɑ/ unterschide. Caught-cot un collar-caller were also glych ussgsproche.
  • Mangi Sprecher unterscheide vor /l/ nit zwüsche /ɪ/ un /i/. Hill un heel were also glych ussgsproche. Bimene Banküberfall söll des emool dezue gfüert haa dass e Bankaagstellti uf d Ufforderig vum Räuber „fill it!“ demit reagiert het dass si, statt dass si syni Tasch mit Gäld gfüllt het, d Tasch numme aaglängt het wyl si „feel it!“ verstande het[26].

Andri Luutwandel sin im ganze nordamerikanische Änglisch verbreitet:

  • Mangi Sprecher unterscheide no zwüsche /ʍ/ un /w/ in Wörter wie whine-wine. Des isch allerdings am Verschwinde.
  • Nooch de Konsonante /tdnsz/ wird de Luut /j/ oft nümmi usgsproche. Tuesday oder news were also [tuzdeɪ̯] un [nuz] statt [tjuzdeɪ̯] un [njuz] ussgsproche. Im kanadische Änglisch chunt d Ussproch mit /j/ praktisch überhaupt nümmi vor, in de USA no öfters. Däm Phenomen sait mer „yod-dropping“.
  • Vor nasale Konsonante wird de Vokal /æ/ oft Diphthongiert. Man oder dance were deno als [mɛən] un [dɛəns] ussgsproche.
  • De Vokal /u/ wie in food wird vo vilene Sprecher wyter füre ussgsproche un cha zentrals [ʉ] sy.
Nordamerikanischi Dialäkt
ändere

Näbe de Standardussproch vum General American, wo als möglichscht frei vo regionali Merchmool giltet, gits in Nordamerika e Vilzaal vo Dialekt. Näbe regionali Dialäkt existiere au mehreri Dialäkt vo ethnische Gruppe; de bekanntescht devo isch s African American Vernacular English, wo vo vile Schwarze gredt wird.

Trotz de Mobilität un de Massemedie, tendiere d änglische Dialäkt vo Nordamerika dezue sich ussenander z entwiggle, statt dass d Mensche däte aafange glych schwätze. So sait dr Dialäktforscher William Labov:

„Whatever the influence of the mass media are, it doesn't affect the way we speak everyday. And the regional dialects of this country are getting more and more different, so that people in Buffalo, St. Louis and Los Angeles are now speaking much more differently from each other than they ever did.“[27].

Übersetzig:

„Was au immer de Yfluss vo de Massemedie isch, er beinflusst nit wie mir im alltägliche Läbe schwätze. Un d regionale Dialäkt unterscheide sich me un me. So schwätze d Lüt in Buffalo [Staat New York], St. Louis [Mittlerer Weschte] un Los Angeles [Kalifornie] hüt vil verschidniger vonenand als wie si jemools gschwätzt hen.“

D erschte umfangrychi Untersuechige vo de nordamerikanische Dialäkt stamme uss de 1920er un basiere vorallem uff Wortschatzerhebige. D Erhebige sin äänlich wie in dr Dialektologi z Europa gsi: mer het vorallem ältri Manne wo in dr Landwirtschaft oder andri traditioneli Beruef gschafft hen, nooch Wörter gfroogt. Im Atlas of North American English vum William Labov un em Charles Boberg, wo 2006 erschiene isch un uff aktuele Erhebige basiert, sin vili vo denne Dialäktregione no z erkenne gsi, au wenn mangi Dialäktunterschid inzwüsche verschwunde sin.

D Klassifizierig vum Atlas of North American English beruet uff „Sound Changes in Progress“, also ob inere bstimmte Region en Luutwandel im Gang isch, un wie wyt dass de Luutwandel fortgschritte isch.

E wichtigi Unterscheidig vo de nordamerikanische Dialäkt isch, ob en Luutwandel wo mer caught-cot merger dezue sait, duregfiert isch. Ursprüngli sin Wörter wie caught/cot, dawn/don oder caller/collar verschide ussgsproche worde, wie au im Britische Änglisch hüt no. Caught het de Vokal /ɔ/ gha, un cot de Vokal /ɑ/. Imene grosse Deil vo Nordamerika werde die Wörter hüt aber glych ussgsproche, e git in denne Dialäkt bloss no eine vo denne Vokal. Im Atlas of North American English wird unterschide zwüsche Dialäkt wo de Wandel duregfiert isch, un dene wo die Vokal hüt no verschide ussgsproche werde (areas of resistance to the low-back merger).

 
e Karte wo uff de Atlas of North American English beruet; blaui Pünkt: caught un cot werde unterschide; grien: caught un cot werde glych ussgsproche; gääl: de Luutwandel isch no nit ganz duregfiert

Die Gegende wo caught un cot hüt no verschide ussgsproche werde, sin vorallem:

Kei Unterscheidig zwüsche caught un cot (de Luutwandel isch duregfiert) mache drgege:

  • Ganz Kanada.
  • De Weschte vo de USA.
  • E Gegend wo zwüsche denne Gegende vum Inland North un de Südstaate lait (z. B. Philadelphia un Pennsylvania). In dere Gegend isch de Wandel no nit ganz duregfiert.
  • De Oschte vo Neuengland (z. B. Bosten).

Die Gegende wo de caught-cot merger duregfiert oder nit duregfiert isch, cha mer rächt dütlich vonenand dränne. Innerhalb vo denne Regione sin deno andri Luutwandel im Gang, wo zur Zit no am sich ussbreite sin. Des heisst, dass d Dialäktregione no debi sin sich z feschtige.

De Inland North
Im Inland North Dialäkt isch en Vokalwandel am wirke, wo mer Northern Cities Shift sait. De Wandel betrifft en Biet wo uugfäär vum Weschte vum Staat New York, de Grosse See lang, Michigan, bis uff Minnesota un Illinois un imene schmale Streife bis uff St. Louis in de Süde goot. Wie de Name scho sait, isch des e Region wo vo vile grosse Städt wie Buffalo, Detroit oder Chicago, prägt isch. Aa dr kanadische Gränz chunnt die Verändrig abrupt zum stoo, un durch des entstoot aa däm Deil vo dr Gränz zwüsche de USA un Kanada e sehr scharfi Dialäktgränz. Des het schynts de Grund dass de Vokalwandel, vo Kanadier als öbis typisch amerikanischs aagluegt wird. Un wyl d Kanadier nit mit Amerikaner wenn verwäggselt werde, imitiere si die Ussprooch nit. Andri amerikanschi Yflüss, vorallem bim Wortschatz, wo statt als „amerikanisch“ als jugendlich un cool aagluegt werde, werde drgege vil überno[28].

Durch de Luutwandel wird d Ussprooch vo bstimmti Vokal vum Änglische komplet verändret. S bsundri vo däm Wandel isch, dass d Vokal nooch un nooch d Plätz vertuusche. Er bestoot uss säggs Stufe, wo aber no nit alli bi allene Sprecher vo däm Dialäkt duregfiert sin. In dr Regel isch de Luutwandel bi jüngri Fraue uss dr Mittelschicht in urbane Gegende am wyteschte fortgschritte[29]. Feschtgstellt worde isch die Verändrig zum erschte Mool in de 1960er, mer vermuetet aber dass des scho 100 Joor devor, mit de massive Ywandrig bim Bau vum Erie Kanal, aagfange het[30].

Aagfange het de Luutwandel mit dr Diphtongierig vum Vokal vo Wörter wie bat oder hat. Statt [æ] wird de Vokal zue [ɛə], [eə] oder sogar [iə]. Durch des döne bat un hat deno für andri Amerikaner wie bait un hate. Im zweite Schritt wird de Vokal vo hot zumene Vordervokal [a], wo deno wie hat dönt. Wyl de Luutwandel zum Byspil in Kanada nit stattfindet, isch es emool passiert dass amerikanischi Schüeler d Uffordrig vunere kanadische Lehreri, si sötte am näggschte Dag en „sack with your favourite toy“ (en Sack mit eurem Lieblingsspiilzüüg) mitbringe, als „bringet en Socke“, verstande hen[31]. In de näägschte Schritt verschiebt sich de Vokal [ɔ] vo caught zum Vokal [ɑ], so wie devor de Vokal in hot ussgsproche worde isch. Deno verschiebt sich de Vokal [ɛ] vo bet zue [ʌ] un dönt deno wie but, de Vokal vo but wird zue [ɔ] un dönt deno wie bought, un de Vokal [ɪ] vo bit nimmt d alti Ussprooch vo bet, [ɛ], aa[32].

Trotz dass mer chönnt meine, dass durch all des, de Dialäkt für andri Sprecher vum Änglische nümmi guet verständli wär, isch des (mit Ussnaame wie dere Anektode obe), nit de Fall:

“Given the totally different vowel systems in the two cities [Windsor in Kanada un Detroit in de USA, wo diräkt näbe enander sin], we would expect them to be divided by an almost impermeable communication barrier, yet such a barrier does not exist. On the contrary, people in Windsor have frequent and often intensive contact with speakers of Detroit English.”[33].

Australischs Änglisch

ändere

S'australischi Änglisch unterscheidet sich bi de Vokäl starch vum reschtliche Änglisch. Zwar sin d'Aazahl vo de Vokäl un d'Wörter wo si vorchömme meischtens glych, aber d'gnaui Ussproch isch zum Deil radikal verschide:

Vokäl vum Australische Änglisch
  Vorne Zentral Hinte
Gschlosse i ʉ  
Fascht-gschlosse ɪ   ʊ
Halbgschlosse e ɜ o
Mittel ɛ ə ɔ
Halboffe   ʌ  
Offe a    

Vergliche mitem reschtliche Änglisch zeige sich mehreri Unterschiid:

  • Dr Vokal /u/ (z. B. food) wird zentraler usgsproche als /ʉ/ (hört sich meh wie en alemannischs „ü“ aa).
  • Alli Vokäl wo nüt scho gschlosse sin, werre gschlossener (wyter obe im Mund) usgsproche wie sunscht. Dr Vokal /ɑ/ (z. B. „palm“) wird ganz vorne ussgsproche (IPA: /a/), /æ/ (z. B „pat“) wird züe /ɛ/ un ɛ (z. B. „pet“) züe /e/. Bi de Hintervokäl wird /ɒ/ (z. B. „cloth“) als [ɔ] usgsproche, un /ɔ/ (z. B. „thought“) wird züe /o/.

Diphthong

  • Dr Dipthong /ej/ (z. B. „late“), wird offener (wyter unte im Mund) usgsproche un als [ʌɪ̯] oder [æɪ̯] transkribiert.
  • Dr Diphthong /aɪ̯/ (z. B. „bite“) wird wyter hinte usgsproche: [ɑe̯].
  • Dr Diphthong /aʊ̯/ (z. B. „house“) wird gschlossener usgsproche: [æʊ̯].
  • Dr Dipthong vo „goat“ (IPA: /oʊ̯/) wird zur bessre Unterscheidig vo /o/ („thought“) zentraler usgsproche: [əʉ̯].
  • D'Diphthong wo durch de Abfall vum -r entstande sin, sin glych wie bi dr Received Pronounciation, mit einer Usnahm: /ɛə̯/ (z. B. „hair“) isch en Monophthong: [e].

Singlish

ändere

Es Biischpiil vom ne moderne Dialäkt isch e Variation vom Änglisch, wo z Singapùùr gredet wird. Es wird au Singlish gnännt (vo singapore und english). Was dä Dialäkt uuszaichnet, isch t Absänz vo Grammatik und d Verwändig vo Abchürzige vo vil pruuchte Sätz und Bedüütige i es Wort oder e paar Wort.
Biischpiil: Can you come or can you not come?(Chasch cho oder chasch nüd cho?) wird zu Can or not?(wörtlich: Cha oder nüd?).
Es anders Märkmaal isch t Mischig mit anderne Spraache, wo au z Singapùùr gredet wärdet, wiä Malei, Kantoniis, Hokien oder Tamil.

Traditioneli Dialäkt vo England

ändere
Hauptartikel: Traditionelli Dialäkt vo dr änglische Sprooch
 
d Isoglosse zwüsche [i] un [aj] ('neet'/'nite'), [a] un [ɔ] ('lang'/'long') un [ɪ] un [aj] ('blinnd'/'blined')

D traditionele Dialäkt gälte hüt als fascht ussgstorbe, dr Peter Trudgill het 1990 vunere „Minderheit, wo warschynts schrumpflet“ (a probably shrinking minority) gschribe wo no traditioneli Dialäkt spricht. Dr John Wells schrybt scho 1982, dass „traditioneler Dialäkt am zruggwiche isch, überall do wonner überhaupt no present isch. Syni Sprecher [...] sin e Minderheit, wo ständig schwinded“ (traditional-dialect is recessive everywhere that it persists at all. Its speakers [...] are a steadily decreasing minority). Traditioneler Dialäkt isch nooch ihm oft numme noo e „Errinnrig aa des wo d Grosseltre vo denne, wo i de 1940er uf d Wält cho sin, gsproche hen“. Vorallem i ländlichi un abglägeni Gegende vo Grossbrittanie un zum Deil au no städtischi Zentre vo Nord- un Weschtengland, usserdäm au Schottland, sin allerdings no Dialäktsprächer z finde[34].

Au wenn bi jedere Sproch d regionale Unterschiid fliessend sin, lönn sich mehreri Isoglossebündel feschtstelle, wo e Ydeilig zuelönn. D wichtigschti Unterscheidig bi de Änglische Dialäkt isch zwüsche de Nordänglische un Südänglische (wo sich in e Zentrale un en Südlichere drännt) Dialäkt. Dr nördlichi Dialäkt het im Allgemaine ältri Forme, dr Süde isch innovativer. S Nordänglische setzt sich uf dr schottische Syte vo dr Gränz als Scots furt, wo allerdings no konservativer wie s Nordänglisch isch.

D wichtigschti Isogloss, wo s Nordänglisch vum Südänglisch dränt, isch die zwüsche dr Ussproch vum altänglische /a/ i Wörter wie long un stone. Im Norde wird long miteme helle, churze /a/ usgsproche (lang), im Süde degäge als churzes /ɔ/. S langi /a/ vum Altänglische i Wörter wie stān het sich entlang dr glyche Linie im Norde zumene /eɪ/ entwicklet, so dass stone dört als stane usgsproche wird, mitem glyche Vokal wie name. Im Süde het sich de Vokal hygäge über es [oː] zum hüttige /oʊ/ entwicklet: stone.

Die Linie, wo die Ussproche dränt, verlauft entlang vum Fluss Humber.

Gschicht

ändere

D Sprochgschicht vum Änglischi loot sich i drei Periode yteile. D'erschti Phas goht vo 500 bis circa 1100 (normännischi Erobrig) un wird als Altänglisch oder Angelsäggsisch bezeichnet. D sprochlichi Period noochem Altänglisch wird als Mittelänglisch bezeichnet un goht bis zur Grosse Vokalverschiibig im 15. Johrhundert. Druf gfolgt isch s Früehnoiänglisch, wo sich vum hütigi Änglisch nüt bsunders unterschyde het.

Altänglisch

ändere

D'änglischi Sproch goht uf d'Bsiidlig vo England durch Angle, Saxe un Jüte im 6te Johrhundert zrugg. Als Aafang vum Änglisch wird s'Johr 500 aagsetzt, allerdings het sich d'Sproch am Aafang sicher nüt vo de germanischi Dialäkt ufem Feschtland unterschide. Bsunders nah verwandt gsi isch Altänglisch mit dr altfriisische Sproch un d'beidi Sproche hen zum Teil sogar d'glyche Luutverschiebige durchgmacht. Au hüt isch Friesisch die Sproch, wo mitem Änglisch am engschte verwandt isch. D'Grundlag vum Altänglisch isch no vor allem s'Germanisch gsi, ersch in dr Periode vum Mittelänglisch isch s'starki französischi Element dezuecho. Öber 80-85% vum altänglischi Vokabular wird hüt nümm bruucht.

Yfluss vo andri Sproche

ändere
Keltischi Spure
ändere

D'keltischi Bvölkrig vo Britannie isch zum Teil vertrybe worre, zum allergröschte Teil aber assimiliirt worre; numme in abglegeni Regione hen sich keltischi Sproche chönne halte. In dr änglischi Sproch finde sich allerdings absolut überhaupt e kei keltischi Wörter (bis uf spöteri Entlehnige usem Walisischi un Gälischi), au Flurname, wo uf d'Kelte zruggönn, sin üsserscht selte. Des bedütet allerdings nüt, dass d'Britannier alli vo de Germane totgschlage worre sin, aber s Keltischi het als Sproch vo de Unterworfeni kei bsunders Prestige mehr gha. Des stoht im starke Gegesatz zum alemannische Sprochruum, wo vo keltischi un romanischi Flurname regelrächt übersäht isch.

Latiinisch
ändere

Durch de Status vum Latiin als Kultursproch un Lingua Franca het s Altänglisch e Aazahl vo latiinischi Lehnwörter überno. D'latiinischi Lehnwörter lönn sich i drei Schichte yteile: d'erschti stammt no us dr Zit vor dr Bsiidlig vo England, d'zweite us dr Zit nooch dr Chrischtianiisirig vo de Engländer, d'dritti schliesslich usem Mittelänglisch nooch dr normännischi Erobrig.

Skandinavischi Yflüss
ändere

De gröschti Yfluss im Altänglisch isch de vo de skandinavischi Sproche vo de Wikinger, vorallem vo de Däne. Bsundrigs im 9te un 10te Johrhunder sin viili altäglichi Wörter usem Altnordisch entlehnt worre. D'skandinavischi Lehnwörter werre vo de meischt Änglischsprochigi nüd als Fremd erchannt, so zum Byspiil sky (Himmel), leg (Bei), cake (Chueche), husband (Ehemaa), oder au s'Pronom they.
S'git au e Theori, wonooch dr Verluscht vum Kasussyschtem durch d'Däne usglösst worre isch, möglicherwys durch d'Bildig vonere Mischsproch us Änglisch un Dänisch. D'Theori stützt sich zum Byspiil do druf, dass d'Fäll z'erscht im dänisch bsetzte Norde verschwunde sin, un ersch spöter im unabhänigi Süüde.

Syntax

ändere

Dodurch dass s Änglisch domols so stark inflektiirt gsi isch, het au d'Satzstellig chönne freier sy. Theoretisch sin alli säggs Stellige vo Subjekt, Objekt un Verb möglich gsi; zum Byschpiil um ei Teil vum Satz als bsunders wichtig z'markiire. In Würklichkeit sin aber mangi Satzstellige trotzdem hüüfiger wie andri gsi. Am hüüfigschte isch s'Verb in zweiter Position, wie im Dütsche, oder am Schluss gsi, mit freier Position vo Subjekt un Objekt. In Sätz ohni bsunderi Ufmerksamkeit uf ei Satzteil isch d'Satzstellig also entweder SVO ...

  • and þa Deniscan ahton sige
  • un d' Däne gwunne Siig (un d’Däne hen de Siig gwunne)

... oder SOV gsi:

  • þæt hie þone Godes mann abitan scolden
  • dass sii de Gottes Maa verschlinge sotte (so dass sii de Maa vo Gott verschlinge sotte)

Wenn e Teil vum Satz bsunders wichtig gsi isch, het mer s chönne aa de Aafang stelle:

  • þa stowe habbaþ giet his ierfenuman
  • de Platz hen no syni Erbnemer (dä Platz hen syni Nochfahre immer no)

Au miteme Adverb het e Satz chönne aafange:

  • þy ilcan geare gesette Ælfred cyning Lundenburg
  • des glychi Johr belagert Alfred Chönig London (im glychi Johr het de Chönig Alfred London belagert)

Dodurch, dass es s Hilfsverb do ("tue") nonüt ggee het, sin Froge durch s'Vertuusche vo Subjekt un Objekt gformt worre, gnau wie im Alemannisch:

  • Hwæt segest þu yrðling?
  • Was seisch du Buur?
  • Wære þu todæg on huntoðe?
  • Warsch du hüt uf Jagd?

Usserdem isch d'doppelti Verneinig, wo hüt vo änglischi Sprochpuriste als grottefalsch aagsehe wird, im Altenglisch d Regel gsi:

  • ne geseah ic næafre þa burg
  • nüt gsehe i nie d Stadt (i han d'Stadt nie gsehe)

Im hütige Änglisch isch d'Satzstellig uf Grund vum Verluscht vo de Fäll feschtgleit (Subjekt-Verb-Objekt).

Dialäkt

ändere

S Altänglisch het e Viilfalt vo Dialäkt gha. D'viir wichtiggschti sin s Merzisch, s Northumbrisch, s Kentisch un s Weschtsäggsisch gsi. Die viir Dialäkt hen mit de verschiidni änglischi Chönigrych überiigstimmt un sin durchus verschriftet gsi. Im Gägesatz zu de althochdütschi Dialäkt isch s Altänglisch zimli guet überliifert; s Latiinisch isch nämli nüt gar so oft als Amts- un Schriftsproch bnutzt worre wie im althochdütsche Sprochruum. Zwei vo denne Chönigrych, Mercia un Northumbria, sin spöter vo de Wikinger underworfe worre, während Kent un e Teil vo Mercia erfolgrych verteidigt worre sin.
Nochdäm d angelsäggsischi Chönigrycher 878 vum Alfred em Grosse vereinigt worre sin, hen d regionali Dialäkt uf Choschte vum Weschtsäggsischi Dialäkt aa Bedütig verlore. Zwar isch immer no in andri Dialäkt gschribe worre, dr Grossteil vo de schriftlichi Quelle isch aber im Dialäkt vo Wessex gschribe. Des loht sich vor allem uf d'politischi Zentraliisirig zruggführe, wo de Dialäkt vo Wessex zur Amtssproch erhobe het. Usserdem sin jetz viili früeher numme mündlich überliiferti Teggscht uf Änglisch übersetzt worre, allerdings vor allem vo Lüt us Wessex. Noii Schriftdialäkt usserhalb vo Wessex sin nooch dr Zentraliisrig nümm entstande.

Byspiil

ändere

S Vaterunser (imene Weschtsäggsische Schriftdialäkt)

Fæder ure þu þe eart on heofonum,

Si þin nama gehalgod.

To becume þin rice,

gewurþe ðin willa, on eorðan swa swa on heofonum.

urne gedæghwamlican hlaf syle us todæg,

and forgyf us ure gyltas, swa swa we forgyfað urum gyltendum.

and ne gelæd þu us on costnunge, ac alys us of yfele. soþlice.

ändere

  Wikibooks: Englisch — Lern- und Lehrmaterialie

  Commons: Änglischi Sproch – Sammlig vo Multimediadateie

Wikimedia-Brojäkt in änglischer Sproch

ändere

  D Wikipedia uff Änglisch
  S Wiktionary uff Änglisch — e freis Wörterbüech
  Wikiquote uff Änglisch — Zitate

  Wikisource uff Änglisch — Quälletekscht
  Wikinews uff Änglisch — Aktuälli Nochrichte
  Wikibooks uff Änglisch — Lern- und Lehrmaterialie
  Wikiversity uff Änglisch — Kursmaterialie, Forschigsprojäkt und wüsseschaftlige Usdusch

Literatür/Quelle

ändere
  • Wendelinus Wurth: Erlickert. Lueginsland vum 30. 9. 2000, Badischi Zittig
  • Paul Adolf: Mer lehre Ënglisch. Guide pratique de conversation et de grammaire anglaise pour Alsaciens. 2002. ISBN 2-84629-064-4
  • Paul Adolf: dictionnaire comparatif multilingue – Français, Allemand, Alsacien, Anglais. Strasbourg 2006, ISBN 2-84512-038-9
  • Phillipson, Robert (2001). English for Globalisation or for the World's People? International Review of Education / Internationale Zeitschrift für Erziehungswissenschaft / Revue Internationale de l'Education, Vol. 47, No. 3/4, pp. 185–200.
  • Bhatt, Rakesh M. (2001). World Englishes. Annual Review of Anthropology, Vol. 30, pp. 527–550.

Noochwys

ändere
  1. ↑ CIA World Factbook, Field Listing - Languages (World).
  2. ↑ English language. Columbia University Press. 2005. Abgrüeft am 26. März 2007.
  3. ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 22. August 2011; abgruefen am 8. Oktober 2007.
  4. ↑ U.S. Census Bureau, Statistical Abstract of the United States: 2003, Section 1 Population (English, pdf) U.S. Census Bureau. S. 59 pages.
  5. ↑ 5,0 5,1 The Cambridge Encyclopedia of the English Language, Second Edition, Crystal, David; Cambridge, UK: Cambridge University Press, [1995 (2003-08-03).]
  6. ↑ Mother Tongue, 2001 Counts for Both Sexes, for Canada, Provinces and Territories – 20% Sample Data, Census 2001, Statistics Canada.
  7. ↑ 2001 Census QuickStats: Australia Main Language Spoken at Home. The figure is the number of people who spoke English only at home.
  8. ↑ Census in Brief Archivlink (Memento vom 9. Augschte 2007 im Internet Archive), page 15 (Table 2.5), 2001 Census, Statistics South Africa.
  9. ↑ Languages spoken, 2006 Census, Statistics New Zealand. No figure is given for the number of native speakers, but it would be somewhere between the number of people who spoke English only (3,008,058) and the total number of English speakers (3,673,623), if one ignores the 197,187 people who did not provide a usable answer.
  10. ↑ Bhatt 2001, pp. 532
  11. ↑ Phillipson (2001)
  12. ↑ Bhatt 2001, pp. 542
  13. ↑ Yavas, Mehmet. 2006. Applied English Phonology. Blackwell Publishing: Maleden, MA. ISBN 1-4051-0871-1. pp.216
  14. ↑ Yavas, Mehmet. 2006. Applied English Phonology. Blackwell Publishing: Maleden, MA. ISBN 1-4051-0871-1. pp. 214
  15. ↑ Some Comments on Spelling Reform. Mario A. Pei. American Speech, Vol. 21, No. 2. (Apr., 1946), pp. 129-131
  16. ↑ Obstacles to Spelling Reform. William J. Stevens. The English Journal, Vol. 54, No. 2. (Feb., 1965), pp. 85-90.
  17. ↑ Stockwell, Robert & Minkova, Donka. (2001). English Words: History and Structure. Cambridge University Press. pp. 53
  18. ↑ Stockwell, Robert & Minkova, Donka. (2001). English Words: History and Structure. Cambridge University Press. pp. 32
  19. ↑ Stockwell, Robert & Minkova, Donka. 2001. English Words: History and Structure. Cambridge University Press. pp. 34
  20. ↑ Svartnik, jen & Leech, Geoffrey. 2006. English: One tongue, many voices. Palgrave: Hampshire, UK. pp.38
  21. ↑ Barber, Charles. (1993). The English Language: A Historical Introduction. Cambridge University Press. pp. 181
  22. ↑ Wells, J.C. 1982. Accents of English 1. Cambridge University Press. Syte 4
  23. ↑ Trudgill, Peter & Hannah, Jean. (1985). International English: A Guide to Varieties of Standard English. Second Edition. ISBN 0-7131-6441-7. Syte 4
  24. ↑ Trudgill, Peter & Hannah, Jean. (1985). International English: A Guide to Varieties of Standard English. Second Edition. ISBN 0-7131-6441-7. Syte 4
  25. ↑ Rogers, Henry. (2002). The Sounds of Language: An Introduction to Phonetics. ISBN 0-582-38182-7. Syte 123
  26. ↑ http://www.deseretnews.com/article/695269592/Miscommunication-leads-to-botched-Salt-Lake-City-robbery.html
  27. ↑ http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=5220090
  28. ↑ Boberg, Charles. (2000). Geolinguistic diffusion and the U.S.–Canada border. Language Variation and Change, Vol. 12, pp 1–24
  29. ↑ Evans, Betsy. (2004). The role of social network in the acquisition of local dialect norms by Appalachian migrants in Ypsilanti, Michigan. Language Variation and Change, Vol. 16, pp. 153-167
  30. ↑ Labov, William. (2007). Transmission and Diffusion. Language, Vol. 83, pp. 344-387
  31. ↑ persönlichs Gsprööch
  32. ↑ Ito, R., & Preston, Dennis R. (1998). Identity, Discourse, and Language Variation. Journal of Language and Social Psychology, Vol. 17, pp. 465-483
  33. ↑ Boberg, Charles. (2000). Geolinguistic diffusion and the U.S.–Canada border. Language Variation and Change, Vol. 12, pp 1–24
  34. ↑ Trudgill, Peter. 1990. The Dialects of England. Basil Blackwell: Cambridge, Massachusetts. Syte 5
Dr Artikel „Englische Sprache“ isch einer vo de läsige Artikel.

Churz zämmegfasst, isch de Artikel sproochlig un stilistisch guet gschriibe, bhandlet die wichtigscht Aspekt vum Thema, isch sachlig korrekt un neutral un wenn mögli bebilderet.

Alli sin härzlich yglade wyter aa däm Artikel z schaffe, z erwiitre un z verbessre!

Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Englische_Sprache&oldid=1063149"